WYBRANE POJĘCIA Z PSYCHOLOGII KLINICZNEJ.doc

WYBRANE POJĘCIA Z PSYCHOLOGII KLINICZNEJ

Psychologia
Psychologia (z greckiego psyche = dusza) jest nauką zajmującą się prawidłowościami zachowań człowieka w różnych sytuacjach. Zachowanie należy tu rozumieć zarówno jako działanie na poziomie czysto psychicznym (np. myśli, wyobrażenia, emocje), jak i na poziomie obserwowalnym, co dotyczy funkcjonowania w relacjach z innymi ludźmi, realizacji określonych zadań, pełnienia ról społecznych itp. Przez prawidłowość rozumie się mechanizmy, które regulują te zachowania (typ osobowości, poziom inteligencji i rodzaj uzdolnień, hierarchia potrzeb itp.)
W psychologii wyróżnia się działy:

Psychopatologia
Przedmiotem psychopatologii są zaburzenia zachowania. Każde ludzkie działanie ma swój psychologiczny mechanizm ukierunkowujący to działanie na cel i decydujący o strukturze, energii i rytmie czynności.
Z punktu widzenia psychologicznego, ludzkie zachowanie czy działanie spełnia dwie funkcje:

Normalnie te dwie funkcje są ze sobą zespolone. O zaburzonym zachowaniu mówimy wtedy, gdy ludzkie działanie nie realizuje żadnej lub przynajmniej jednej z dwóch wymienionych funkcji. Ma to miejsce w chorobie psychicznej, zwłaszcza w psychozach, ale także w nerwicach, zaburzeniach osobowości, niedorozwoju umysłowym, zdarza się też w różnych sytuacjach życiowych, jaką jest np. ciężka choroba somatyczna.
Mając do czynienia z zaburzonym zachowaniem, szukamy pomocy u lekarza psychiatry lub psychologa klinicznego. Najlepiej będzie jeśli obydwaj mogą zapoznać się z dolegliwościami. Psychiatra jako lekarz będzie bardziej zainteresowany aspektem biologiczno-fizjologicznym czy biochemicznym zagadnienia, natomiast psycholog kliniczny zwróci uwagę przede wszystkim na aspekt psychospołeczny zaburzenia.

Psychologia kliniczna
Psychologowie kliniczni zajmują się psychoterapią, koncentrują się na zaburzeniach zachowania. W szerszym ujęciu psychologia kliniczna zajmuje się ludźmi znajdującymi się w specyficznych sytuacjach życiowych (np. choroba somatyczna, uwięzienie) - nie tylko wtedy gdy u tych ludzi wystąpi zaburzenie psychiczne. Psycholog kliniczny diagnozuje to, co charakterystyczne i indywidualne u badanego człowieka (np. potrzeby psychiczne, wewnętrzne konflikty). Prowadzi również działania terapeutyczne, mające na celu wsparcie rozwoju jednostki. Może to być np. pomoc w odkrywaniu zasobów danej osoby i ich wykorzystaniu. Psychologowie kliniczni zajmujący się psychopatologią prowadzą diagnozę zaburzeń, działania psychokorekcyjne i profilaktyczne oraz badania naukowe.
W ramach psychologii klinicznej wyróżnia się kilka węższych specjalizacji:

Teorie psychologiczne
W psychologii badanie i interpretowanie zachowania człowieka dokonuje się w kontekście określonych teorii psychologicznych - np. psychoanalitycznej, humanistyczno - egzystencjalnej, behawioralno-poznawczej. W zależności od tego, jaką teorią posługuje się dany psycholog, używa on określonego systemu pojęć, precyzuje jako centralne odmienne problemy i proponuje inne sposoby ich rozwiązania. Do zdiagnozowania problemów pacjenta posługuje się narzędziami powstałymi w oparciu o określone teorie.

