Wykład 1. Symboliczny charakter gramatyki (cz.1.)
1. Gramatyka kognitywna proponuje konceptualną jednolitość i teoretyczną prostotę; jest ona także modelem naturalnym, ponieważ:
a) Bezpośrednio odzwierciedla znakową funkcję języka, symbolizację struktur konceptualnych za pomocą ciągów fonologicznych,
b) Opiera się wyłącznie na zbadanych kognitywnych zdolnościach człowieka,
c) Pozwala na szerokie, intuicyjne zadawalające ujęcie znaczenia.
Odnosząc się do podpunktu (a) – język pełni funkcję semiotyczną, znakową. Ta podst. funkcja języka znajduje odzwierciedlenie w organizacji teorii gramatyki kognitywnej: jeśli bowiem język symbolizuje konceptualizację za pomocą ciągów fonologicznych, to aby ująć ten fakt, gramatyka musi zawierać zarówno jednostki semantyczne, jak i fonologiczne, oraz określać sposób, w jaki dokonuje się owa symbolizacja.
Gramatyka kognitywna w opisie języka posługuje się wyłącznie jednostkami semantycznymi, fonologicznymi i symbolicznymi, przy czym te ostatnie rozumiane są jako jednostki ujmujące relacje między jednostkami semantycznymi a fonologicznymi.
Konceptualna jednolitość gramatyki:
a) Gramatyka kognitywna postuluje tylko semantyczne, fonologiczne i symboliczne jednostki języka,
b) Jednostkę symboliczną stanowi symboliczna asocjacja jednostki semantycznej z jednostką fonologiczną,
c) Leksykon, morfologia i składnia tworzą kontinuum i są całkowicie opisywalne w kategoriach jednostek symbolicznych.
2. Gramatyka kognitywna jest gramatyką naturalną w tym sensie, że opiera się na zdolnościach kognitywnych człowieka, proponując niewydumaną charakterystykę znaczenia. Wymieniona w punkcie (1) „teoretyczna prostota”, którą ujmuje tzw. WARUNEK ZAWARTOŚCI.
Warunek zawartości:
Jedyne dopuszczalne jednostki w systemie językowym to:
a. jednostki semantyczne, fonologiczne i symboliczne, które są elementami języka dostępnymi bezpośredniej obserwacji lub częścią/ami tychże,
b. jednostki, które są schematami dopuszczalnych struktur językowych,
c. jednostki, które są relacjami kategorialnymi między dopuszczalnymi strukturami języka.
Warunek zawartości zakłada istnienie tylko elementów dostępnych bezpośredniej obserwacji lub pochodzących od nich. Przechodzenie od jednej struktury do drugiej odbywa się za pomocą jednej z dwu podstawowych zdolności kognitywnych człowieka – zdolności do abstrahowania lub schematyzowania oraz zdolności do kategoryzowania
3. Gramatyka kognitywna odrzuca wszelkie „filtry” oraz struktury „ukryte” różniące się od struktur powierzchniowych czyli to, co pojawia się w rzeczywistości.
Podstawowe zdolności kognitywne (poznawcze) człowieka:
a. Tworzenie ustrukturowanych konceptualizacji,
b. Rozpoznawanie i artykułowanie ciągów fonologicznych,
c. Ujmowanie symbolicznego związku między strukturami konceptualnymi a fonologicznymi,
d. Kategoryzowanie jednych struktur w oparciu o inne,
e. Kategoryzowanie i ujmowanie danej sytuacji na różnych poziomach abstrakcji (schematyzacja),
f. Rozpoznawanie podobieństw między różnymi strukturami,
g. Ustalanie odpowiedniości między elementami znaczenia różnych struktur,
h. Łączenie prostszych struktur w bardziej złożone,
i. Ujmowanie sceny w kategoriach „figura-tło”,
j. Ujmowanie sceny na różne sposoby (obrazowanie).
