2
Wiesława Bielenica
nauczyciel kształcenia zintegrowanego
im. Jana Klemensa Branickiego
w Białymstoku
Twórcze działanie jest najważniejszą formą ludzkiej aktywności. Dzieci z natury są aktywne i ciekawe świata. Zdumiewają się, zachwycają, co sprawia ,że potrafią zareagować twórczo. Homo creator - człowiek twórca - to potencjalnie każde dziecko, bo możliwości twórcze tkwią w każdym z nich. Nie zawsze jednak owe możliwości zostaj ą odkryte, często zaprzepaszczone są z różnych powodów już na początku edukacji szkolnej. Nauczyciele pierwszego etapu kształcenia mają szczególne pole manewru, gdy chodzi o rozbudzanie potrzeby tworzenia przez dzieci, o przekazywanie ich myśli, pragnień i odczuć. Dla harmonijnego rozwoju możliwości twórczych dziecka, jego osobowości oraz przygotowania go do twórczego działania w życiu społecznym najważniejszy jest wiek wczesnoszkolny. W tym zakresie uwrażliwianie uczniów na zjawiska wizualne, znajdujące się w otoczeniu, na harmonie barwne, różnorodność kształtów układów itp. w powiązaniu z ich własną działalnością plastyczną ma istotne znaczenie dla kształtowania i rozwijania wrażliwości na piękno otaczającej rzeczywistości poznawalnej zmysłami. Równocześnie pobudzenie i rozwijanie umiejętności wypowiadania swojego osobistego stosunku do otoczenia za pomocą rysunku kredką, malowania pędzlem, rzeźbienia itp. kształci aktywność myślową, pobudza wyobraźnię oraz wyzwala inicjatywę twórczą dziecka.
Środki wyrazu plastycznego, jakie ma do swej dyspozycji uczeń, są ściśle zależne nie tylko od warsztatu plastycznego, jaki mu się udostępnia, np. jakość, rodzaj liczba pędzli, farb, papieru itp., lecz także od zasięgu i wnikliwości procesów poznawczych ucznia, od sposobu i charakteru jego uczuciowego wolicjonalnego stosunku do własnych doświadczeń, do otaczającej rzeczywistości. Ważnym czynnikiem są również indywidualne predyspozycje oraz stopień ukształtowania się umiejętności i sprawności ucznia. W młodszym wieku szkolnym, dla rozwijania u ucznia umiejętności posługiwania się materiałem plastycznym, decydującym czynnikiem jest stopień intensywności i gotowości emocjonalnego zaangażowania się dziecka we własną twórczość. Uczuciowe ustosunkowanie się do własnych działań twórczych powinno towarzyszyć wszelkim doświadczeniom plastycznym.
Ekspresja plastyczna jest przejawem aktywności życiowej dziecka, naturalną potrzebą ruchu i działania, poznawania otaczającej rzeczywistości. Rysunek dziecięcy jest prostym i bezpośrednim środkiem, za pomocą którego może ono określić swoje istnienie, swój własny świat, samego siebie. W klasach początkowych uczeń nie zna jeszcze zasad ani reguł postępowania, nie zna też konwencji przyjętych przez świat dorosłych. W swych wytworach rysunkowych wypowiada się spontanicznie i szczerze, czy to dokonując własnych odkryć, czy wpadając na trop nieoczekiwanych skojarzeń. Jego percepcja świata, jego wyobraźnia i fantazja kierowane są emocjami i wyrażane z zadziwiającą intuicją oraz inwencją w prostych strukturach rysunkowych.
Aby stymulować i wzbogacać ekspresję plastyczną dziecka, a tym samym wzbogacać środki wyrazu plastycznego, konieczna jest ciągła inspiracja twórczości dziecięcej. Źródłem tej inspiracji są m.in. techniki i materiały plastyczne. W kształceniu zintegrowanym uczniowie mniej lub bardziej umiejętnie potrafią wyrażać rysunkiem, kolorem lub bryłą własne uczucia, myśli i spostrzeżenia. Dzieci które lubią malować, rysować, rzeźbić - osiągaj ą lepsze wyniki, mają bowiem dar łatwego wypowiadania się środkami plastycznymi, radzą sobie dobrze z kompozycją, z dużym wyczuciem operuj ą kolorem bez tendencji do naśladowania. Na ogół te dzieci posiadaj ą bogatą wyobraźnię i fantazję, wyróżniają się też sprawnością manualną.