Diagnoza psychologiczna
Jest to wynik badania psychologicznego, będący opisem i interpretacją mechanizmów funkcjonowania określonej osoby (lub grupy). Opiera się ona na następujących zasadach:

Diagnoza psychologiczna jest podstawowym elementem pracy psychologa z pacjentem. Od niej bowiem zależy wybór rodzaju terapii i późniejszy rozwój pacjenta. Przedmiotem diagnozy może być całość funkcjonowania psychicznego (np. osobowość i inteligncja) lub jakiś jego element (np. hierarchia wartości, dominujące potrzeby, myślenie abstrakcyjne).
Zgodnie z etyką zawodową psycholog nie udostępnia wyników badań osobom trzecim (wyjątkiem są ekspertyzy sądowe i consultingowe). Udostępnić je może jedynie lekarzowi zlecającemu badanie lub innemu psychologowi w celu konsultacji.

Rozmowa i wywiad kliniczny
Jest to podstawowa metoda diagnozy psychologicznej. Sprawny diagnosta podczas rozmowy-wywiadu może zebrać wiele informacji o swoim rozmówcy. Źródłem informacji jest nie tylko treść rozmowy, ale także sposób mówienia, postawa, brzmienie głosu, pozycja ciała, stopień unikania kontaktu wzrokowego itp. Oczywiście potrzebny jest dobry kontakt z osobą badaną. Wywiad kliniczny może przybierać różne formy. Wywiad swobodny (niestrukturalizowany) jest właściwie rozmową na określony temat. Dostosowany jest do konkretnej sytuacji danej osoby. Taki charakter wywiadu, oprócz wielu walorów (stwarza możliwość bezpośredniej komunikacji), ma również mankamenty. Trudno byłoby przeprowadzić dwa identyczne wywiady tego typu, stąd metodologicznie rzetelność i trafność zdobytych w ten sposób informacji bywa mała. Drugą formę stanowi tzw. wywiad ustrukturalizowany. Taki wywiad zawiera ściśle określone pytania. Uzyskane informacje, dotyczące tych samych spraw są porównywalne z materiałem pochodzącym z podanych badań (niezależnie od osoby przeprowadzającej wywiad). W wywiadzie istotne jest poznanie faktów z życia badanego oraz towarzyszących im emocji i ocen.

Obserwacja psychologiczna
Jest istotnym elementem każdej diagnozy psychologicznej. Niezależnie od stosowanej metody badania psychologicznego, człowiek badany w jakiś sposób reaguje na sytuację samego badania. Te jego reakcje, czy postawy są cenną informacją diagnostyczną. W niektórych sytuacjach stosuje się obserwację psychologiczną jako jedyną metodę diagnozy/badania psychologicznego. W celu zobiektywizowania obserwacji psycholog posługuje się obserwacyjnymi skalami ocen.

Test i kwestionariusz psychologiczny
Jest to metoda pomiaru ilościowego dokładnie określonych funkcji psychicznych. Wyróżnia się wiele grup testów np. inteligencji, osobowości. Wynik testu jest wartością liczbową, którą porównuje się z wynikami innych członków społeczeństwa, do którego należy badany (czyli z tzw. normami). Dzięki temu porównaniu określa się, w jakim stopniu wynik osoby badanej odchyla się od średniej wartości testu dla danej populacji. Oprócz znormalizowania (każdy wynik można porównać z wynikami populacji) testy powinny być wystandaryzowane (mieć szczegółowo określone schematy i warunki stosowania), trafne (mierzyć to, co założono), rzetelne (np. dawać te same wyniki w odstępie kilku miesięcy).
Do trafnego zinterpretowania wyników uzyskanych przez zastosowanie określonego narzędzia konieczna jest praktyka posługiwania się tą metodą i znajomość nurtu teoretycznego, w którym owo narzędzie powstało.
Wypowiedzi pacjentów badanych różnymi testami są zwykle zapisywane na przygotowanych arkuszach; mogą być również nagrane na taśmę magnetofonową. Tak uzyskany materiał nie jest nikomu udostępniony. Dokumentacja badań jest materiałem tajnym. Psycholog zobowiązany jest kodeksem etyki zawodowej do ochrony tajemnicy pacjenta. Obowiązująca obecnie ustawa o ochronie zdrowia psychicznego też jednoznacznie reguluje tę kwestię.