Istnieją dwa rodzaje kategoryzacji: kategoryzacja przez schemat i kategoryzacja przez prototyp.
· Kategoryzacja przez schemat:
A à B : A jest schematem dla B; B uszczegóławia A, np. [dog] jest strukturą bardziej schematyczną niż [poodle]
· Kategoryzacja przez prototyp:
A - - à B: A jest prototypem B. B jest rozszerzeniem prototypu. Zachodzi konflikt między charakterystyką B a charakterystyką A; B zostaje włączone do kategorii na mocy postrzeganego podobieństwa do A.
Kategorie językowe są złożone i muszą być opisywane za pomocą skomplikowanej sieci struktur znaczeniowych, tworzących tzw. MODEL SIECIOWY.
Model sieciowy kategorii złożonych:
Ring (=N)
Na powyższym rysunku przedstawione są różne znaczenia rzeczownika ring w języku angielskim. Znaczenie okrągły przedmiot uznane jest za prototyp, podobnie jak znaczenie rodzaj biżuterii noszonej na palcu (chociaż jest to przypadek szczególny). Znaczenia te są połączone, ponieważ drugie z nich uszczegóławia pierwsze. Okrągła rzecz reprezentuje wartość najbardziej schematyczną, a okrągły znak i okrągły przedmiot są jej uszczegółowieniami à jest to kategoryzacja przez schemat na różnych poziomach.
Istnieją też rozszerzenia tej kategorii, w których ring oznacza grupę ludzi działających skrycie oraz takie rozszerzenie, w którym ring to arena bokserska. Biorąc po uwagę jednak, że arena bokserska zazwyczaj jest prostokątna, występuje konflikt pomiędzy charakterystykami i odejście od prototypu (kategoryzacja przez prototyp).
USTANAWIANIE ODPOWIEDNIOŚCI POMIĘDZY RÓŻNYMI STRUKTURAMI.
Odpowiedniości, z których najważniejsza to METAFORA, odgrywają b. istotną rolę w języku. Na przykład rzeczownik neck i rozszerzenia tego terminu. Po angielsku powiemy np. neck of a bottle „szyjka butelki”. DOMENA ŹRÓDŁOWA tej metafory odwołuje się do pojęcia ludzkiego ciała: rzeczy wchodzą i wychodzą przez usta. Podobnie dzieje się w przypadku butelki: przez otwór u góry butelki, odpowiadający ustom - jest to DOMEN A DOCELOWA – od czadu do czasu wypływa ciecz. Właśnie w oparciu o takie odpowiedniości wiele wyrażeń jest używanych metaforycznie. Każdy rodzaj rozszerzenia metaforycznego zakłada istnienie odpowiedniości między pewnymi domenami. Z WTÓRNYM ROZSZERZENIEM METAFORYCZNYM mamy do czynienia np. w wypadku wyrażenia bottle neck , używanym na określenie „pewnego ograniczenia w ruchu ulicznym” lub w jeszcze bardziej abstrakcyjnym sensie – jakiegokolwiek ograniczenia, np. „wąskie gardło gospodarki”.
4. Podstawowe założenia semantyki kognitywnej podane zostaną poniżej, gdzie znaczenie i konceptualizacja to pojęcia tożsame. KONCEPTUALIZACJĘ należy pojmować jako doświadczenie mentalne, które stanowią: stworzenie nowego pojęcia, doświadczenia zmysłowe oraz wiedza kontekstowa.
Podstawowe założenia semantyki kognitywnej:
a. Znaczenie bazuje na konceptualizacji – doświadczeniu mentalnym obejmującym doświadczenia sensoryczne, procesy tworzenia nowych pojęć i wiedzę kontekstową;
b. Dobrze utrwalone w języku wyrażenie jest zazwyczaj polisemiczne, tzn. ma szereg powiązanych ze sobą sensów, które tworzą złożoną kategorię w postaci modelu kognitywnego;
c. Znaczenie wyrażenia charakteryzowane jest w odniesieniu do jednej lub wielu domen kognitywnych ; każdy rodzaj doświadczenie – pojęcie, konceptualne założenie lub system wiedzy – może służyć jako domena kognitywna, która jest przywoływana przez określone wyrażenie w funkcji podstawy znaczenia;
d. Znaczenie wyrażenia jest nie tylko zbiorem treści poznawczych, składa się na nie również obrazowanie konwencjonalne, tzn. sposób ujmowania treści poznawczych dostarczanych przez przywoływaną domenę.
POLISEMIA – zjawisko polegające na tym, że większość dobrze znanych lub często używanych słów ma wielorako powiązane znaczenia. Podpunkty (c) i (d) wprowadzają dodatkowe twierdzenia. Pierwsze mówi, że znaczenie wyrażenia definiowane jest w odniesieniu do jednej lub wielu domen kognitywnych. Domena kognitywna jest rodzajem doświadczenia, prostym pojęciem, pojęciowym złożeniem, całym złożonym systemem wiedzy, czasem doświadczeniem zmysłowym. Każde wyrażenie językowe wprowadza jedną lub więcej domen kognitywnych, przy czym nie można założyć jakiejś ich liczby.
Podpunkt (d) jest b. ważny dla gramatyki kognitywnej. Na znaczenie wyrażenia składa się nie tylko treść konceptualna domeny czy domen, lecz także tzw. OBRAZOWANIE KONWENCJONALNE czy KONSTRUOWANIE SCENY. Faktem jest, że potrafimy ujmować daną sytuację na wiele różnych sposobów, nawet wtedy, gdy w grę wchodzi taka sama treść konceptualna. Te odmienne ujęcia sceny przybierają różne wartości semantyczne, a to oznacza, że semantyka języka naturalnego, oparta na kryterium prawdy obiektywnej, nie jest możliwa.
Niektóre wymiary obrazowania (konstruowania sceny):
a. Poziom uszczegółowienia (lub schematyczności), na jakim dana sytuacja jest charakteryzowana;
b. Tło (metafora, założenia i oczekiwania, presupozycje, poprzedni dyskurs);
c. Perspektywa (przyjęty punkt widzenia, orientacja, kierunek mentalnego skanowania);
d. Względne wyróżnienie struktur (profilowanie, organizacja „trajektor –landmark”).
TŁO (lub drugi plan) to pojmowanie jednej struktury w powiązaniu z inną, w pewnym sensie mniej znaczącą – jedna struktura jest wyróżniona, druga zaś występuje w tle. Jednym z rodzajów tła jest metafora. Trzy podane niżej przykłady różnią się znaczeniem, ponieważ ujmują tę samą sytuację na odmiennym tle dyskursywnym:
a. TOM insulted Jill.
b. Tom INSULTED Jill.
c. Tom insulted JILL.
d. Tom called Jill a Republican, and then SHE insulted HIM.
Można zatem powiedzieć “Tom obraził Jill.” kładąc akcent na różne elementy w zdaniu. Zdania te różnią się strukturą tematyczno - rematyczną, co oznacza, że wyakcentowane na tle dyskursu elementy różnią się od tego, co komunikuje sam dyskurs. Tło może być jeszcze bardziej uszczegółowione.
PUNKT WIDZENIA [vantage point] – rodzaj związku percepcyjnego. Oznacza to, że jeśli mówiący stoi w VP1, a nie w VP2, może powiedzieć „Drzewo jest za skałą”. Inaczej mówiąc – częścią znaczenia tego zdania, częścią jego konceptualnej treści jest nie tylko pojęcie drzewa i skały, ale także pozycja mówiącego względem drzewa i skały.
Przykład: Pagórek łagodnie wnosi się od rzeki.
Pagórek łagodnie opada do rzeki.
Podmiot w powyższych zdaniach ujmowany jest tak, jakby poruszał się wzdłuż przestrzennej ścieżki – w górę lub w dół, chociaż opisywana scena nie zawiera nic, ci by się poruszało w jakimkolwiek kierunku – jest tu jedynie statyczna konfiguracja. W przykładach owych mamy istotnie do czynienia z ruchem, mimo że nie zachodzi rzeczywisty ruch podmiotu. To nie podmiot tych zdań jest w ruchu, lecz jego subiektywny odpowiednik – mówiący (czy też adresat), który porusza się mentalnie w przestrzeni. Jest to rodzaj semantycznego rozszerzenia zwany SUBIEKTYWIZACJĄ. Pierwotnie bowiem pewien aspekt znaczenia wyrażenia stanowił element obiektywny sceny, następnie element ten został zastąpiony przez subiektywne pojęcie porównawcze, które jest częścią samego procesu portretowania sceny. W rezultacie zamiast fizycznie poruszającego się podmiotu mamy do czynienia z obserwatorem mentalnie poruszającym się w przestrzeni. Subiektywizacja towarzyszy procesom gramatykalizacji.
WZGLĘDNE WYRÓŻNIENIE STRUKTUR jest elementem obrazowania, na który składa się WYRÓŻNIENIE PRZEZ PROFILOWANIE z bazy kognitywnej struktur semantycznych nazywanych PREDYKACJAMI. Każda taka predykacja lub znaczenie danego wyrażenia ma pewien ZAKRES lub BAZĘ, która jest miarą zawartości konceptualnej przywoływanej przez to wyrażenie. Struktury przywoływane przez wyrażenia są traktowane jako DESYGNATY W RAMACH DANEJ KONCEPTUALIZCJI. Desygnacja nie jest jednak tutaj relacją zachodzącą między wyrażeniem a konkretnym bytem w świecie rzeczywistym, lecz jako odniesienie w ramach konceptualizacji. Najlepszym przykładem są tu części ciała: ręka -> palec-> kostka.
Wyrażenia mogą profilować zarówno rzeczy, jak i relacje. Rzecz jest definiowana abstrakcyjnie jako obszar w pewnej domenie lub zbiór elementów, które łączą się ze sobą w taki sposób, że można nimi jako całościami manipulować na wyższych poziomach organizacji konceptualnej.
RELACJA - tam, gdzie występuje wyrażenie relacyjne, występuje pewna asymetria w wyróżnieniu jego uczestników. Wyrażenie relacyjne obrazuje uczestników relacji z różną wyrazistością. Wyróżnienie to to tzw. organizacja „trajektor – landmark”. TRAJEKTOR to najbardziej wyróżniony uczestnik tej relacji, LANDMARK zaś jest to drugi uczestnik tej relacji (jeśli istnieje).
Podstawowe kategorie gramatyczne (rzeczownik, czasownik, przymiotnik, przyimek itd.)są definiowane schematycznie na podstawie, nie ze względu na pewien aspekt konstruowania sceny, mianowicie – na naturę ich profilu. A zatem:
a. Rzeczownik profiluje rzecz;
b. Przymiotnik, przysłówek, przyimek, bezokolicznik i imiesłów profilują taką lub inną relację atemporalną; to, czy relacja owa jest prosta, czy złożona, zależy od tego, czy profilowana relacja da się sprowadzić do pojedynczego stanu;
c. Czasownik profiluje proces, definiowany jako złożona relacja trwająca w czasie, której rozwój polega na tym, że jej stany składowe są skanowane sekwencyjnie, nie zaś holistycznie.
PROFILOWANIE oznacza tu rodzaj odniesienia w ramach konceptualizacji. Profil odgrywa zasadniczą rolę w określaniu podstawowych kategorii gramatycznych. Sprawą najważniejszą jest tu nie treść, ale to, co w treści profilowane.
dzeezi