Inne dzieci, które nie przejawiaj ą takiej łatwości ( najczęściej z zaburzeniami manualnymi) po kilku nie udanych próbach szybko się zniechęcają. Trudności jakie uczeń napotyka przy wykonywaniu odpowiednich ruchów w trakcie malowania, rzeźbienie, konstruowania itp. nie sprzyjaj ą rozbudzaniu jego zamiłowań do tych czynności. Nie udane próby, wysiłek nie uwieńczony sukcesem wręcz zniechęca dziecko do działań artystycznych. Uczeń nabiera wtedy przekonania ,że nie umie ani rysować ,ani malować czy rzeźbić, rezygnuje więc z dalszych prób nie starając się przełamać trudności. Bardzo często taką postawę utrwalaj ą rodzice dziecka. Dlatego tak ważna jest rola nauczyciela w pobudzaniu uczniów do emocjonalnego przeżywania własnych prób i poszukiwań. Praca w zespole, zwielokrotniony zapał, wspólny rytm mobilizują do działania budząc pewny rodzaj rywalizacji twórczej. W takich warunkach nawet nieśmiałe dziecko nabiera wiary we własne siły. Dobra znajomość psychiki dziecięcej przez nauczyciela warunkuje pozytywne rezultaty pracy z dziećmi.
Ważne jest także wczesne wtajemniczanie dziecka w bogactwo odcienie i barw, harmonii barwnych, atmosferę nastroju, w jakość barw zaobserwowanych w otaczającej rzeczywistości lub we własnym dziele. Np. czynność rysowania ukazuje dziecku nieskończoną rozmaitość linii, malowanie zaś wprowadza w świat barw, a modelowanie i rzeźbienie bryły budzi zainteresowanie formą przestrzenną. Dzięki takim doświadczeniom uczeń poznaje technikę, najbardziej mu odpowiadającą, w której najpełniej potrafi się wypowiedzieć.
Dla ucznia w młodszym wieku szkolnym sam akt tworzenia jest ważniejszy niż ostateczny rezultat wytworu. Techniki plastyczne powinny być dobierane zgodnie z rozwojem plastycznym ucznia. Każda technika plastyczna posiada specyficzne właściwości i wymaga od dziecka odpowiednich umiejętności oraz określonego sposobu postępowania zarówno nauczyciela jak i ucznia.
Dla poszukiwania i wzbogacania koncepcji kształtu postaci, przedmiotu itp., najbardziej właściwym środkiem wypowiedzi jest rysunek.
Techniki malarskie pełnią ważną rolę w rozwijaniu i pogłębianiu wrażliwości na harmonię barwne, na światło, na kształt, przestrzeń itp. Umiejętności posługiwania się farbami, uzyskiwanie nowych kolorów przez mieszanie, dbałość o narzędzia pracy składają się na warsztat malarski i poznawanie techniki. Rozwijanie tych umiejętności trwa począwszy od wieku przedszkolnego aż po ostatnie klasy szkoły średniej.
Uczeń malujący bądź rysujący przedstawia sobie samemu własne przeżycia obserwację, które przemyślał i poznał, a jednocześnie przyswoił sobie jako nowe doświadczenia. W procesie tworzenia jego wysiłek skierowany jest na wrażenie rzeczywistości. Wrażenie wzrokowe kształtu i barwy, jakie przenikają do jego umysłu, wypowiada po swojemu z wielką emocją. Kolorowe znaki, plamy, harmonie barwne wywołują u dziecka silne wzruszenie a tym samym kształtują jego ekspresję malarską.