Testy inteligencji
Można stwierdzić, za prof. J. Strelauem, że inteligencja jest to ważny czynnik współdeterminujący efektywność działań, które wymagają udziału typowo ludzkich procesów poznawczych (rozumowania, wnioskowania, myślenia abstrakcyjnego, planowania, itp). Ten właśnie czynnik mierzą testy inteligencji.
Jednym z najczęściej używanych w Polsce testów inteligencji jest Skala Inteligencji Dawida Wechslera. Psycholodzy polscy posługują się wersją Wechsler-Bellevue Intelligence Scale oraz nowszą: WAIS (Wechsler Adult Intelligence Scale). Innym testem diadnozy inteligencji dorosłych jest test Ravena. Do badania inteligencji dzieci używa się WISC (Wechsler Intelligence Scale for Children), testu Psyche Cattell, Skali Dojrzałości Umysłowej Columbia, Skali Termana i Merrill.
Testy inteligencji odgrywają ważną rolę w diagnozie upośledzenia umysłowego.

Testy diagnozy neuropsychologicznej
Ta grupa testów obejmuje szereg metod stosowanych głównie w diagnostyce neuropsychologicznej. Zasady konstrukcji i stosowania są generalnie takie same jak w przypadku innych testów psychologicznych. Diagnoza dotyczy tu możliwości występowania zaburzeń funkcji tkanki mózgowej, u podłoża której istnieją zmiany organiczne (w strukturze tkanki), wykrywalne lub czasem nie, za pomocą badania medycznego. Metody te powinny być stosowane w określonym zestawie i dopiero na podstawie spójnego wyniku 3-4 testów można postawić diagnozę. Podstawowymi metodami w zakresie diagnozy neuropsychologicznej są testy: Bentona, Bender oraz Graham-Kendall. Jako metodę neuropsychologiczną stosuje się również wspomianą już skalę Wechslera oraz Test Kraepelina. Diagnoza formułowana na podstawie tych testów zawiera pewien ważny element: informuje ona, że nie wyklucza się występowania organicznych podstaw zaburzeń czynności (dysfunkcji) psychicznych (nie mówi ona jednak, że takie organiczne uszkodzenie z pewnością występuje). Neuropsychologowie często stosują różne dodatkowe próby, które dobierają w zależności od typu zaburzeń i potrzeb diagnozy neuropsychologicznej.

Kwestionariusze i testy do badania osobowości
Kwestionariusze i testy do badania osobowości stanowią bogatą grupę narzędzi. Trudno jednoznacznie określić pojęcie "osobowość". Ujmowana bywa jako ogólna suma tych sposobów reagowania na innych ludzi (i obiekty) oraz sposobów wchodzenia z nimi w relacj, które są charakterystyczne dla danej osoby.
Istnieje wiele teorii osobowości. Zależnie od stworzonej teorii fundamentalne wymiary osobowości człowieka mogą być nieco odmienne. Poszczególne metody badania osobowości są oparte na różnych teoriach - badają więc różne wymiary funkcjonowania psychicznego jednostki; nieco inne wymiary oceniane bywają jako kluczowe.
Badanie osobowości za pomocą określonej metody psychologicznej bazuje jednak na obiektywnych procedurach naukowych oraz narzędziach pomiarowych, których konstruowanie i wykorzystanie jest zgodne z metodologią nauk i zasadami statystycznymi.
Metody służące do badania osobowości stanowią zasadniczo dwie podstawowe kategorie: kwestionariusze czy inwentarze osobowości oraz testy projekcyjne. Najczęściej używanym kwestionariuszem osobowości jest MMPI (Minnesota Multiphasic Personality Inventory) i z tego względu w dalszej części zostanie omówiony nieco szerzej. Dość często, ale już wybiórczo, stosuje się kwestionariusze Cattella, Eysencka, Janet Taylor (różne wersje).

