Starożytna Grecja
Ustrój
W Grecji występowały polis, jednostki terytorialne rządzone przez wszystkich obywateli, którzy dzielili pomiędzy siebie obowiązki, obsadzając urzędy na określony czas. Obok zgromadzenia i urzędników istniała instytucja zwana radą, składająca się zwykle z byłych urzędników, która opracowywała projekty ustaw dla zgromadzenia.
Ceniono jedność kulturalną: niechętnie patrzono na odmienny ubiór czy wyposażenie domu.
W polis występowali niewolnicy: ludzie sprowadzani z podbitych terenów lub sprzedawani. Zajmowali się głównie domem, czasem pracowali w warsztatach rzemieślniczych, rzadko na roli.
Kobiety nie miały żadnych praw, żyły w izolacji od życia publicznego.
Polis były niezależne od siebie, ale współpracowały w sprawach zewnętrznych. Często wojowały ze sobą. Silniejsze polis sprawowało hegemonię nad słabszymi.
Formy ustrojowe:
a) tyrania — władza sprawowana przez uzurpatora;
b) oligarchia — władza sprawowana przez nieliczną grupę — arystokrację;
c) demokracja.
Sparta
Powstanie
1 tys. p.n.e.; założona przez Dorów w Lakonii. W VI w. p.n.e. zjednoczono polis w Lakonii na Peloponezie pod hegemonią Sparty w Związek Peloponeski.
a) Spartanie (2–3%)
pełnoprawni obywatele (od 30. roku życia); sprawowali władzę polityczną i urzędy, byli zobowiązani do służby wojskowej; mieli zakaz pracy zarobkowej i posiadania na własność ziemi.
b) Periojkowie
ludzie posiadający wolność osobistą i własny samorząd, który podlegał Spartanom (= znikomy wpływ na sprawy państwa); służyli w wojsku w czasie zagrożenia, zajmowali się handlem, żeglugą, rzemiosłem; zamieszkiwali ziemie podbite i mało urodzajne.
c) Heloci (najliczniejsi)
ludność podbita, traktowana jak niewolnicy, bez praw, ale nie podlegali sprzedaży; mieli obowiązek pracy na roli.
Władza
Ustrój określony na przełomie IX–VIII w. przez prawodawcę Likurga:
a) dwóch królów
rządy sprawowane dziedzicznie przez dwa rody (Agiadów i Eurypontydów); królowie posiadali kompetencje kapłanów i dowodzili armią;
b) władza ustawodawcza
— zgromadzenie ludowe (Apella) wszystkich obywateli; wybierano eforów i gerontów, przegłosowywano przedstawione przez geruzję ustawy,
— geruzja (30 osób: 2 królów + 28 gerontów) wybierano dożywotnio (min. 60-letni) przez zgromadzenie ludowe; inicjatywa ustawodawcza, wyroki sądowe w ciężkich przestępstwach;
c) władza wykonawcza
5 eforów, wybieranych na rok, którzy zajmowali się administracją, kontrolą urzędników i królów, nadzorowali wychowywania młodzieży, zwoływali rady, kierowali finansami i polityką zagraniczną.
Macedonia
Panowanie Filipa (359–336 r. p.n.e.)
o reforma wojskowa: zmiana stroju na lżejszy, wydłużenie włóczni (sarissy);
o opanowanie kopalni złota na terenie Turcji (bicie monety, kupno najemników, budowa machin wojennych);
o sprowadzenie kultury greckiej do Macedonii;
o zwycięstwo pod Cheroneą (338 r. p.n.e.);
o powstanie Związku Korynckiego pod hegemonią Macedonii (337 r. p.n.e.).
Panowanie Aleksandra (336–323 r. p.n.e.)
o zniszczenie Teb powstałych przeciw Aleksandrii (337 r. .p.n.e.)
o wojna z Persami:
o 334 r. p.n.e. — bitwa nad rzeką Granikos;
o 333 r. p.n.e. — bitwa pod Issos;
o 331 r. p.n.e. — bitwa nad Gaugamelą;
o 329 r. p.n.e. — bunt wojsk Aleksandra nad Indusem (= odwrót);
o 323r. p.n.e. — śmierć Aleksandra w Babilonie; podział imperium:
Egipt: Ptomeleusze (Logidzi);
Macedonia: Antygonidzi;
Azja Mniejsza: Seleukidzi.