Lepienie w glinie stymuluje inny rodzaj myślenia u dziecka niż rysunek i malarstwo. Możliwość tworzenia trójwymiarowej bryły w tak plastycznym materiale jak glina rozwija umiejętności manualne u dziecka, rozbudza jego zmysł konstrukcyjny, uwrażliwia na kształt formy przestrzennej, na proporcję i fakturę, pobudza ekspresję formowania w przestrzeni.
Wycinanka rozwija u dziecka umiejętności posługiwania się nożyczkami i wycinania zamierzonego wprost z papieru, bez uprzedniego wykonywania rysunku pomocniczego. Naklejanie wycinanki na przygotowane tło (białe, szare bądź kolorowe) może nastąpić dopiero gdy uczeń wykonał już podstawowe części kompozycji i ma ustaloną koncepcję całości. Czynność naklejania wymaga od dziecka uwagi i dokładności wykonania. Dziecko tworzy wycinankę przez zastawianie i łączenie kilku elementów w jedną całości lub przez wycięcie od razu zamierzonej formy i nadanie jej określonego kształtu.
Technika wycinankowa rozwija uzdolnienia dekoracyjne dziecka i uwrażliwia na jakość kształtu sylwety, jej konturu, na zestawienia barwne.
„Niezbędne jest ciągłe zachęcanie dziecka do szukania i wypróbowywania nowych metod tworzenia. Samodzielny wysiłek twórczy trzeba zaakceptować bez względu na to jak skromny wydaje się wytwór. W tym wieku najważniejszą rzeczą staje się zapewnienie dziecku sposobności ukształtowania nowego „ja"- jako istoty możliwej do zaakceptowania, myślącej samodzielnie i zdolnej do wyrażania tych myśli jakiekolwiek one są".
SZCZEGÓŁOWE WYJAŚNIANIE I OPIS TRUDNIEJSZYCH TECHNIK PLASTYCZNYCH
Rysowanie świecą - do tego celu najbardziej nadają się świeczki kolorowe ponieważ rysunek wykonany nimi jest bardziej widoczny na białym papierze. Przy pomocy świecy można uzyskiwać kreski a także plamy( poprzez przesuwanie boczną powierzchnią świecy ). Kiedy rysunek jest już skończony, całą powierzchnię kartki zamalowujemy rozwodnioną farbą akwarelową, plakatową lub tuszem. W miejscach zarysowanych kreską pozostają kreski i płaszczyzny kompozycji. Mokre w mokrym - kartkę papieru zwilżamy gąbką lub grubym pędzlem i malujemy na niej kształty farbami akwarelowymi lub plakatówką. Farba na mokrym papierze będzie się rozlewać i plamy będą zdeformowane. Żeby nadać im konkretny kształt należy po wyschnięciu obrysować je konturem. Możemy do tego celu użyć piórka i czarnego tuszu.
Drukowanie stemplem - jest to technika powszechnie znana i stosowana. Należy zwrócić uwagę by dzieci mogły wymieniać stemple między sobą i tworzyć z różnych ich kształtów ciekawe kompozycje.
Kolografia - technika graficzna, technicznie prosta , polegająca na przyklejaniu od podłoża elementów z tkanin, tektury itp. o jednakowej grubości i różnej fakturze. Przyklejone elementy utrwalamy klejem, a po wyschnięciu utrwalona forma umożliwia uzyskanie wielu odbitek. Tamponem wcieramy formę w farbę drukarską przykładamy do niej papier przebitkowy i przyciskamy go kostką drewnianą.
Kliszografia - na pociętych paskach czarnej kliszy fotograficznej przygotowanych przez N.) dzieci wydrapuj ą zamierzoną kompozycję, następnie uzupełniająją barwnymi plamami stosując cienkie pędzelki. Po wyschnięciu oprawiamy poszczególne prace w ramki i wyświetlamy na ekranie.
Dekalomania - na kartce z bloku malujemy kompozycję mocno rozwodnionymi
farbami ( w miarę możliwości szybko ). Na jeszcze mokrą pracę kładziemy czystą kartkę równomiernie ją przyciskając. W wyniku tej techniki otrzymujemy dwie podobne prace o ciekawej fakturze.
