07. Nemezjusz z Emezy - O naturze ludzkiej.pdf - zachomikowane - ziolkowskad

NEMEZJUSZ Z EMEZY

O NATURZE LUDZKIEJ

Edycja komputerowa: www.zrodla.historyczne.prv.pl

Mail: historian@z.pl

MMIII ®

Rozdział pierwszy

O NATURZE CZŁOWIEKA

1. Zdaniem wielu i to dobrych filozofów, człowiek tak wspaniale

zbudowany jest z myślącej duszy i ciała, że niepodobieństwem by

było, by inaczej istniał lub złożony był inaczej. Lecz w określeniu

„myśląca dusza" zawarta jest wieloznaczność, zachodzi więc pytanie,

czy władza myślenia wszedłszy do duszy jako coś odrębnego uczyniła

tę duszę czymś myślącymi, czy też myślenie z samej natury przysłu-

guje duszy i jest tym, co ma ona najpiękniejszego: jakby tym samym,

czym oko jest dla ciała.

Niektórzy utrzymują — i jednym z takich jest Plotyn 1 — że czym

innym jest dusza, a czym innym myślenie i każą się człowiekowi

składać z trzech składników: ciała, duszy i umysłu. Przyłączył się

do mniemania tych filozofów Apolinarius, biskup Laodycei 2 , i wzią-

wszy ten ich pogląd za podstawę, także resztę swej nauki na tym

oparł. 3 Inni woleli z duszy i umysłu nie robić odrębnych istności,

lecz przyjęli, że umysł to najistotniejsza część duszy. Arystoteles

stoi na stanowisku, że umysł możnościowy należy do konstytucji

1 Plotyn, 205—270, najwybitniejszy z filozofów szkoły neoplatońskiej.

Początkowo działał w Aleksandrii, a następnie przeniósł się do Rzymu,

gdzie dla swej nauki pozyskał cesarza Galiena. Naukę jego charakteryzowała

przejęta od Platona, lecz w sposób oryginalny rozwinięta, myśl o przeciw-

stawieniu świata zmysłowego światu nadzmysłowemu. Pozostawił 54 roz-

prawy filozoficzne zatytułowane Enneady.

2 Apolinarius, 315—392, biskup syryjskiego miasta Laodycei, hetero-

doksyjny myśliciel chrześcijański, którego nazwisko wiąże się z toczonymi

w czwartym wieku dyskusjami chrystologicznymi. Jako apolinaryzm, jego

chrystologiczną naukę potępiono na Soborze Konstantynopolitańskim

w r. 381. Nemezjusz słusznie łączy naukę Apolinariusa z doktryną neopla-

tońską i neoplatońską trychotomią w podejściu do natury ludzkiej.

3 Nemezjusz ma tu niewątpliwie na myśli chrystologiczną pracę Apoli-

nariusa, która nosiłc tytuł Demonstracja Bożego wcielenia. W pracy tej

Apolinarius m.in. wyraził się tak: „Jeśli zatem człowiek jest istotą potrójną,

a Chrystus Pan jest człowiekiem, to i Chrystus Pan jest potrójny i składa się

z ducha, duszy i ciała". Jednak ze względu na to, że adresatami traktatu

O naturze człowieka są czytelnicy niechrześcijańscy, o chrystologii nie chce

tu Nemezjusz traktować wprost i ogranicza się do aluzji.

człowieka, natomiast umysł czynny ma być czymś, co przychodzi z ze-

wnątrz, czymś, co nic nowego nie wnosi do istoty człowieka, ale udo-

skonala jego poznanie i kontemplację natury. Dlatego tylko niewielu

ludziom i tylko takim, którzy oddali się filozofii, przypisuje Ary-

stoteles posiadanie umysłu czynnego. 4

Co się tyczy Platona, to jako filozof zapatrzony w to, co jest

w nas najbardziej boskiego i pragnący, byśmy wyłącznie ten boski

pierwiastek pielęgnowali, jest on zdania, że człowiek to nie coś,

co składa się z duszy i ciała, lecz dusza posługująca się danym kon-

kretnym ciałem. Sądził on, że raz utożsamiwszy się z duszą, tym bar-

dziej szukać będziemy takich tej duszy dóbr jak cnota i pobożność,

wzgardzimy natomiast pożądaniami cielesnymi, jako nie należą-

cymi do człowieka jako takiego, lecz przede wszystkim do zwierzę-

cia jako takiego, a do człowieka — wtórnie, na ile człowiek jest

także zwierzęciem.

