Jasienica Pawel - Rzeczpospolita obojga narodow 1.pdf - ebooki - jac68

Paweł Jasienica

Rzeczpospolita obojga narodów

Część pierwsza

STAN POSIADANIA

Król umarł przez potomka: tak się Bogu zdało,

Aby się ku lepszemu w tej Koronie miało.

Nie zostawił potomka, lecz wolność zostawił...

Jan Gluchowski, Interregnum, 1572 r.

Krótko trwał zamęt w Knyszynie. -Znaleźli się tacy, co powściągnęli roz-

hulaną kamarylę dworską. W parę dni po zgonie królewskim godnie przybrane

zwłoki Zygmunta Augusta znalazły się na katafalku ustawionym w sali zam-

kowej. Wtajemniczeni swobodnie opowiadali przybyszom, że zdobiąca głowę

nieboszczyka korona jest klejnotem zastępczym, pochodzi z zagranicy, z

Węgier. Rok wczes'niej ostatni z Jagiellonów otrzymał był ją w spadku po

władcy tego kraju, a własnym siostrzeńcu, Janie Zygmuncie z rodu Zapo-

lyow.

Strzegący Wawelu dostojnik polski stanowczo odmówił wydania prawdzi-

wych insygniów monarszych. Dynastia wygasła, rozpoczynało się przesilenie,

którego konieczność od lat całych trwożyła obywateli. Należało się strzec,

zapobiegać wszelkiej możliwości uzurpacji. Zamknięty na klucz skarbiec

wawelski był naprawdę najwłaściwszym miejscem dla korony Piastów i Jagiel-

lonów.

Nieuchronną rzeczy koleją musiała ona wkrótce spocząć na skroniach

cudzoziemca. Najprostsza i najbardziej logiczna droga była przed krajem

zamknięta. Zamiar powołania na tron rodaka zaliczał się do pięknych może,

lecz niezbyt rozumnych mrzonek. Swojskie to słowo oznaczało bowiem wów-

czas w Warszawie i w Krakowie jedno, w Olicie zaś, Perejasławiu, a nawet w

Grudziądzu za każdym razem coś zupełnie innego.

Drugi paragraf uchwalonej w roku następnym ustawy zasadniczej zaczynał

się od słów: „A iż w tej zacnej koronie [czyli państwie] narodu polskiego,

litewskiego, ruskiego, inflanckiego i innych..."

Zwłaszcza to „innych" wymaga dziś komentarza.

Najlepszy z ówczesnych publicystów, Jan Dymitr Solikowski, tłumaczył

szlachcie, że jeśliby się nawet udało cudem jakimś przerobić Polaka i Litwina

w jedność, to zgodny ich głos też nie wystarczy, bo Prusak stanie okoniem i nie

da sobie narzucić decyzji. Taki również Prusak, który się nazywa Działyriski,

uznaje za język macierzysty polszczyznę i nie lubi Niemców.

Nie wolno było wywyższać jednej prowincji kosztem innych, niweczyć

równowagi mozolnie wytworzonej pracą stuleci. W państwie, które zarówno

swoi, jak obcy dos'ć beztrosko zowią dziś' „Polską", przypominając sobie

czasem co najwyżej o Litwie, w państwie tym u schyłku doby jagiellońskiej

najpotężniejsza magnateria to była sama szczera Ruś prawosławna. Wśród

najwielmożniejszych prym dzierżyli Ostrogscy, Zbarascy i Słuccy, wywodzący

swe zatwierdzone przez unię lubelską tytuły książęce jeśli nie od Ruryka, to

przynajmniej od potomków Giedymina. Ostrogscy z Zaslawskimi, a Zbarascy z

Wis'niowieckimi tworzyli właściwie te same rody, i to licząc po mieczu! Po nich

dopiero szli Radziwiłłowie ze swymi ogromnymi włościami wokół Birż, Ołyki,

Nieświeża, Szydłowca, Pacanowa oraz ze świeżutką mitrą otrzymaną od cesa-

rza. Im głębiej w dół, tym rojniej było na drabinie owej hierarchii od koro-

niarzy, Polaków właściwych, którzy w tym czasie czuli się w renesansowej

Europie jak u siebie w domu i uznani już przez nią zostali za naród kulturalnie

dojrzały.

Mogli - owszem - kniaziowie Wiśniowieccy przyjmować język polski i

obyczaj, w przyszłości nawet wiarę zmienić na łacińską. Nie mogliby uznać za

Miłościwego Pana półpanka z Korony, na którego nawet zbiedniali Woro-

nieccy spoglądali z góry, jako na takiego, co się nie wywodzi od starodawnych

dynastów, a pod względem stanu równy jest byle szlachcice znad Świdra.

Polska właściwa znajdowała się podówczas u szczytu swej historii. Politycz-

nie rzecz biorąc, stanowiła część składową państwa, które według mocno

uproszczonej arytmetyki wspaniale nazywano Rzecząpospolitą Obojga Naro-

dów. Dwa równorzędne podmioty zawarły w Lublinie ostateczną unię - stąd

miano. Ale wszyscy przecież zdawali sobie sprawę, że narodów w prawdziwym

tego słowa znaczeniu liczy Rzeczpospolita trzy. I jeśli nawet utożsamiano

Białoruś z Litwą, to nikt nie negował przez to istnienia Rusi. Szybko przybliżał

się dzień, w którym pióro skryby sejmowego wpisać miało do oficjalnego

dokumentu imię Ukrainy. Na razie województwo ze stolicą we Lwowie,

obejmujące kasztelanie lwowską, halicką, przemyską i sanocką, zwało się

urzędowo województwem ruskim.

Kwestia Ukrainy-Rusi to najtrudniejsze i najtragiczniejsze z ,,wyzwań"

rzuconych nam przez historię. Unia lubelska jeszcze mu nie sprostała. Wyzna-

czyła tylko drogę, po której należało iść - pod groźbą kary śmierci.

Wielu było później takich, co w państwie rozciągającym się od Międzyrze-

cza i Będzina aż po Dzikie Pola i Połock upierali się widzieć jedynie Polskę.

Według nich Wilno i Kijów posiadały tę samą rangę polityczną co Sandomierz,

Kalisz albo i Sieradz. Tytułem do chwały miało być stworzenie jednolitego

imperium, wspomnienie o nim skarbem bez ceny. Zwolennicy takich poglą-

dów szli właściwie w jednym szeregu z ludźmi, którzy imperializm oraz

zaborczos'ć uznawali za najcięższe z grzechów lechickich. Głosy niefortunnych

chwalców i zbyt pochopnych prokuratorów zlewały się w jeden fałszywy

chór.

Główną w czasach popiastowskich zasługą polską wobec historii konty-

nentu był udział w stworzeniu pierwszego w dziejach Europy państwa wielu

narodów, wiar i kultur. Polska współpracowała w tej mierze z Litwą i Rusią,

lecz bez wątpienia była naczelnym, upartym i wytrwałym budowniczym

wspólnego domu, walnym jego wspornikiem czy fundamentem, a ze względu

na gęs'ciejsze zaludnienie, wyższy poziom kultury i cywilizacji materialnej -

także i przodownikiem. Gdyby kiedykolwiek odmówiła ponoszenia ciężarów,

wschodnia ściana owego gmachu runęłaby od razu. Polska nie mogła ani się

wycofać, ani narzucić Rzeczypospolitej swej dyktatury, osadzając na tronie

Polaka. Droga na Wawel była przed nim niemal hermetycznie zamknięta, a to

dlatego właśnie, że Korona faktycznie przewodniczyła państwu i za rządów

litewskiej dynastii. Jeszcze jeden krok w kierunku władzy, a świeże szwy

mogły puścić.

W ćwierćwiecze po wygaśnięciu Jagiellonów wiele zamieszania narobił

projekt swoistej wymiany dostojników, o którym się jeszcze powie obszerniej.

Ljtwin zostać miał biskupem krakowskim, koroniarz wileńskim. Pierwszą

połowę planu urzeczywistniono bez zbytnich trudności, drugiej nie wykonano

nigdy - pomimo protekcji ze strony króla, a nawet papieża. Kardynał Jerzy

Radziwiłł do Krakowa poszedł, Bernard Maciejowski - późniejszy prymas -

«io Wilna nie trafił. Tak się działo z urzędem duchownym, z natury noszącym

cechę pewnego kosmopolityzmu. Cóż by się stać mogło, gdyby spór dotyczył

Jygnitarstwa świeckiego, przeznaczonego dla swoich!