Wśród metod projekcyjnych często stosowany Test Plam Atramentowych Rorschacha. Często stosuje się również TAT (Test Apercepcji Tematycznej) oraz dwie wersje dla dzieci: CAT-A i CAT-H. Ze względu na powszechność ich stosowania celowe wydaje się przybliżenie Testu Rorschacha oraz TAT.

Zaburzenia psychiczne
Zaburzenia psychiczne, ogólnie ujmując, to brak harmonijnego funkcjonowania osoby w sferze psychicznej (np. myślenia, emocji), uniemożliwiający lub utrudniający realizację zadań i celów życiowych. W klasyfikacji zaburzeń psychicznych można znaleźć wiele jednostek diagnostycznych. Pacjenci najczęściej spotykają się z takimi nazwami jak nerwica, depresja, schizofrenia.

UWAGA! Podane niżej wyjaśnienia terminów są bardzo ogólnikowe; są również wyjaśnieniami odpowiadającymi tylko jednemu z wielu nurtów współczesnej psychopatologii. Zainteresowanych definicjami zaburzeń odsyłamy do specjalistycznych opracowań

Nerwice
To termin odnoszący się do szerokiej grupy zaburzeń emocjonalnych. W nowoczesnej psychopatologii i psychiatrii często odchodzi się do tego pojęcia, wprowadzając w to miejsce grupę zaburzeń związanych z lękiem.
Objawem osiowym w tych zaburzeniach jest lęk. Osoba zaburzona stosuje szereg mechanizmów mających na celu obniżenie poziomu lęku, nie działając na istotne źródło problemu - nie rozwiązując go.
W tradycyjnym ujęciu nerwice są przedstawiane jako psychopochodne zaburzenia czynnościowe o niejednolitym obrazie klinicznym. Psychopochodne - to znaczy, że przyczyną takich zaburzeń jest szeroko rozumiany uraz psychiczny, a zatem jakaś trudna do zniesienia sytuacja. Zaburzenia czynnościowe oznaczają brak zmian fizjologicznych, które mogły być przyczyną dolegliwości. Jako objaw osiowy traktuje się lęk, przyjmując różne formy.
Osoby cierpiące na nerwice czy zaburzenia związane z lękiem ogromną część swojej aktywności poświęcają na walkę z lękiem. Uniemożliwia im to wykorzystanie potencjalnych możliwości, realizację celów życiowych i w efekcie powoduje brak zadowolenia z siebie.

Depresja
Depresja jest obecnie najczęściej występującym zaburzeniem psychicznym. Klasyfikacja zaburzeń depresyjnych jest bardzo zróżnicowana. W największym uproszczeniu można mówić o depresji egzogennej, zwanej też reaktywną (przyczyn dopatruje się w sferze zdarzeń, które spotkały człowieka chorego) oraz depresji endogennej (tu przyczyny tkwią w samym człowieku, w jego organizmie).
Innym podziałem jest rozróżnienie między depresją jednobiegunową oraz dwubiegunową. W tej pierwszej występują jedynie objawy depresyjne. W drugiej - na przemian, fazowo - występują okresy depresyjne i maniakalne.
Stany maniakalne pojawiają się w czterech grupach objawów: euforyczny nastrój, tendencje wielkościowe, nadaktywność, brak snu. Objawy depresji, niezależnie od rodzaju, ujawniają się najczęściej w następujących sferach (nie muszą występować wszystkie jednocześnie):

Schizofrenia
Istnieje przynajmniej kilka typów schizofrenii różniących się objawami. Dotychczasowe wyniki badań wskazują, że przyczyny warunkujące powstawanie tej choroby mieszczą się w sferze biologii i sferze psychospołecznej. Mimo różnic w obrazie klinicznym, etiologii i poszczególnych rodzajów schizofrenii, można wymienić pewne wspólne cechy zaburzeń:

Pojawiają się także zaburzenia poczucia własnego "ja", spłycenie lub podwyższenie afektu, tzw. defekt filtru poznawczego (zaburzenia w testowaniu rzeczywistości).