Zresztą i skądinąd panuje zgoda co do tego, że dusza jest szlachet-

niejsza od ciała, gdyż posługuje się ona tym ciałem jako instrumentem.

Wskazuje na to również śmierć. Kiedy bowiem dusza oddzieli

się od ciała, ciało to pozostaje bezwładne i całkiem bierne, tak jak

po odejściu rzemieślnika nieruchomo leżą jego narzędzia.

2. Jest rzeczą ogólnie wiadomą, że człowiek ma pewne rzeczy

wspólne także i z jestestwami nieożywionymi, procesy życiowe

dzieli ze zwierzętami, a inteligencja łączy go z wszystkimi innymi

obdarzonymi rozumem istotami. Wspólnie z jestestwami nieożywio-

nymi ma ciało i to, że składa się z czterech elementów 5 , z roślinami

dzieli nie tylko tamto, lecz także procesy żywienia się i rozmnażania,

z bezrozumnymi zwierzętami zgadza się w tym, co powyżej wy-

szczególniliśmy, i ponadto w całym szeregu samorzutnych ruchów,

a także zdolności pożądania, gniewania się, czucia i oddychania.

Wszystkie te rzeczy wspólne są ludziom i bezrozumnym jestestwom,

choć nie wszystkim na równi. Wreszcie przez rozum człowiek upodob-

nia się do bezcielesnych rozumnych inteligencji, o ile mianowicie

rozumuje, pojmuje i objaśnia wszystko. 6 Dąży do cnót i pielęgnuje

będącą ukoronowaniem tych cnót pobożność.

Stąd wynika, że istota ludzka to coś będącego na pograniczu

między tym, co podpada pod zmysły, a tym, co daje się tylko pojąć.

4 Jak widać, trychotomicznej antropologii neoplatoników przeciwstawił

Nemezjusz Arystotelesowską naukę o umyśle w akcie i umyśle w możności.

5 Rzecz oczywista mamy tu do czynienia z powszechnie przez staro-

żytnych przyjętą nauką o czterech elementach.

6 Istnienia bezcielesnych rozumnych inteligencji Nemezjusz nie dowodzi,

gdyż chodzi o coś, czego nie kwestionował nikt z pogańskich myślicieli.

Gdy idzie o ciało i cielesne władze, jest na tym samym poziomie,

co jestestwa nierozumne i nieożywione 7 , a co się tyczy rozumu,

zbliża się do istot bezcielesnych, jak to już poprzednio powiedziano.

Wydać by się mogło, że Stwórcy spodobało się zespolić różne co do

swej istoty natury i Bóg chciał, by cały stworzony świat złączony

był pokrewieństwem.

Można w tym widzieć dowód, że wszystek świat jest dziełem

jednego Boga 8 . Nie tylko bowiem poszczególne rzeczy między sobą

Stwórca powiązał, lecz także chciał, by były nawzajem zharmoni-

zowane. Rozważ na przykład, jak w każdej żywej istocie powiązał

pozbawione czucia części, kości, tłuszcz lub włosy z częściami

czującymi, nerwami, mięśniami i innymi podobnymi i z tych części

pozbawionych czucia i części czujących złożył zwierzę, i to jako

coś jednego. Podobnie uczynił i z innymi gatunkami stworzeń,

łącząc jedne z drugimi stopniowym pokrewieństwem i różnicą

natury, tak że wszelkie rzeczy nieożywione niezbyt odległe są od

roślin, mających tylko zdolności odżywiania się.

3. A znowu te nie są tak bardzo odległe od zwierząt

nierozumnych i czujących; tak samo zwierzęta nierozumne nie są

całkowicie oddzielone od istot myślących ani od nich dalekie, bo

mają wrodzoną sobie więź pewnego z nimi pokrewieństwa. 9

I tak od innych kamieni podobnych jeden do drugiego wyróżnia

się i zbliża się do jestestw obdarzonych zdolnością poruszania się

magnetyt: rzecz jasna, na myśli mamy to, że jest w stanie

przyciągnąć i następnie trzymać żelazo 10 , tak jakby chciał się nim

pożywić. Ba,

7 Także i ta myśl to locus communis mądrości pogańskich Greków i Rzymian.

8 Mówiąc, że wzajemne powiązanie poszczególnych części świata jest argumentem

świadczącym o istnieniu jednego tylko, a nie wielu bogów, Nemezjusz poszedł

śladem stoików. Zob. Orygenes, Przeciw Celsusowi, 1, 23.