Collage (kolaż) - technika zapoczątkowana przez kubistów. Stosowana w szkole ze względu na łatwość techniczną. Collage jest kompozycją wykonaną z różnych
materiałów naklejonych na podłoże. Mogą to być barwne papiery, gazety, fotografie, „szmatki", itp. łączone również z rysunkiem lub farbą. Łączenie różnych barw i faktur daje ciekawe efekty.
Frottage (frotaż) - prosta technika polegająca na malowaniu ciekawej i
zróżnicowanej faktury (np. liści) farbami i odciskaniu jej na kartce
Batik - wykonanie rysunku kolorowym tuszem pokrycie go klejem roślinnym,
pomalowanie całej kartki czarnym tuszem, wymycie miejsc pokrytych klejem.
Układanie ze skorupek jaj - malowanie podłoża plasteliną, ułożenie danego wzoru ze skorupek jaj.
Wycinanka - technika płaska polegająca na wycinaniu nożyczkami potrzebnych
kształtów. Może być wycinanka z gazet z papieru kolorowego, z bibułki, wycinanka z papieru nakłuwana, dziurkowana, wycinanka warstwowa, wycinanka ze szmatek.
Witraż papierowy - wykonanie szkicu witrażu, na przykład okna, kwiatu,
zaznaczenie rysunku czarnym konturem. Rozbicie poszczególnych elementów na mniejsze również okonturowane. Wycięcie nożyczkami wszystkich płaszczyzn i pozostawienie tylko konturów. Odwrócenie ażurowego kartonu na drugą stronę, podklejenie bibułki w odpowiednim kolorze pod każdą płaszczyzną
Cięcie i składanie - pocięcie widokówki, ilustracji z kolorowych gazet na części (np. kształty figur geometrycznych, szersze lub węższe paski i ułożenie ciekawych kompozycji.
Odbijanie tiulem - zanurzenie w pojemniku z czarnym lub kolorowym tuszem
niewielkich kawałków gazet lub tiulu. Ułożenie ( odbicie ) na kartce potrzebnych
kształtów np. sylwetek postaci, drzew, słońca, zwierząt itp.
SZCZEGÓŁOWE OMÓWIENIE KILKU CIEKAWSZYCH TECHNIK PLASTYCZNYCH
Malowanie bibułką - podkład twardy, kartka przytwierdzona taśmą papierową (gęsia skórka), klej roślinny, czysty pędzelek twardy, bibułki cienkie we wszystkich kolorach w pojemniku po filmie l cm wody i 3 cm kleju, bibułki odrywamy nakładamy od najjaśniejszej bibułki po ciemniejsze, uzyskujemy świetlistość barw.
Malowanie kulkami - toczenie kulek szklanych po kartce, w pojemniku po filmie gęsta farba plakatowa, później dorysowywanie lub domalowywanie farbami akwarelowymi własnej kompozycji.
Malowanie na gazetach czarno – białych - używanie tylko trzech barw: czarnej, czerwonej i żółtej, np. „Miasto nocą", „Smok" - malowanie całej pracy czarną farbą plakatową i wypełnienie niewielkich elementów czerwoną i żółtą.
Barwienie papieru - na mokrej kartce malowanie akwarelami barwnych plam i na to kładziemy przezroczystą folię, przyklejamy taśmą lub inną kartką, na której odbija się wzór
Stempel ziemniaczany jako kontur zmiany - 1/2 ziemniaka, kilka kolorów farb plakatowych, po wyschnięciu te zmiany są inspiracją do tworzenia zmiany o różnym wyrazie emocjonalnym, rysy robimy patyczkiem do szaszłyków i czarnym tuszem. Jako liść - wycięcie kształtu liścia, odbicie, wycięcie i powtórne naklejenie.
Formy przestrzenne na kartonach (maski, pisanki wielkanocne, owoce) - l szkl. wody, l szkl. mąki - mieszamy, wlewamy do l l wody i zagotowujemy, papier gazetowy naklejamy na balon (10 warstw - każda w inną stronę), suszymy (l dzień) oklejamy białym papierem i dekorujemy.
Domalowywanie - pocztówka lub ilustracja przedstawiająca pejzaż dzieci dorysowują kolorują kolejne elementy, tworząc nowy obrazek (można to zrobić z karteczką xero np, kawałek dna morza).
Pieczątki z kartonu - zgięty pasek kartonu (ze ściany pudełka) na stopce naklejamy różne przedmioty: sznurek, guziki, plastelina, pokrywamy farbą plakatową i trzymając za rączkę odbijamy (dzieci mogą się wymieniać).
Łączenie farb plakatowych z czarnym wodoodpornym tuszem - malowanie kolorami rysunku, po wyschnięciu pokrywamy całość tuszem i zmywamy wodą pod strumieniem wody (wymywają się kolory i kontrastowo białe miejsca pokrywa czarny tusz).
Malowanie wacikami (sztuka australijska) - na kolorowym kartonie wacikami kosmetycznymi umoczonymi w farbie plakatowej tworzenie całych kompozycji, bądź tylko elementów dekoracyjnych.
Przygotowywanie papieru przestrzennego - posypywanie po mokrej, pomalowanej gęstą farbą kartce, aby po wysuszeniu otrzymać błyszczący papier do wycinania i naklejania na innym kolorze kształtów owoców, kwiatów, sprawiających wtedy wrażenie przestrzennych.
Malowanie dłonią - odbijanie kolorowych odcisków palców i dłoni (pomazanych farbami plakatowymi) i tworzenie z nich zwierzątek, stworków, poprzez domalowanie mazakami i patyczkami do szaszłyków z tuszem czułków, nóżek i rożków, domalowywanie stosownie do tematu tła.
Ciekawy przykład do wyklejanki - kreskujemy kartkę kredkami świecowymi (np. brązowa, zielona, żółta) pokrywamy czarną farbą plakatową i po wyschnięciu z noskami na to naklejamy np. zwierzęta, gdy to ma być las, łąka.
Używanie innych narzędzi nietypowych - widelec do rozprzestrzeniania, rozmazywania np. Śniegu na drzewach, grzywy lwa, pierzastych chmur.
Spiralki - tniemy wąskie paseczki kolorowego papieru, zakręcamy na ołówku, spiralkami urozmaicamy pracę, np. doklejamy promienie słońca, fale rzeki, włosy lalek.
Symetria jednoosiowa - złożona kartka, na jednej części malujemy barwną plamę, składamy, odbijamy plamę na drugiej części i dorysowujemy części ciała np. owada, motyla wg wyobraźni.
Wyklejanka kontrastowa - na granatowym tle biała wyklejanka (pejzaż zimowy, drzewa zimowe, widok przez okno).
Malowanie roztopionymi kredkami woskowymi - nagrzewamy kredki świecowe w płomieniu świecy i na narysowanym tle tworzymy prace (ogród, wiosna, łąka itd.).
Zabawa z kleksem - wylewamy kroplę czarnego tuszu, rozdmuchujemy, dopatrujemy się kształtu i domalowujemy farbami.
Malowanie lub wyklejanie plasteliną - rysujemy kontury, rozcieramy plastelinę, lub wyklejamy kuleczkami, „ryżem" z plasteliny.
Różnorodne mozaiki - dekorowanie wyklejanki z plasteliny (wazon z kwiatami, postać fantastyczna), guziczkami koralikami, cekinami, fasolką, ryżem, itd., wyklejanie kształtów „kuleczkami" z bibułki (dobrze to robić na tackach styropianowych), wyklejanie kształtów z kolorowych nitek.
Dekorowanie papieru - umoczoną w farbie nitkę wkładamy pomiędzy złożoną kartkę i przesuwamy (można dwie) tworzy się bardzo ciekawy wzór (np. na obwolutę zaproszenia).
Farba klejówka - do pojemnika z klajstrem (mąka z wodą- krochmal) dodajemy odrobinę farby plakatowej, ale aby był intensywny kolor - pokrywamy kartkę - karton -wyrysowujemy wzory patykiem i np. odbijamy na innej kartce.
...
mg81s