Ateny
1.) Ustrój królewski (X-IX w. p.n.e.)
władza dziedziczna; rada złożono z arystokracji (eupatrydów).
2.) Ustrój arystokratyczny (VIII w. p.n.e.)
wzrost znaczenia arystokracji wzbogaconej handlem oliwkami.
3.) Panowanie Drakona (621 r. p.n.e.)
ustanowienie praw w celu ochrony najbiedniejszej ludności przed arystokracją (straty ziemi, niewola), w tym rozróżnienie zabójstwa nieumyślnego a zabójstwa z premedytacją (prawo staje w obronie porządku, mniej uwagi poświęcając religijnemu aspektowi); zmniejszenie zakresu prawa do zemsty rodziny ofiary („pomoc własna”) na rzecz orzekania wyroków przed sąd.
4.) Oligarchia — Solon (594r. p.n.e.)
reformy:
— podział obywateli na cztery klasy według dochodu, od których zależał dostęp do urzędów; wyższe podatki dla trzech pierwszych klas;
— „strząśnięcie długów” — jednorazowa kasata długów, wykup niewolników;
— zakaz pożyczek pod zastaw osoby dłużnika;
— reformy gospodarcze, m. in. monetarna, nakaz uczenia synów rzemiosła;
— nadanie chłopom wolności (ale nie ziemi i nie praw obywatelskich);
— powołanie nowych urzędów: Zgromadzenie Ludowe, Rada Czterystu, 9 archontów (sprawy wojskowe, religijne), sądy przysięgłych.
5.) Tyrania — Pizystratydzi (561–510r. p.n.e.)
— rozdział ziem dla ubogiej ludności;
— rozwój handlu, rzemiosła;
— bicie monety;
— podatek dochodowy;
— rozwój teatru, sztuki (święta ku czci Ateny i Dionizosa).
6.) Demokracja — Klejstenes (508/507r. p.n.e.)
— obalenie tyrani Pizystratydów i eupatrydów;
— eklezja: wzrost znaczenia zgromadzenia ludowego, nadanie mu kompetencji sądowniczych (decyzje przechodziły do Rady Starszych, Pięciuset);
— reforma terytorialna: utworzenie nowych 10 okręgów terytorialnych (fyli), z których wybierano po 50 osób do rady (prytani);
— ostracyzm: sąd skorupkowy; demokracja bezpośrednia.
7.) Demokracja, rozwój — Perykles (V w. p.n.e. — ok. 462r. p.n.e.)
— pensje (płatność za urzędy): większa ilość obywateli może brać udział w życiu politycznym;
— dopłaty za przedstawienia teatralne.
Demokracja
1.) Zgromadzenie ludowe (ekklesia, demos)
Wszyscy obywatele (mężczyźni po 20. roku życia) podejmowali decyzje osobiście, gromadząc się 3-4 razy rocznie (obrady od świtu do zmierzchu) na agorze. Decydowano o:
— wypowiedzeniu wojny;
— warunkach pokoju;
— wysyłaniu poselstw i przyjęciu obcych posłów;
— liczebności armii i instrukcjach dla dowódców;
— organizacji świąt.
Każdy obywatel miał inicjatywę ustawodawczą.
2.) Rada Pięciuset
Po 50 prytanów z każdej fyli pełniło swój urząd przez 1/10 część roku. Obradowano codziennie, na jedną dobę wybierając przewodniczącego, który miał klucze do świątyni, gdzie przechowywano skarb, dokumenty, pieczęć państwa. Rada:
— opiniowała ustawy;
— nadzorowała urzędników przez specjalne komisje;
— zajmowała się dyplomacją, finansami i stanem obronności państwa.
Członkiem rady można było zostać dwukrotnie i pobierało się wynagrodzenie.
3.) Urzędnicy
Według Arystotelesa — ok. 700 w Atenach, wybieranych na roczną kadencję. Działali kolegialnie, po dziesięciu; każda fyla musiała być reprezentowana w każdym kolegium.
Wyjątek stanowili stratedzy (dziesięciu), wybierani wielokrotnie.
Archontowie pełnili funkcje religijne, mieli kompetencje reprezentacyjne.
4.) Sądy
Co roku wybierano 6000 osób spośród zgłaszających się. Urząd płatny.
O sądzie decydowało dwukrotne głosowanie: pierwsze za winą lub niewinnością, drugie (w przypadku winy) — o karze.
isamar