9 Zgodnym zdaniem komentujących tekst autorów w wierszach tych i w ogóle w

całym tym paragrafie mamy do czynienia z tematem, który rozwijał stoicki filozof

z I wieku przed Chr. Posydonius (Poseidonios) z Apamei. Monizm Posydoniusa i

jego nauka o świecie jako jednym wielkim żywym organizmie przedstawiona

jednak zostaje w wersji splatonizowanej i schrystianizowanej. Są poszlaki, że ta

platonizaeja i chrystianizacja idei Posydoniusa zawarta była w nie dochowanym do

naszych czasów Komentarzu do Genesis pióra Orygenesa i że Komentarz ten

znajdował się w ręku piszącego traktat Nemezjusza. W dalszym ciągu wskażemy

również i na inne ślady lektury tego Orygenesowego Komentarza.

10 Nemezjuszowi chodzi tu o to, że magnetyt swoją „mocą" przyciągania niejako

zapowiada zdolność żywienia się, w jaką wyposażył Stwórca rośliny i zwierzęta.

Swą nazwę magnetyt wziął od Magnezji w Tracji i starożytni byli bardzo

zafascynowani jego własnościami. Tekst w przekładzie nieco uproszczony.

przez magnetyt przyciągnięte żelazo, samo także poczyna przyciągać

inne kawałki żelaza.

Także wówczas, gdy Stwórca przechodził od roślin do zwierząt,

są podstawy, by przyjąć, że unikał przy tym skoków i nie powołał

do bytu, całkiem nagle jestestw obdarzonych mocą poruszania się

i czucia. Posuwał się przy tym powoli i stopniowo. Zwierzęta morskie

zwane pinna i morskie pokrzywy ukształtował tak, by wyglądały

na czujące rośliny: jakby wyposażone były w korzenie, przymocowane

są one do dna morskiego. 11 Obramował je skorupami i na podobień-

stwo roślin przykuł do podłoża, a przy tym obdarzył zmysłem właś-

ciwym światu zwierzęcemu, umysłem dotyku. Jako istoty mające

korzenie i przykute do podłoża są roślinami, a przez czucie, czyli

zdolność zmysłowego doznawania — zwierzętami. Jak to zauważył

Arystoteles, ściśle to samo zachodzi z gąbkami: rosną one na skałach,

a są zdolne — jakby w samoobronie — rozprzestrzeniać się, gdy

poczują, że się coś zbliża. Z tej właśnie racji gąbkom i im podobnym

jestestwom dawni uczeni nadali nazwę zoophyta. 12

Po takich jestestwach jak pinna i im podobnych przeszedł z kolei

Bóg do jestestw obdarzonych bardzo ograniczoną władzą poruszania

się, ale zdolnych do przesuwania się z jednego miejsca na drugie.

Chodzi o większość mięczaków i glisty. Gdy w coraz większym

stopniu obdarzał władzą poruszania się i czucia poszczególne gatunki,

przyszła kolej na wyżej rozwinięte zwierzęta (przez nie rozumiem

te, które posiadają wszystkie zmysły i mają nieograniczoną zdolność

poruszania się). Tego toku postępowania nie zmienił, gdy szło o po-

wołanie do bytu człowieka: rozumnego tego stworzenia nie wpro-

wadził w sposób nagły, lecz swój akt poprzedził wyposażeniem pew-

nych zwierząt w instynktowną inteligencję i takie odruchy samoza-

chowawcze, że mogą robić wrażenie istot rozumnych. Po takich

dopiero krokach przygotowawczych nastąpiła kreacja człowieka,

naprawdę rozumnego jestestwa. Analogiczną progresję dostrzec

możemy, gdy zwrócimy uwagę na głosy wydawane przez żywe

jestestwa. Zrobiwszy początek na tych prostych i monotonnych

11 W tym miejscu autor nasz sięgnął do Arystotelesa Historii zwierząt

(Historia animalium). Śródziemnomorska pinna to pewien rodzaj dwusko-

rupowego mięczaka, który zakotwicza się do dna morskiego jedwabistymi

jak gdyby nitkami. Morskie pokrzywy zalicza Arystoteles do żyjątek acefalicz-

nych, a przez innych starożytnych autorów utożsamione one zostają z pły-

wającymi meduzami.

12 Zoophyta to coś na poły będącego zwierzęciem, a na poły rośliną,

i cały ten ustęp powtórzył Nemezjusz za Galena O zgodzie między Hipokra-

tesem i Platonem. Nie wiadomo tylko, kogo miał na myśli mówiąc o dawnych

uczonych.

07. Nemezjusz z Emezy - O naturze ludzkiej.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: