MAŁY SŁOWNIK ZOOLOGICZNY
BEZKRĘGOWCE
•
GADY I PŁAZY
OWADY PTAKI
RYBY
SSAKI
WIEDZA POWSZECHNA
Warszawa 1973
Redaktor naukowy KAZIMIERZ KOWALSKI
Noty encyklopedyczne napisali (w nawiasie skróty nazwisk)
KAZIMIERZ KOWALSKI [K.K'.],
ADAM KRZANOWSKI [A.K.],
HENRYK KUBIAK (H.K.),
PRZEDMOWA
Ssaki spełniają "ważną rolę 'w życiu człowieka, 'czy to jafeo gatunki udomowione będące podstawą gospodarka hodowlanej, czy jako formy dzikie - bądź pożyteczne dla różnych form jego działalności (np. łowiectwo), bądź szkodliwe. Ssaki należą poza tym do najczęściej spotykanych zwierząt w ogrodach zoologicznych, dostarczają głównych zwierząt laboratoryjnych, tworzą też ważny składnik naturalnych biocenoz.
Niniejszy tom, pierwszy z cyfciu Małych słowników zoologicznych, zawiera ok. 900 haseł omawiających poszczególne gatunki ssaków. Spośród 'kilku .tysięcy gatunków żyjących obecnie na Ziemi należało dokonać wyboru najważniejszych i budzących największe zainteresowanie. I 'tak, .omówiono w Słowniku wszystkie gatunki występujące w Polsce oraz te, które można spotkać w polskich .ogrodach zoologicznych, wreszcie ssaki egzotyczne, przede wszystkim duże, bardziej znane lub mające większe znaczenie naukowe i praktyczne. Zamieszczono także hasła omawiające rodziny i rzędy, inie uwzględniono natomiast rodzajów, które 'na ogół nie mają ustalonych polskich nazw systematycznych. Krótko omówiono również ssaki udomowione, zajmując isię .głównie ich aspektami biologicznymi, a pomijając szczegóły dotyczące hodowli i użytkowania. Podano też hasła opisujące najważniejsze mieszańce ssaków, gdy mają one odrębne nazwy (np. muł, żubroń). W oddzielnych hasłach uwzględniono .niektóre podgatunki dużych 'ssaków, gdy wyraźnie się wyróżniają i mają osobne nazwy. Ponieważ dokładne dane o ssakach kopalnych można znaleźć w Małym słowniku paleontologicznym, omówiono tu jedynie główne ich grupy i gatunki. W haśle "człowiek" podano tylko najważniejsze dane o pochodzeniu gatunku Homo sapiens. Szczegóły na temat ras ludzfeich i innych zagadnień biologii człowieka znajdzie czytelnik w Małym słowniku antropologicznym (I wyd. 1968 r., II wyd. •w przygotowaniu). Hasła syntetyczne obejmują najważniejsze
zagadnienia z systematyki, anatomii, fizjologii, ekologii, rozmieszczania ii znaczenia gospodarczego ssaków.
Hasła z dziedziny systematyki gatunków i grup oparto o nazwy podane "w wydawnictwie Polskie nazewnictwo zoologiczne, cz. I, Ssaki (Wrocław 1968). Liczne gatunki opisywano w polskiej literaturze naukowej i popularnonaukowej pod innymi nazwami, niektóre mają też kilka nazw lokalnych, używanych powszechnie w różnych okolicach Polski. Podano je w formie haseł odsyłaczowych, które umożliwią odnalezienie w Słowniku nazwy właściwej. Uwzględniono tu jednak tylko nazewnictwo używane w ważniejszych wydawnictwach powojennych, pominięto natomiast nazwy występujące tylko w .starszych wydawnictwach, a także gwarowe.
Zdajemy sobie sprawę, że wiele nazw mniej znanych gatunków może budzić wątpliwości. Wydawało się jednak celowe oparcie się na ustalonym nazewnictwie zoologicznym, aby doprowadzić do stopniowego ujednolicenia polskiej terminologii zoologicznej.
Wątpliwości może również budzić uwzględnienie jednych gatunków, a pominięcie innych. Starano się jednak omówić w Słowniku ssaki mające mniej lub bardziej ustalone nazwy polskie, omówienie zaś wszystkich gatunków było, oczywiście, niemożliwe. Być może, niektóre formy staną się z czasem bliższe polskiemu czytelnikowi, jeśli np. pojawią się w naszych ogrodach zoologicznych lub zyskają znaczenie jako zwierzęta laboratoryjne.
Skorowidz łacińskich nazw pozwoli odszukać hasła dotyczące danego gatunku lub grupy systematycznej ssaków, jeśli czytelnik znajdzie wzmiankę o nich np. w literaturze obcojęzycznej. Podano tu jedynie nazwy łacińskie obowiązujące w literaturze .naukowej. Nie było możliwe uwzględnienie "wszystkich, nieraz licznych synonimów łacińskich, spotykanych zwłaszcza w starszych publikacjach.
Układ haseł w Słowniku jest alfabetyczny. Hasło powtarzające się w tekście noty encyklopedycznej oznaczono pierwszą literą; w przypadku .haseł wielowyrazowych - pierwszymi literami (niezależnie od przypadku i liczby). Pozioma strzałka (->} w tekście not encyklopedycznych sygnalizuje, że pojęcia następujące po niej .stanowią samodzielne hasła.
W Słowniku zamieszczono rysunki wykonane przez K. Malczewskiego, przedstawiające przede wszystkim mniej znane gatunki ssaków, przy czym starano się .zilustrować równomiernie wszystkie grupy systematyczne. Zdjęcia fotograficzne W. Pu-
chalskiego ilustrują niektóre z zagadnień omawianych w hasłach ogólnych, np. ssaki poszczególnych krain geograficznych ii środowisk, zagadnienia aklimatyzacji i ochrony, opieki nad potomstwem, struktury populacji i in.*
Słownik powinien być użyteczny dla wszystkich osób 'zainteresowanych zwierzętami, zarówno od strony naukowej, jak i praktycznej (ogrody zoologiczne, hodowla, łowiectwo), oraz dla miłośników przyrody.
Słownik opracowany został przez zespół autorów, pracowników Zakładu Zoologii Systematycznej i Doświadczalnej PAN w Krakowie. Autorzy winni są szczególną wdzięczność profesorowi doktorowi Tadeuszowi Jaczewskiemu za wnikliwą 'ocenę tekstu i cenne uwagi krytyczne, które przyczyniły się do usunięcia usterek zauważonych w czasie opracowania Słownika.
KAZIMIERZ KOWALSKI
* Część nakładu wyposażono w pocztówkę dźwiękową z nagraniami głosów 7 ssaków oraz w komplet 6 barwnych slajdów (patrz str. 471).
A
aberdeen-angus ->.bydło domowe.
adaks (Addoa; nasomaculatw) - gatunek z rodziny ->4kręto-rogich, zaliczany do ^antylop. Długość głowy i tułowia 1,5-1,7 m, ogona 25-35 cm, wysokość w kłębie 95-115 cm;
ciężar dorosłych samców dochodzi do 125 kg. Głowa uzbrojona u obu płci rogami długości 76-90 cm, lirowato
ku tyłowi wygiętymi i skręconymi śrubowate. Na powierzchni rogów występują regularne pierśoieniowate zgrubienia. Ciało pokrywa krótka sierść barwy szarawej w zimie, latem piaskowa lub prawie biała. Nogi, biodra, brzuch, uszy i okolica wokół oczu białe. A. przebywa wyłącznie w środowisku pustynnym. Poruszanie się w piaszczystym terenie ułatwiają mu szeroko rozstawione, 'spłaszczone racice. Stada, od 5 do 20 sztuk, prowadzone są iprzez starego samca. A. odżywia się roślinami pustynnymi, brak wody znosi doskonale przez wiele miesięcy. Ciąża trwa 10-12 miesięcy. Zimą lub wczesną wiosną rodzi się l młode. Cenione mięso i .skóra stały się przyczyną ogromnego spadku liczebności a. Wobec braku ochrony grozi mu wytępienie. Zamieszkuje pustynne obszary Sahary od Algierii do Sudanu. [L.S.]
aguti (Dasyproctidae) - rodzina -^gryzoni, obejmująca 4 rodzaje z 11 .gatunkami. Rozmiary dość 'duże, kończyny tylne wydłużone, ogon bardzo krótki lub brak go zupełnie. Boczne palce stóp zredukowane. A. mają torby policzkowe. Niektóre gatunki nocne, inne dzienne. Żyją w lasach tropikalnych i na sawannach, kopią .nory. Spotyka się je zwykle pojedynczo. Młode rodzą się z otwartymi oczami, bardzo zaawansowane w rozwoju. Żywią się pokarmem roślinnym, mogą wyrządzać szkody w uprawach. Są przedmiotem
aguti oliwkowy
10
polowań dla mięsa. Rozmieszczenie obejmuje Amerykę Środkową i Południową od południowego Meksyku po Argentynę; występują też .na Małych Antylach. Kopalne znane od oligocenu. Należy tu paka, akuczi i aguti. [K.K.]
aguti oliwkowy (Dasyprocta
azarae) - gryzoń z rodziny ^.aguti. Długość głowy i tułowia do 65 cm, ogon zredukowany. Ciężar do 4 kg. Futerko wierzchem oliwkowozi.elone ze srebrzystym połyskiem, spód biały. A.o. żyje na isawannach i ;na brzegach lasów tropikalnych. Odżywia się owocami i innym pokarmem roślinnym, który spożywa trzymając w przednich łapach jak w.iewi orka. Aktywny głownie w dzień;
nocą chroni się w norach
1 pustych pniach drzew. Rodzi dwa razy do roku, zwykle
2 'młode w miocie. Ciąża .trwa ok. 3 miesięcy. Występuje 'w południowej Brazylii, Boliwii i Paragwaju. [K.K.]
aguti złocisty (Dasyprocta aguti) - gryzoń z rodziny -^aguti. Zbliżony wyglądem i trybem życia do aguti oliwkowego, lecz mniejszy, o długości głowy i tułowia do 50 cm. Futerko na grzbiecie jasne, o złocistym połysku. Występuje na wielkim obszarze Ameryki Południowej od Wenezueli po Brazylię i Paru. Często spotykany w ogrodach zoologicznych. [K.K.]
aj-aj --palczak.
aklimatyzacja - celowe wprowadzanie zwierząt do krain leżących poza ich naturalnym zasięgiem. Ssaki dzikie akli-matyzuje się igłóWinie 'w celach łowieckich. Niekiedy .próbuje się wprowadzić zwierzęta w
okolice, w których poprzednio występowały, ale zostały wytępione. Jest to jeden z elementów ochrony .ssaków i zasługuje ina pełne poparcie. W Polsce ponownie wprowadzono do maturalnych środowisk żubra, łosia, bobra, próbowano też wprowadzić .niedźwiedzia 'na teren Puszczy Białowieskiej. W Związku Radzieckim wprowadzono cenne zwierzę futerkowe - sobola, na obszary, z .których zniknął w wyniku wytępienia;
rozszerza się też zasięg bobra i wychuchola. Takie próby mogą być uwieńczone powodzeniem, jeżeli naturalne środowiska wytępionych gatunków 'nie uległy zbyt wielkim przeobrażeniom ii jeśli zapewni się im odpowiednią ochronę.
Bardziej spornym zabiegiem jest wprowadzenie gatunków .ssaków tam, gdzie nigdy nie występowały, a więc są elementem obcym. Trudno jest wówczas przewidzieć, w jakim stopniu nowy gatunek zakłóci równowagę biocenotyczną (^ekologia).
Szczególnie wiele prób a. przeprowadzono w Australii i na wyspach, na których wskutek izolacji fauna ssaków była uboga. Wprowadzone gatunki okazały się silniejszymi konkurentami miejscowych gatunków, a 'nie mając •własnych prześladowców-drapież-ników często tak się tam rozmnażały, że stawały się prawdziwą plagą.
W 1859 r. sprowadzono z Europy do Australii dzikie króliki do celów łowieckich. W ciągu niewielu lat rozmnożyły się one tam taik silnie, że zaczęły wyrządzać olbrzymie szkody j.ako konkurenci owiec na pastwiskach. Wprowadzenie do Australii lisa nie
11
aklimatyzacja
zmniejszyło radykalnie klęski królików, przyczyniło się natomiast do wytępienia wielu rodzimych gatunków torbaczy, które padały jego ofiarą. Budowa płotów ciągnących się setkami kilometrów nie powstrzymała rozprzestrzeniania się królików, podobnie jak prowadzona wielkim kosztem walka chemiczna. Ostatnio uzyskano poważniejsze wyniki w tęplieniu królików rozprzestrzeniając wśród nich epi-zoocję myksomatozy.
Nowa Zelandia pozbawiona była całkowicie rodzimych ssaków z wyjątkiem nietoperzy. Aklimatyzowano tam aż 53 obce gatunki ssaków pochodzące głównie z Europy, poza tym także z Azji, z obu Ameryk, Afryki i Polinezji. 30 z nich zadomowiło się tu na stałe i prawie wszystkie okazały się zgubne dla gospodarki człowieka. Największe szkody, podobnie jak w Australii, wyrządzają tu króliki .niszczące pastwiska owiec. Nawet jelenie i daniele mimo zwalczania tak się rozmnożyły, że mszczą całkowicie poszycie i przyrost lasów ii przyczyniają isię do erozji gleb.
Na innych wyspach także aklimatyzowano rozmaite dzikie ssaki. Często wypuszczano również ssaki domowe, j.ako źródło pożywienia dla ewentualnych rozbitków. 'Wiele z nich, 'np. kozy, zdziczało i 'dobrze się zadomowiło, powodując jednoczesne niszczenie miejscowej roślinności i wypieranie rodzimych gatunków zwierząt.
Z końcem XIX zwłaszcza i z początkami XX w. w warunkach kontynentalnych aklimatyzowano wiele ssaków na nowych stanowiskach do celów łowieckich. W Związku Radzieckim także i później realizowano szeroki program wprowadzania nowych, użytecznych gatunków ssaków. W latach 1925-1948 wypuszczono tam .na różnych terenach 115 000 osobników należących 'do 32 gatunków dzikich ssaków. Jenot, sprowadzony z dalekiego wschodu do europejskiej części ZSRR, szybko rozmnożył się i stał się cennym zwierzęciem futerkowym. Zasięg jego rozszerza się ostatnio ku zachodowi, tak że pojawia się on obecnie w całej Polsce, a nawet w NRD i Czechosłowacji. Na niektórych obszarach 'stwierdzono jednak, że zwierzę to stało się groźnym szlkodnikieirn, niszczącym jaja ptaków łownych. W 1905 r. 'kilka okazów piżmaków, gryzoni pochodzących z Ameryki Północnej, uciekło z hodowli w Czechach. W ciągu 'kilkunastu lat gatunek ten rozprzestrzenił się na całym prawie kontynencie europejskim. Jako dostarczyciel wartościowego futra był on dodatkowo wprowadzany na niektórych terenach Finlandii i ZSRR. Piżmak zajmuje tam niszę ekologiczną bezwartościowego 'gospodarczo karczow-nika, przyczynia 'się więc do lepszego wykorzystania zasobów naturalnych. Równocześnie jednak 'wskutek kopania głębokich ;nor 'osłabia groble i wały przeciwpowodziowe i z tego powodu w wielu krajach, m.in. w Polsce, jest tępiony. W Anglii, gdzie też .się rozpowszechnił, udało się igo wytępić całkowicie.
W Polsce z aklimatyzowanych ssaków występują dzikie 'króliki, bobry amerykańskie, piżmak, jenot, daniel, jeleń wschodni i muflon. Pojawiają się też na swobodzie uciekające z hodowli nutrie, szopy i norki amerykańskie.
aksis_________________
Gatunki aklimatyzowane, jeżeli w ogóle zadomawiają się w nowym środowisku, początkowo zwykle mnożą się i rozprzestrzeniają szybko, zapewne dlatego, że znajdują nie .naruszone zapasy pokarmu, nie mają na razie wielu wrogów i nie są szczególnie atakowane przez pasożyty i epizoocje. Po pewnym czasie następuje ograniczenie ich liczebności, jak np. w przypadku piżmaka.
Wprowadzenie obcego gatunku do wolnej przyrody jest zabiegiem ryzykownym i wymagającym wielkiej rozwagi. Każdy obcy element zmienia w pewien sposób równowagę istniejącą w przyrodzie, a ponieważ wymyka się on często spod kontroli człowieka, 'skutki .popełnionego błędu są trudne do naprawienia. Wraz z akLimatyzowanym ssakiem sprowadza się też mimowoli jego pasożyty i choroby, 'które mogą się przenieść na inne zwierzęta i wywierać szkodliwy wpływ nawet po całkowitym wytępieniu i wyginięciu wprowadzanego gatunku. Nie znaczy to jednak, żeby przemyślana a., zwłaszcza gdy przyroda została już znacznie zmieniona przez człowieka, nie mogła w pewnych wypadkach przysporzyć korzyści gospodarczych (tabl. I). [K.K.]
aksis (Aa-źs axis), zwany .też jeleniem aksis lub czytałem- gatunek z rodziny -»-jelenio-watych. Długość igłowy i tułowia 100-115 cm, ogona ok. 20 cm, wysokość w 'kłębie 60-75 'cm; ciężar ok. 45 feg. Ubarwienie jasnopłowe lub rude z szeregami białych cętek wzdłuż 'grzbietu i boków. Sierść szorstka, na bokach włosy dłuższe. Spód ciała i ogona jasny, wierzch oiem-
______________ia
niejszy z wyraźnym ciemnym prążkiem wzdłuż grzbietu. Poroże z trzema odgałęzieniami. Typowym środowiskiem a. są trawiaste, otwarte tereny lub brzegi dżungli. Aktywny głównie w dzień, rano i późnym popołudniem. Trzyma się w stadach, iktóre rozpraszają się w okresie zrzucania poroża. Chętnie przebywa nad wodą, • dobrze pływa. Rozmnaża się w ciągu całego roku. Długość ciąży 210-240 dni; zwykle 2 młode w miocie. Cielęta pozostają pod opieką matki aż do przyłączenia się ich do stada. Długość życia 10-15 lat. A. dobrze znosi 'niewolę i bywa często hodowany w ogrodach zoologicznych. Rozmieszczenie obejmuje Cejlon i Indie. Udana aklimatyzacja w Australii, Nowej Zelandii ii Ameryce Południowej. [L.S.]
akuczi (Myoprocta acouchy) - gryzoń z rodziny -»aguti. Długość głowy i tułowia 32-38 cm, ogona 4,5-7 cm. Wierzch ciała rudawy, spód żółtawy. Ogon cienki, porośnięty białymi włosami. Kończyny tylne dłuższe od przednich. Zwierzę rzadkie, o biologii mało poznanej, zamieszkuje wilgotne lasy tropikalne Gujany i północnej Brazylii. [K.K.]
akumba ->lemur mokok.
alaktaga (Allactaga major) - gryzoń z rodziny -MSikoczko-watych. Długość głowy i 'tułowia do 26 cm, ogona do 30 cm. Wierzch ciała piaskowy lub brązowy, spód biały. Nasadowa część ogona piaskowa, końcowa czarna z białą 'kitą. Tylne kończyny znacznie dłuższe od przednich, stopy okryte sztywnymi włosami. Uszy długie. Porusza się skokami. Wy-
13
almiki
stępuje na pustyniach i suchych stepach. Kopie nory, w których spędza dzień, prowadzi nocny tryb życia. Żywi się roślinami. W miocie 5 młodych. Zimę przesypia. Występuje od Ukrainy po Mongolię. [K.K]
algazel (Oryx gazella tao), zwany .też antylopą szablastą, podgatuneik -MM-yksa z rodziny -»]krętorogich. Wyróżnia się jasnym ubarwieniem i lekko wygiętymi rogami. Niegdyś szeroko rozmieszczony na pustyniach północnej Afryki, dziś zachował się tylko u południowego skraju Sahary. CL.S1
almik haitański (Solenodon pa-radoxus) - gatunek z rodziny
-^almików. Długość głowy i tułowia 28-35 'cm, ogona 17-
-25 cm; ciężar 1,1-1,2 kg.
Almik haitański
Ciało pokrywa długa, sztywna sierść w kolorze czarnobrązo-wym, czarnożółtym lub rudawym, zwykle z białą, kwadratową plamą na karku. A. h. żyje w lasach i zaroślach, zachodzi również na plantacje. [B.Rz.-K.]
almik kubański (Solenodon cu-
banus) - gatunek z rodziny
-*almików. Od almilka haitań-skiego różni się miększym i dłuższym futerkiem o odmiennym ubarwieniu. Jest bliski wymarcia. [B.Rz.-K.]
almiki (Solenodontidae), zwane też myszoryjkami - rodzina -owadożernych, do 'której zalicza się tylko l rodzaj z 2 gatunkami. Wyglądem zewnętrznym przypominają ry-jówki, są jednak większe i mają dłuższe i mocniejsze kończyny, zwłaszcza przednie, zakończone silnymi, hakowate zagiętymi pazurami. Wydłużona głowa z małymi oczami, pysk wyciągnięty w ryjek z bocznie umieszczonymi otworami nosowymi. U .podstawy ryjka wyrastają liczne włosy zatokowe. Ciało pokryte szcze-ciniastą sierścią. Ogon, uszy, tylne kończyny i ryjek prawie nagie. Gruczoł ślinowy a. produkuje jad uchodzący na zewnątrz u podstawy silnie wyżłobionego drugiego dolnego siekacza. Zaobserwowano w hodowli, że 'zwierzęta te nie są uodpornione 'na własny jad, gdyż po walkach między sobą giną nawet od niewielkich ran. A. prowadzą naziemny tryb życia. Są głównie nocne; w dzień kryją się w dziuplach, norach i szczelinach skał. Odżywiają się owadami, choć czasem zadowalają się pokarmem roślinnym. Szukając owadów rozgrzebują przystosowanymi do tego celu przednimi kończynami glebę, spróchniałe pnie lub ryją jak świnie. Są towarzyskie i w jednej norze spotyka się nawet do 8 osobników. Dwa razy do roku w gnieździe zbudowanym z traw i liści samica rodzi l-3 nagich i ślepych młodych. A. zamieszkują wyłącznie Kubę i Haiti. Oba gatunki są zagrożone wytępieniem. Kopalne
alpaka
14
szczątki znane 'od czwartorzędu. [B.Rz.-K.]
alpaka (Lama pacos) - zwierzę domowe z wdziny -^wiel-błądowiatych. Podobna do lamy, lecz niniejsza. Wysokość w kłębie osiąga tylko ok. 90 cm; ciężar rzadko przekracza 80 kg. Czoło szerokie i płaskie, przykryte częściowo grzywą. Wydłużona szyja i tułów okryte bardzo gęstym, kędzierzawym .i lśniącym włosem o długości 10-30 'cm (u rasy suri do 50 'om). Ubarwienie najczęściej czarne, niekiedy białe. A. została udomowiona przez Inków, którzy z jej wełny wyrabiali tkaninę, zwaną również alpaka. Dziś hodowana jest głównie w igórach Boliwii i Peru. Najodpowiedniejszym dla niej terenem są silnie nasłonecznione bagniste obszary przylegające do granicy śniegu. Przodkiem a. jest gwana-ko. [L.S.]
amblipody (Amblypoda) -
"wymarły rząd ssaków kopytnych, odznaczających się dużymi rozmiarami, krępą budową ciała oraz słupowatymi
Rekonstrukcja Uintatherium, przedstawiciela amblipodów
kończynami. Rozwinęły się z -»prakopytnych, wymarły bezpotomnie. Występowały głównie w paleocenie i eoce-nie; nieliczne znane z oligo-cenu. Mózg ich był bardzo
mały. Korony zębów zawsze niskie, lecz szerokie. Palce wyposażone w pazury lub kopyta. Rząd ten obejmuje kilka zróżnicowanych podrzędów (pantodonty, dinoceraty, kse-nungulaty i pyroteria), występujących w obu Amerykach, Europie i Azji. Do najbardziej znanych przedstawicieli należy Uintatherium z eocenu Ameryki Północnej, zwierzę wielkości nosorożca, z trzema parami kostnych wyrostków na czaszce. Pyrotherium z Ameryki Południowej było wzrostu słonia, miało trąbę oraz wielkie ciosy skierowane ku dołowi. [K.K.l
ambra -^kaszalot. angeln -»bydło domowe. anglo-arab ->koń domowy.
angwantibo (Arctocebus cala-barensis) - gatunek z rodziny ->-lorisowatych. Długość głowy i tułowia 25-30 cm, ogon 'zredukowany; ciężar 266-465 g. Futro o .złotawym połysku, 'na tułowiu włos długi, gęsty, wełnisty; odnóża słabiej owłosione. Ogólnym wyglądem a. przypomina małpę. Okrągła igłowa z dość wydłużoną częścią twarzową, oczy duże. Kończyny krótkie, mniej więcej równej długości. Dłonie i stopy małe. Palce z płaskimi paznokciami z wyjątkiem drugiego palca stopy, zakończonego pazurem. Palec wskazujący (drugi) ręki zredukowany. A. zamieszkuje lasy 'tropikalne. Przebywa 'na 'wysokich 'drzewach. Prowadzi nocny tryb żyda. Prawdopodobnie jest owadożerny. Ciąża trwa 131 dni. W .niewoli żyje do 4,5 lat. Bardzo trudny w hodowli. Występuje w zachodniej Afryce. [H.K.]
15
antylopa końska
anoa (Bubalus depressicornis)
- gatunek z rodziny -wkręto-rogich, należący do grupy bawołów. Długość głowy i tułowia Ok. 1,6 m, wysokość w kłębie 60-100 cm; ciężar 150-
-300 kg. Ubarwienie ciemne, od brunatnego do czarnego;
samce znacznie ciemniejsze niż samice. Często na ciele lub podgardlu występują białawe, nieregularne plamy. Rogi długości ok. 25 cm, prawie proste, stożkowate, skierowane ku
Anoa
tyłowi. Mieszkaniec wilgotnych lasów nizinnych i górskich. Tryb żyoia 'dzienny. W jednym miocie 'l, czasem 2 .młode, pokryte wełnistą, żółtobrą-zową sierścią. A. jest zwierzęciem łownym, obecnie zagrożonym wytępieniem. Występuje 'na Celebesie. [L.S.]
antylopa karłowata (Neotragus pygmaeus) - jeden z najmniejszych współczesnych ssaków kopytnych, należący d'o rodziny -^krętorogich. Długość głowy i tułowia 'nie przekracza 50 cm, ogona 7,5 cm, wysokość w kłębie wynosi 25-30 cm. Ubarwienie wierzchem cynamonowe, spodem białe. Głowa o trójkątnym zarysie; uszy długości do 5 cm, stojące; rogi występują tylko u samców, są gładkie, 'czarne, długości 2,5-
-3 cm. A.k. prowadzi skryty tryb życia, trzyma się pojedynczo. Szybko biega, skacze na odległość ponad 2 m. Żyje w lasach zachodniej Afryki od Sierra Leone i Liberii po Nigerię. [L.S.]
antylopa końska (Hippotragus
equinus) - gatunek z rodziny
-^krętorogich, należący do dużych -nantylop. Długość 'głowy i tułowia 1,8-2,7 m, ogona 40-80 em, wysokość w kłębie 1,0-1,6 m; ciężar 150-300 kg. Samce są większe 'niż 'samice. Ubarwienie u osobników obu płci brunatne; na pysku i przed oczami białe plamy. Rogi występują u samców; osiągają długość do 95 'cm, są zakrzywione ku tyłowi i bocznie spłaszczone, z wyraźnymi pierście-niowatyi-ni zgrubieniami. A.k. przebywa zwykle w małych stadkach, złożonych z samca, 'kilku isaanic i ich potomstwa. Zamieszkuje zarośla, tereny palikowe i lasy galeriowe. Jak większość antylop aktywna
Antylopa końska
antylopa krowia
16
głównie rano i "wieczorem. Po ciąży trwającej 270-280 dni rodzi się l młode. Jeden z pod-gatunków tej antylopy, zwany antylopą modrą (Hippo-tragus eąuinus leucophaeus), który zamieszkiwał najdalsze południe Afryki, 'został całkowicie wytępiony ok. 1800 r. A.ik. zamieszkuj e wschodnią i południową Atr:.-kę. [L.S.]
antylopa krowia ->-bawolec.
antylopa modra
końska.
^antylopa
antylopa sarnia (Pelea capre-olus) - gatunek z rodziny
-^Isrętorogich, należący do grupy -^antylop. Długość głowy i tułowia 115-125 cm, ogona 15-30 cm, wysokość w kłębie 70-80 cm; .ciężar 20-30 kg. Pokrojem przypomina sarnę. Wierzch ciała brunatnoszary, końce uszu, przód głowy i dół nóg żółtawe, brzuch biały. Odróżnia się od innych antylop bardzo miękką i 'wełnistą sierścią. Proste rogi, długości 20-
-25 cm, występują tylko u samców. U samic dwie pary sutek. A.s.. przebywa wśród skał i na stokach gór, niekiedy w aarosłyeh trawą dolinach. Spotykana w małych grupach, czasem w stadkach do 30 sztuk. Czynna zwykle nocą i rano. Żywi się głównie trawą. W porze godofwej samce staczają zacięte walki. Po ciąży trwającej 6-7 miesięcy rodzą się zwykle 2 młode. A.s. występuje w górach południowej Afryki. [L.S.]
antylopa skoczek ->-szpringbok. antylopa szablasta ->-algazel.
antylopa szabloroga (Hippo-
trosfiłs niger) - gatunek z rodziny -»ikrętorogich, należący do grupy -^antylop. Rozmiarami ii trybem życia przypomina antylopę końską. Samce są bardzo ciemne, prawie czarne, samice brunatne. Na pysku, brzuchu i zadzie białe plamy. Rogi długości 70-173 cm, szablasto ku tyłowi zagięte. Często przebywa w dużych stadach. Występuje w całej równikowej i południowej Afryce, oprócz gór, pustyń i obszarów zwartej dżungli. W Angoli żyją przedstawiciele podgatunku o najdłuższych rogach, znacznie 'przetrzebionego przez myśliwych gromadzących trofea. [L.S.]
antylopy - potoczna nazwa kilkudziesięciu gatunków pa-rzystokopytnych z rodziny ->-krętorogich, należących pod względem systematycznym do różnych grup tej rodziny. Zamieszkują głównie tereny otwarte, typu stepu lub sawanny, ale także zarośla i lasy. Różnego (kształtu rogi, występujące u samców lub obu płci, 'są cenione jako trofea myśliwskie. Grupę a. niewielkich rozmiarów, o delikatnej i smukłej budowie, przebywających na stepach i pustyniach określa się jako g a z e l e. Najliczniej a. zamieszkują Afrykę, poza tym Indie, zachodnią i środkową Azję, a nawet południowo-wschodnią Europę (suhak). Do najbardziej znanych gatunków a. należą m.in. kudu, niala, eland, nilgau, oryks, bawolec, gnu. [L.S.]
aperea (Cavia aperea) - gryzoń z rodziny -^marowatych, blisko spokrewniony ze świnką morską. Występuje w południowej Brazylii i Paragwaju. [K.K.]
TABLICA II. SSAKI ZAGROŻONE WYTĘPIENIEM (c.d.)
17
archar (Ovis ammon poli),
zwany .też owicą paminską lub kaszganską - podgatunek
->owcy dzikiej z rodziny
-^krętorogich. Długość głowy i tułowia u samców do 1,4 m, wysokość w kłębie ok. 1,2 m;
ciężar ok. 110 kg. Rogi grube, masywne, ślimaikowato skręcone, ich 'zaostrzone końce skierowane isą w boki. Ubarwienie letnie jasnoszare, zimą głowa, brzuch i nogi kremowe. Bardzo grube, wełniste futro linieje w maju. Żyje w niewielkich stadach w dolinach i na stokach Pamiru. [L.S.]
arden -ySsoń domowy.
argali (Ovis ammon ammon)
- podgatunek ->o'w/cy dzikiej z rodziny -^krętorogieh. za-miesakujący Ałtaj i .sąsiednie pasma górskie w środkowej
Argali
Azji. Długość głowy i tułowia ok. 1,7 m, wysokość w kłębie u samców do 1,25 m; ciężar do ok. 120 kg. Długość rogów u samców dochodzi do ok. 125 cm. [L.S.]
ariel (Gazella gazella arabi-
ca) - przedstawiciel rodziny -•krętorogich f. grupy -"ga-
2 Słownik zoolo.
z grupy ^ga- SOKOSC w KU
S^W^W^Ma Pnhlip7n-»
żeli, spokrewniony z gazelą arabską i indyjską. Długość głowy i tułowia 1,05-1,10 m, ogona ok. 9 ,cm, wysokość w kłębie do 62 cm. Ubarwienie na grzbiecie piaskoworude, po bokach ciemniejsze, spód biały, zad biały lub kremowy, ogon czarny. Policzki rudawe, podgardle białe. Rogi stosunkowo krótkie, u samców osiągają 25 cm długości i są lekko spłaszczone bocznie. Rogi samic nie przekraczają długości 15 cm i nie mają pierścieniowatych zgrubień. Rozmieszczenie obejmuje Synaj i cały Półwysep Arabski. [L.S.]
arirania (Pteronura brasilien-
sis) - drapieżnik z rodziny
-^łasicowatych. Długość głowy i tułowia l-1,5 m, ogona 0,7 m. Ubarwienie ciemnobrązowe z białymi lub kremowymi plamami na klatce piersiowej; pokrojem ii zwyczajami a. przypomina wydrę. Aktywna podczas dmą. Żyje małymi stadami w niezbyt wartkich strumieniach i .małych dopływach rzek. Gnieździ się w norach nadbrzeżnych lub pod korzeniami drzew. Poluje na zwierzęta wodne, które 'zjada na lądzie. Futro a. jest cenione przez krajowców, ale zdobyć je bardzo trudno, ponieważ .nawet zranione zwierzę głęboko .nurkuje i w ten sposób wymyka się myśliwym. Zasiedla Amerykę Południową od Wenezueli i Gujany aż po Urugwaj i Argentynę. [B.RZ.-K.]
arni (Bubalus arnee), zwany
też .bawołem indyjskim - gatunek z rodziny -Arętoroigich, przodek bawola domowego. Długość głowy i tJlowia 2,5-
-3 m, ogona 60-100 cm, wysokość w kłębie 1,5-^1,8 m;
arui_________________
ciężar do 1000 kg. Potężne, trójkątne w przekroju rogi zaginają się ku tyłowi. Owłosienie krótkie i niezbyt gęste,
Arni
ubarwienie brunatne lub czarne. A. przebywa zawsze w pobliżu wody, w rzadkich lasach i na bagnach. Żywi się trawą, ziołami i roślinnością wodną. Żyje zwykle w niewielkich stadkach; stare samce są samotnikami. A. 'rozmnaża się w ciągu całego roku; po ciąży trwającej 300-340 dni rodzi się l rudo ubarwione młode. Laktacja trwa 6-9 miesięcy;
dojrzałość płciowa po 2 latach. Rozmieszczenie obejmowało niegdyś rozległy obszar południowej Azji od Indii po południowe Chiny, łącznie z przyległymi wyspami. Dziś a. zachował się w nielicznych miejscach: w Indiach, .na Cejlonie, na Borneo i na wyspie Min-doro, należącej do Filipin. Wszędzie jesit zagrożony wytępieniem. Część populacji, być może, stanowią mieszańce z bawołem domowym (tabl. V-4) [L.S.]
___________________18
arui ](Ammotragus lervia),
zwany też owcą grzywiastą - gatunek z rodziny -*krętoro-gich, spokrewniony z kozami i owcami. Długość głowy i tułowia 1,3-1,65 m, ogona 15- -25 cm, wysokość w kłębie 75-100 cm; ciężar samic, które są znacznie mniejsze od samców, wynosi 40-45 kg, samców - 100-140 kg. Ubarwienie piaskowe; na szyi, przedzie ciała i przednich kończynach długie, prawie białe włosy. Potężne rogi, zbliżone u nasady, osiągają u samic 40 cm długości, u samców 80 cm. Mieszkaniec skalistych, pustynnych terenów, tworzy niewielkie stadka lub żyje samotnie. Aktywny nocą, o zmierzchu i rano. Latem zjada wszelką roślinność zielną, zimą zadowala się suchymi trawami i porostami. Odporny na brak wody. Ruja przypada w listopadzie; po ciąży trwającej 150-165 dni samica rodzi l lub 2 młode. A. często chowany jest w ogrodach zoologicz-
19
awahi
nych, gdzie łatwo się rozmnaża. Występuje w północnej Afryce. [L.S.]
assapan (Glawcomys volans) - przedstawiciel rodziny -.-wie-wtórkowatych z podrodziny poLatuch. Długość ciała 12- -13 cm, ogona 8-12 cm. Gęste, miękkie futerko jest wierzchem szarobrunatne, spodem białe. Ogon puszysty. Wzdłuż boków ciała, między obu parami kończyn ciągnie się fałd skórny, pozwalający na odbywanie lotem ślizgowym długich, do 50 m, skoków z drzewa na drzewo. A. zamieszkuje lasy; przebywa stale w koronach drzew. Nocny; dniem chroni się w dziuplach lub w zbudowanych przez siebie gniazdach wśród gałęzi. Nie zapada w sen zimowy, ale w czasie deszczu i mrozów rzadko opuszcza schronienie. Żywi się owocami, nasionami, pączkami drzew, grzybami, owadami. Ciąża trwa 40 dni; ślepe i nagie młode, w liczbie 2-6 w miocie, rodzą się wiosną, karmią się mlekiem matki przez 60-70 dni, rozwój jest więc bardzo długi. Występuje w Ameryce Północnej od Kanady po Meksyk. [K.K.]
astrapoteria (Astrapotheria) - wymarły rząd ssaków kopytnych z Ameryki Południowej. Były to duże zwierzęta, osiągające rozmiary nosorożców. Miały bardzo silnie rozwinięte kły, tworzące ciosy, oraz trąbę. Ciało masywne, odnóża krótkie, 5-palczaste. Pojawiły się w paleocenie, wyginęły w młócenie, nigdy nie osiągając większej liczebności ani zróżnicowania. [K.K.]
auł (Gazella soemmeringi) - gatunek z rodziny -^krętoro-
gich, z grupy -^gazeli. Wysokość w kłębie ok. 90 om. Wierzch 'ciała piaskowy, zad .i brzuch białe. Rogi obecn...
michalphilips