Dozorca Wawelu, który w roku 1572 tak pilnie strzegł insygniów korona-

cyjnych, niezbyt się pewnie obawiał zamachu stanu ze strony obywateli będą-

cych rodowitymi Polakami.

W dobie rozpoczynającego się bezkrólewia największa trudność doraźna

»uaowila cenę największej zdobyczy i zasługi wobec historii. Kandydata na

Łroli należało szukać wśród obcych. Magnaci litewscy stanowczo go sobie

życzyli, ruscy dopiero / czasem myśleć zaczęli o koronie dla siebie. Fakty

po&iadaja wymowę nieodpartą. Pierwszym krajowym pomazańcem został w

Rzeczypospolitej Michał Korybut Wiśniowiecki, Ukrainiec z pochodzenia.

Ale to się stało aż u schyłku następnego stulecia.

Zaraz po zgonie Zygmunta Augusta drobiazg publicystyczny jął przekony-

wać, że nie warto obierać żadnego z rodaków, bo „gdy sowa zjastrzębieje, chce

wyżej latać niż sokół". Później, kiedy czas zatarł kontury wspomnień, a na

tronie umościła się nowa i wcale niefortunna dynastia, tędzy nawet pisarze

zwalali odpowiedzialność na wrodzoną rzekomo Polakom zazdros'ć, która

zagrodziła drogę swoim. Tak zupełnie jak gdyby zawis'ć i zajadłość w walce o

pierwszeństwo nie były stanową wprost cechą arystokracji wszystkich czasów i

narodów. Ale w samej chwili próby, kiedy kraj stanął wobec konieczności

dokonania pierwszej w swych dziejach wolnej elekcji, praktycy i myśliciele

godni tego miana liczyli się z rzeczywistością. To znaczy z bogactwem struk-

tury wewnętrznej Rzeczypospolitej, państwa, które nie znało jednolitości

etnicznej i nie uznawało zasady dominacji jednego narodu nad innymi. Pańs-

twa, które nigdy nie stanowiło imperium, było bowiem jego zaprzeczeniem -

federacją.

Poprzedni tom tego cyklu zawierał wiele ujemnych uwag o postępowaniu

magnatów litewskich. Trudno zaprzeczyć - dalekowzrocznos'cią ci ludzie się

nie odznaczali. Cechował ich przerost ambicji i żałosny woluntaryzm, dość

typowy dla środowisk pozbawionych głębszych tradycji kulturalnych. Nie

umieli uznać dyktatury faktów, wyobrażali sobie, że chcenie ludzkie zdolne

jest odmienić rzeczywistość materialną. Wskutek tego nie dbali o wzmocnienie

jedynej prawdziwej podpory Litwy, to znaczy Polski, nie byli zdolni do

wysnucia słusznych wniosków z dowodnie wykazanej prawdy, że bez pomocy

ze strony Korony Wielkie Księstwo ulegnie Moskwie.

Rejestru grzechów poprzedni tom nie wyczerpał, u wstępu do niniejszego

trzeba jednak dokonać rachunku zasług. Dopiero teraz przyszła po temu pora,

omawiamy wszak sprawy, które się działy w trzy lata zaledwie po unii lubel-

skiej.

Magnaci litewscy nie zawiedli w tym, co im nakazywała miłość ojczyzny.

Ustrzegli jej odrębności. Radziwiłłowie brali w wieczyste władanie wielkie

latyfundia w Polsce, zostawali jej dostojnikami, grywali na Wawelu pierwsze

skrzypce. Nigdy żaden z nich od Litwy się plecami nie odwrócił, nie zaparł się

jej. Litwinem być nie przestał. Ileż wymowy w jednym zdaniu listu, który

Mikołaj Rudy napisał raz po polsku do Zygmunta Augusta: nie pokazuj, Wasza

Królewska Mość, tego mojego skryptu swym sekretarzom, bo oni są Polaka-

mi, a ja Litwin!

Ziemiaństwo Wielkiego Księstwa też strzegło odrębności, a do finału w

postaci unii pragnęło dojść drogą krótszą, oszczędzającą czas. Ale w ówczesnej

stratygrafii społecznej liczyło się przede wszystkim zdanie potentatów. Dla-

tego twierdzić można, że postawa litewskich Gasztoidów i Radziwiłłów, bia-

łoruskich Chodkiewiczów i Sapiehów oraz rozumna skłonność większości

Połaków do kompromisu stworzyły federację. Pomysły zwykłego wcielenia

Lttwy do Polski zostały przekreślone, Wielkie Księstwo nie utraciło własnego

bytu ani oblicza.

Po unii lubelskiej nabrał wyrazistości pewien proces dziejowy, który pięk-

ne by wzbogacił mapę kultury europejskiej, gdyby nie padł ofiarą katastrof

wojennych i politycznych. W Wielkim Księstwie Litewskim tworzyła się i

krzepła nowa, wieloplemienna narodowość. Istniejące wciąż państwo stwa-

rzało nację. Zwykle tak bywa w historii.

Niechaj nikogo nie myli polszczyzna, którą biegle i coraz to lepiej władali

Radziwiłłowie czy Hlebowiczowie., Językiem urzędów i prawa, językiem

państwowym pozostawał w Wilnie ruski, prabiałoruski - powiedzielibyśmy

dzisiaj. Ogromna większość tamtejszego ludu posługiwała się nim od dziecińs-

twa aż do zgonu.

W styczniu 1576 roku biskupem żmudzkim został książę Melchior Gie-

droyć. Znalazł w diecezji stan rzeczy niezbyt wesoły: siedmiu księży katoli-

ckich oraz powrotne pogaństwo. Zborów kalwińskich było wtedy na owym

terytorium równo czterdzieści. Radziwiłłowie birżańscy przyjęli wyznanie

hełweckie i to rozstrzygnęło na pewien czas o religijnym obliczu kraju. Gie-

droyć* zabrał się do pracy od podstaw - na wzór swego poprzednika sprzed

dwóch stuleci. Organizował misje, udzielał chrztu osobom dorosłym. Włady-

sław Jagiełło przełożył był ongi główne modlitwy chrześcijańskie na język

swego ludu. Teraz Melchior Giedroyć ruszył przetartym tropem, ale na

wyższym poziomie. Nie poprzestał na wyszukiwaniu duchownych mówiących

po litewsku. Namówił księdza Mikołaja Daukszę do przetłumaczenia na tę

mowę katechizmu Ledesmy oraz Postylli Jakuba Wujka. Z własnej szkatuły

pokrył koszty druku.

Żył jeszcze Zygmunt August, kiedy podczas najgorętszych debat o dokoń-

czenie unii nieznany mistrz odbił i rozpowszechnił broszurę publicystyczną

Rozmowa Polaka z Litwinem o wolności i niewolej. Autorem jej był zapewne

Augustyn Rotundus Mieleski, wójt wileński i gorący patriota Wielkiego

Księstwa, rdzenny Lach z Wielunia. Opowiadając o czasach pradawnych,

pogańskich jeszcze, powtórzył on powszechną widać podówczas opinię, że

odkąd ,,jęła się Litwa po rusku mówić" - ,,bo Ruś byli bojowi i ozdobni

a wdzięczni u Litwy ludzie" - jej własny język ,,nie był użyteczny, jedno tu

nad tym morskim brzegiem, gdzie teraz Prusy, Żmodź, Inflanty, aż po

Wilią".

Unia lubelska określiła nowe granice Wielkiego Księstwa. Na południu

sięgały one za Prypeć. Litewski w ówczesnym pojęciu był Pińsk, Mozyrz i

Dawidgródek. Przychodzące z Krakowa do tego kraju dokumenty monarsze

nieodmiennie zaczynały się od słów: „My, Bożoju Miłostju Korol Polski,

Wieliki Kniaź Litowski y Ruski, Kniazie Pruskoje y Żomoyskoje..."

Kiedy ucichły już hałasy pierwszych bezkrólewi, Janusz Zbaraski - wielki

pan na Rusi południowej -jął zabiegać o województwo wileńskie. Odmówiono

mu, bo nie był w Wielkim Księstwie „indygeną", czyli obywatelem. Najwyż-

sze godności nad Wilią stały za to otworem dla Benedykta Woyny, szlachcica z

Mińszczyzny, który tak samo jak Zbaraski dopiero co porzucił prawosławie.

Cała Rzeczpospolita uznawała go zgodnie za prawdziwego Litwina i on sam

tak czuł.

Do nacjonalistycznych obłędów XIX i XX stulecia było wtedy jeszcze

daleko. Litwa etniczna dawała Wielkiemu Księstwu nazwę, lecz nie stanowiła

jego wyłącznej treści. Zaliczała się do żywych owego tworu składników.

Podobnie działo się z Polską, której imienia i swoi, i obcy używali czasem dla

oznaczenia całej Rzeczypospolitej. Dawna domena Piastów była także członem

federacji. Wdała się w próbę twórczą, trudną i na razie uwieńczoną powo-

dzeniem.

Dyskryminacji narodowej, ksenofobii, narzucania przemocą jakiejkolwiek

bądź mowy Rzeczpospolita nie znała. Oryginalna to była, na uwagę, szacunek i

podziw nawet zasługująca budowla. Państwo składające się z dwóch równo-

rzędnych politycznie prowincji wkrótce miało znowu powiększyć swój obszar,

czyniąc nabytki na korzyść Litwy, przybliżyć się do oszałamiającej liczby

miliona kilometrów kwadratowych. Wielkie Księstwo, które zachowało

własne godności wszelkich szczebli oraz skarb, stanowiło osobną całość gos-

podarczą. Jego obywatele poczuwali się do odrębności narodowej, którego to

prawa nikt pod słońcem im nie zaprzeczał, odczuwali swój własny, litewski

patriotyzm. Na tym, niestety, nie poprzestając szli dalej drogą, która osta-

tecznie miała całą Rzeczpospolitą zaprowadzić do katastrofy: przypisywali

sobie przywilej samodzielnego działania w polityce zagranicznej, potrafili

pomijać w tej mierze wolę i zdanie sfederowanej Korony, która też niekiedy

chadzała samopas.

Imponująca budowla nie była jeszcze należycie wykończona.

Ta sama prawda odnosiła się do Korony. Po unii lubelskiej spęczniała ona o

spolszczone już całkiem Podlasie (którego wojewodą pozostał Litwin, Mikołaj

Kiszka), lecz także o Wołyń i całą w ogóle Ukrainę. W Gdańsku oraz w

Inflantach mieszkali Niemcy, rozumnie pozostawieni przez Zygmunta Augu-

sta „przy niemieckim ich magistracie". Sejmik Prus Królewskich obradował w

Grudziądzu po polsku, lecz wytrwale a zazdrośnie strzegł autonomicznych

uprawnień regionu.

W Knyszynie - na pograniczu Korony i Litwy - zmarł ostatni męski

przedstawiciel dynastii, pod rządami której scaliła się wieloplemienna mozai-

ka. „Nie zostawił potomka, lecz wolność zostawił." Pobłądzimy odnosząc ten

ostatni rzeczownik do samych tylko przywilejów stanowych szlachty. Podczas

bezkrólewia Wilno pilnie zważało, by nie został czasem „zaniechan i zanie-

dbań naród nasz i wszystko Wielkie Księstwo Litewskie". Chodziło także o

wolność, czyli o równouprawnienie narodów.

Ludzie umiejący myśleć politycznie, w służbie publicznej zaprawieni,

wzruszali ramionami na prostoduszne pomysły osadzenia na tronie „Piasta".

Należało powołać takiego władcę, którego osoba nie obrażałaby uczuć żad-

nego z uczestników federacji.

Był rok 1572. Nie pożółkł jeszcze pergamin, na którym spisano w Lublinie

akt ostatecznej unii. Kolory pieczęci woskowych świeciły s'wieżo. Nowe formy

związku państwowego liczyły sobie równo trzy lata i jeden tydzień. W lipcu

podpisano ugodę, w lipcu również zamknięto powieki ostatniemu z Jagiello-

nów.

W 1572 roku umarł również Andrzej Frycz Modrzewski. Mikołaja Reja

pochowano trzy zimy wcześniej. Nazwiska pisarzy, symbolizujące wielki

przełom, przechodziły już do historii, polska tradycja kulturalna wzbogacała

się, twórczość trwała. Jan Kochanowski porzucił właśnie życie dworskie,

przeniósł się na wieś. Jeszcze wtedy nie było Trenów, Psalterza, Sobótki.

Liczne drukarnie Europy przywykły tłoczyć utwory Polaków. Przed dwu-

dziestu laty młodziutki Stanisław Warszewicki herbu Paprzyca - syn podsędka

liwskiego, Jana - spowodował był na Zachodzie sensację literacką. Przetłu-

maczył z greckiego na łacinę Etiopiki Heliodora, romans z III wieku po

Chrystusie, głośny ongi i lubiany w Bizancjum. Teraz wznowienia, przyswo-

jenia obcym językom, przeróbki i adaptacje popłynęły strumieniem. Inny

Mazowszanin - Stanisław Iłowski — udostępniał czytającemu ogółowi utwory

Dionizjusza z Halikarnasu, Bazylego Wielkiego. Lecz kiedy przetłumaczył na

łacinę i wydał traktujące o sztuce wymowy dzieło Demetriusza z Faleronu,

doznał niemiłego zapewne zaskoczenia. Dokładnie w tym samym roku ukazał

się w Padwie inny przekład tejże rozprawy. Autorem jego był niejaki Fran-

ciszek Masłowski. Bardzo oryginalnego zadania podjąć się miał wkrótce Krzy-

sztof Warszewicki, przyrodni brat Stanisława. Przetłumaczył z włoskiego na

łacinę traktat Paola Parato Delia perfettione delia vita politica. Do pracy

zabrał

się za zgodą, a podobno i na prośbę autora. Dziwne zjawisko: traktat italskiego

teoretyka wyrażony mową Cycerona przez kogoś, kto pochodzi z Warszewic

położonych w okolicach Góry Kalwarii (po drugiej stronie Wisły, na wprost

Czerska). Książka Marcina Kromera, pos'więcona pochodzeniu i obyczajom

Polaków, ukazała się najpierw w Bazylei, wzbudziła zainteresowanie, była

czytana. Dostarczała wiadomos'ci Francuzom i Włochom pisującym o naszym

kraju.

Tak wyglądało, jakby zachodnia połać federacji jagiellońskiej już na dobre

umieściła się ws'ród twórców i rozdawców wartos'ci powszechnych.

Na wschodzie, w Wielkim Księstwie, wiek męski i wysoką godność mar-

szałka osiągnął podówczas człowiek, który pierwszy z Litwinów napisać miał

książkę nie lękającą się próby czasu. Podróż do Ziemi Świętej, Syrii i Egiptu

Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła z przydomkiem Sierotka po upływie czterystu

lat bez mała nadaje się do czytania, pasjonuje i świadczy. O tym mianowicie, że

dla ojczyzny autora kończył się już okres bierności kulturalnej. Litwa wydała

artystę, którego na pewno nie powstydziłaby się i Francja ówczesna.

Radziwiłł napisał swą Podróż po polsku. Niewłaściwie rozumiejąc ten nie-

sporny fakt zalicza się owo dzieło do literatury po prostu polskiej, bez cere-

monii gwałcąc uczucia autora, który nigdy się za Lacha nie uważał i jak

najwyraźniej powiedział to w swym utworze. Uproszczone, prymitywne skale

naszego wieku przeszkadzają w ocenie bogactwa dawnej historii. Język Po-

dróży to polszczyzna bezbłędna i piękna, ale w istocie swej, w życiowej roli

odmienna od tej, z której stworzona jest Odprawa postów greckich. To tylko

domowy, towarzyski i polityczny język litewskiego magnata i patrioty.

Sprawne narzędzie działania artystycznego, lecz nie deklaracja narodowa.

Jasienica Pawel - Rzeczpospolita obojga narodow 1.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: