Szkiełkiem i okiem.pdf

cz. 8

SZKIE£KIEM I OKIEM

SZK£O – KIEDY, JAK I Z CZEGO...

Australopitek i Homo habilis - cz³owiek pierwotny.

Homo sapiens - cz³owiek rozumny.

Pierwsze wyraŸne przejawy tzw. kultury rolnej - uprawy, co poci¹ga za sob¹ po-

cz¹tki „osiad³ego”trybu ¿ycia (Mezopotamia, Azja Wschodnia, Meksyk, Peru).

Piotr Kawalerowicz

W Egipcie podczas procesu wytopu metalu wytapiacze odkrywaj¹, ¿e w pie-

cach powstaje te¿ inny nieznany materia³ - szk³o. Przeprowadzaj¹ eksperymen-

ty, aby ustaliæ, jakie warunki i sk³adniki s¹ niezbêdne, ¿eby szk³o otrzymaæ. Na-

stêpnie zaczynaj¹ wytwarzaæ pierwsze wyroby ze szk³a: kolorowe per³y i ma³e

prêciki. Szk³o staroegipskie jest szk³em wapniowo-sodowym (sk³ad: kwas krze-

mowy, wapieñ i sód), jego wytwarzanie wymaga³o znajomoœci sposobów topie-

nia kwarcu. Czysty piasek kwarcowy topi siê w temperaturze ok 1700 °C, z do-

datkiem sody lub potasu ju¿ w temperaturze 1200 °C.

W Egipcie wytop szklanych naczyñ z u¿yciem piaskowego

rdzenia.

U¿yto arsenu jako œrodka wybarwiaj¹cego szk³o i tlenku cyna-

wego jako œrodka matowi¹cego szk³o.

Jedn¹ z najbardziej ludzkich, spoœród wielu

charakterystycznych dla cz³owieka cech, jest

ciekawoœæ . W po³¹czeniu z uporem, pracowi-

toœci¹ i dociekliwoœci¹ czêsto by³a Ÿród³em

odkryæ - zarówno tych popychaj¹cych cy-

wilizacjê do przodu, jak i tych, które na lata

pogr¹¿a³y j¹ w mrokach.

Nic lepiej nie wp³ywa na rozwój techniki, jak

wojna, niestety! Do pogr¹¿ania w mroku, jak

dowodzi historia, znacznie lepiej s³u¿y³y klê-

ski g³odu, najazdy barbarzyñców i religie,

które w czasach pokoju mia³y czas zaj¹æ siê

skutecznie indywidualnymi grzesznikami i

paleniem ich dzie³ oraz ich samych. W staro-

¿ytnych Chinach bardzo efektywnemu „za-

krywaniu” odkryæ (np. Ameryki) s³u¿y³a rada

mandarynów. Obecnie wiele patentów jest

utajnianych „ze wzglêdu na kluczowe zna-

czenie dla bezpieczeñstwa obronnego” kraju

lub wykupywanych przez wielkie koncerny,

które nastêpnie zamykaj¹ wynalazki w sej-

fach, gdy¿ nie zarobi³y jeszcze wystarczaj¹co

du¿o na „starych”, ju¿ wdro¿onych rozwi¹za-

niach.

Jaka jest historia wynalazków i odkryæ, sk¹d

siê bra³y, kto i gdzie ich dokonywa³, jaki by³

ich dalszy los i wp³yw na cywilizacje?

SZK£O

Szk³o przez d³ugi czas od

momentu wynalezienia by-

³o nieprzezroczyst¹ mas¹.

Barwione szklane kuleczki

(per³y) i pod³u¿ne paciorki

s³u¿y³y jako ozdoba ju¿ w

staro¿ytnym Egipcie i Rzy-

mie. Szk³o swoje zalety

„odkrywa³o” powoli - po-

cz¹tkowo u¿ywane by³o g³ów-

nie do celów ozdobnych, wkrót-

ce okaza³o siê, ¿e znakomicie

s³u¿y te¿ do podawania i prze-

chowywania trunków oraz na-

pojów. Inne wa¿ne zalety szk³a

odkryto znacznie póŸniej.

Istotny rozwój wiedzy na temat

szk³a dokona³ siê w Imperium

Rzymskim, gdzie zajmowa³o

ono wa¿n¹ pozycjê. Pocz¹tko-

Naczynie toaletowe na

wonności tzw. aryballos

formowane za pomocą rdzenia piaskowe-

go z VI do IV w p.n.e.

Rzymski poeta Au-

reliusz Prudentiusz

Klemens opisuje

w swoich Pieœniach

okna wype³nione ró¿-

nobarwnym szk³em

(mozaikê) znajduj¹ce

siê w koœciele œw.

Paw³a w Rzymie.

Rzymska lub egipska misa

z 300-500 r.

Rzymski podwìjny dzban

Rzymskie szklane butelki

z lat 251-450

Rzymska szklana urna

z lat 110-230

Szyba okienna

w kształcie misy

z 1920 r. Szyby ta-

kie były wykonywa-

ne na Bliskim

Wschodzie od VII w.

Opat Gozbert w klasztorze Te-

gernsee stworzy³ warsztat malar-

stwa na szkle. Szyby zestawiano

z oddzielnych kawa³ków, ponie-

wa¿ nie znano jeszcze sposobu

wytwarzania tafli szklanych.

Arabski uczony Alkhazini wyna-

laz³ piknometr - szklane naczynie

do wyznaczania gêstoœci cieczy za pomoc¹ wa¿enia.

Francuz Philippe de Cacquerai wynalaz³ now¹ metodê

wytwarzania szk³a okiennego. Walcowanie szk³a nie

by³o jeszcze znane - szk³o okienne wytwarzano z ka-

wa³ków szk³a wycinanych ze œcianek szklanych ba-

niek, które potem ³¹czono. Cacquerai zaproponowa³,

aby uformowaæ szk³o poprzez szybkie krêcenie rêkoje-

œci¹, na której znajdowa³a siê plastyczna jeszcze masa.

W wyniku tego powstawa³a szyba o kszta³cie ko³a,

z której potem wycinano fragmenty prostok¹tne lub

o kszta³cie sierpa (st¹d nazwa „szk³o ksiê¿ycowe”).

Antonio Neri, florencki szkarz, publikuje ksi¹¿kê zawie-

raj¹c¹ zebrane informacje zwi¹zane z produkcj¹ szk³a

i przedmiotów ze szk³a. Opisuje m.in. sposoby barwie-

nia szk³a oraz „o³owiowe szk³o kryszta³owe”.

Formowanie przez szklarza bańki szklanej,

z ktìrej wytwarzano tzw. szkło księżycowe

3 000 000 lat p.n.e.

2 000 000–1 500 000 lat p.n.e.

350 000-250 000 lat p.n.e.

ok. 10 000 lat p.n.e.

ok. 8 000 p.n.e.

w IV tysi¹cleciu p.n.e.

ok. 4000-3500 r. p.n.e.

ok. 3000 r. p.n.e.

ok. 1600 r. p.n.e.

Homo erectus - cz³owiek wyprostowany.

Warto poznaæ

Cz³owiek z Cromagnon.

Szk³o

Szk³o to materia³ otrzymywany w wyniku

stopienia tlenku krzemu (krzemionka, SiO 2 )

z ró¿nymi dodatkami dobranymi w odpo-

wiednich proporcjach, a nastêpnie szybkie-

go och³odzenia tak, aby nie dosz³o do pe³-

nej krystalizacji krzemionki, lecz ¿eby w

strukturze pozosta³o jak najwiêcej fazy

amorficznej, bêd¹cej formalnie rzecz bior¹c

przech³odzon¹ ciecz¹.

Surowcem do produkcji tradycyj-

nego szk³a jest piasek kwarcowy

(SiO 2 ) oraz dodatki, najczêœciej:

wêglan sodowy (Na 2 CO 3 ) i wêglan

wapniowy (CaCO 3 ), topniki: tlenki

boru i o³owiu (B 2 O 3 , PbO) oraz

barwniki, którymi s¹ zazwyczaj

tlenki metali przejœciowych (kadm,

mangan i inne). Surowce

s¹ mieszane, topione

w piecu w temperaturze

1400-1500 °C, po czym

formowane w wyroby

przed pe³nym skrzepniê-

ciem.

Pojawia siê: pismo, ko³o, ¿agiel, wytop metali z rud.

Pocz¹tki szklarstwa w Mezopotamii i Aleksandrii.

W Egipcie opracowano technologiê produkcji szk³a. Proces sk³a-

da siê z dwóch etapów: w pierwszym wymieszane sk³adniki

umieszcza siê w p³askiej formie, któr¹ wstawia siê do pieca o

temperaturze maksymalnej 750 °C . W drugim etapie, powsta³a

masa jest mieszana i topiona w temp. ok. 1100

°C, po czym trafia ponownie do form lub jest

wyci¹gana w paski (nici szklane). Powstaj¹

pierwsze wazy ze szk³a.

Naczynia szklane wytwarzane s¹ metod¹ wy-

ci¹gania w³ókien szklanych.

W Sidonie w Syrii rzemieœlnicy odkryli sztukê

dmuchania szk³a za pomoc¹ tzw. piszczeli. By-

³y to ¿elazne rurki z uchwytami drewnianymi,

za pomoc¹ których pobierano czêœæ ma-

sy szklanej, a nastêpnie poprzez obraca-

nie, ko³ysanie lub walcowanie na p³y-

tach drewnianych lub kamiennych na-

dmuchiwano do kszta³tu gruszki. Proces

ten umo¿liwia³, po ponownym podgrza-

niu, dalsze ró¿norodne formowanie za

pomoc¹ ró¿nych narzêdzi. Warunkiem

formowania szk³a za pomoc¹ piszczeli

by³o uzyskanie odpowiednio wysokiej

temperatury w piecu, co sprawia³o, ¿e

masa szklana by³a mniej kleista i pozwa-

la³a siê ³atwiej formowaæ. Zamieszkali

w Syrii Fenicjanie techniki wytwarzania

i obróbki szk³a nauczyli siê od Egipcjan,

odkryli tak¿e, w jaki sposób dotychczas

wy³¹cznie nieprzezroczyste: mlecznobia-

³e b¹dŸ kolorowe szk³o mo¿na odbarwiæ. W Rzy-

mie wynaleziono te¿ szybê okienn¹.

Arab Alhazen (Ibn Al Haitam) wykorzysta³ so-

czewki o kszta³cie kuli jako szk³o powiêkszaj¹ce.

Wyjaœni³ te¿, ¿e widzenie przedmiotów polega

na obserwacji emitowanych przez nie lub odbi-

janych promieni œwietlnych. Prowadzi³ ekspery-

menty z soczewkami i lustrami oraz badania

optyczne nad za³amaniem i odbiciem œwiat³a.

W Wenecji powstaj¹ pierwsze fabryki produ-

kuj¹ce szk³o na skalê przemys³ow¹.

Umiera Leonardo da Vinci pozostawiaj¹c po

sobie ok. 7000 stron notatek zawieraj¹cych

pomys³y i wynalazki. Czêœæ z nich to rysunki

pokazuj¹ce ludzk¹ anatomiê o fenomenalnej

dok³adnoœci, prawdopodobnie wykonane

dziêki u¿yciu soczewek.

Christoph Schürer, wytwórca szk³a, wynaj-

duje w Neudeck (okolice Schneebergu - Œl¹sk)

niebieskie szk³o kobaltowe. Kolor taki uzyskuje poprzez dodanie

do sk³adników szk³a wypra¿onej rudy kobaltu.

Angielski uczony Issac Newton za pomoc¹ pryzmatu wykonane-

go ze szk³a rozk³ada œwiat³o s³oneczne na barwy sk³adowe. Kilka

lat póŸniej konstruuje nowoczesn¹ lunetê - teleskop zwierciadlany.

ok. 1500 r. p.n.e.

ok. 1400 r. p.n.e.

669-633 r. p.n.e.

ok. 100 r. p.n.e

p.n.e. /n.e.

405 r.

Kawałki zdobionej szklanej mo-

zaiki z 332 r. p.n.e.

Niebieski dzban sy-

gnowany Ennion

Sidonian formowa-

ny przez dmuchanie

z I w. n.e

Czy wiesz, ¿e...

W³aœciwoœci

szk³a s¹ uzale¿-

nione od sposobu

wytopu oraz w ograniczonym za-

kresie od sk³adu chemicznego.

999 r.

1038 r.

Islamskie na-

czynie do prze-

prowadzania

sublimacji

Islamska

butelka

z okresu

901-1200

1121 r.

1200 r.

1330 r.

V 1519 r.

Szk³o to:

– materia³ izotropowy

– s³aby przewodnik dla elektrycz-

noœci

– twardoœæ w skali Mohsa 5-7

– materia³ o du¿ej odpornoœci

chemicznej (nie jest odporny

na dzia³anie kwasu fluorowego

i fosforowego)

1540 r.

1612 r.

1670 r.

Światło białe po

przejściu przez

szklany pryzmat

Rzymskie szklane bu-

telki z początkìw n.e.

wo sprowadzano je z terenów Syrii, gdzie wy-

naleziono piece pozwalaj¹ce na uzyskanie od-

powiednio wysokiej temperatury p³ynnego

szk³a, tak ¿e mo¿liwe sta³o siê jego formowanie

przez dmuchanie. Tam te¿ dziêki dodaniu rudy

manganu (braunsztynu) po raz pierwszy uda³o

siê wytworzyæ szk³o przezroczyste. Szk³o, pomi-

mo i¿ by³o w Rzymie powszechnie stosowane,

dla zwyk³ego œmiertelnika nie by³o dostêpne.

Za szklane naczynie, zdobiony puchar do mleka,

przywieziony przez konsula Pompejusza z jed-

nej z wypraw, cesarz Ne-

ron zap³aci³ 300 talentów,

co dziœ odpowiada³oby

kwocie kilku milionów

dolarów! D¹¿enie do per-

fekcjonizmu, charaktery-

styczne dla Imperium

Rzymskiego, sprawi³o, ¿e

ró¿norodne sposoby wy-

twarzania i obróbki szk³a

osi¹gnê³y tam doskona-

³oœæ: szlifowanie

i r¿niêcie szk³a,

rzeŸbienie wypuk³e,

malowanie i ema-

liowanie. Szczyto-

wy rozwój rzymska

sztuka wyrobu

szk³a osi¹gnê³a na

prze³omie IV w. n.e.

Wtedy to powstaj¹

tzw. szklane naczynia diatret - puchary

w kszta³cie dzwonów lub szal, bez podstawy

(nó¿ki), ozdobione kolorow¹, delikatnie szlifo-

wan¹, szklan¹ siateczk¹.

Jednak to nie piêkno wyrobów ze szk³a sprawi-

³o, ¿e by³o ono i jest tak istotnym materia³em.

Postêpuj¹cy rozwój technik obróbki szk³a i po-

znanie jego w³aœciwoœci przyczyni³y siê do in-

nych wa¿nych zastosowañ zwi¹zanych z bada-

niami naukowymi i odkryciami. Szklane wyroby

okaza³y siê nieocenione dla rozwoju chemii, któ-

rej postêp nie by³by mo¿liwy bez naczyñ che-

micznie obojêtnych: ró¿norodnych próbówek,

menzurek czy pipet. Bez szk³a Newton nie roz-

szczepi³by za pomoc¹ pryzmatu œwiat³a, nie by-

³oby te¿ soczewek, a zatem równie¿ okularów,

mikroskopu czy lunet. Nie maj¹c rozwiniêtych

metod badawczych, bez pomocy optyki, Galile-

usz czy Kopernik nie dokonaliby swoich odkryæ

w astronomii. Podobnie jak badacze, niewi-

dzialnego go³ym okiem, œwiata bakterii czy

póŸniej atomów. Bez zaawansowanej optyki

nie by³oby wiedzy o planetach i gwiazdach,

o cz³owieku, budowie komórki i DNA.

George Ravenscroft w Anglii opracowuje optyczne szk³o o³owiowe, tzw. szk³o

flintowe - materia³ optycznie izotropowy.

Joseph von Utzschneider otworzy³ w Benediktbeuern hutê szk³a artystycznego,

produkuj¹c¹ g³ównie szk³o optyczne. Do tej pory huty wytwarza³y przede

wszystkim szk³o u¿ytkowe: butelki, szk³o laboratoryjne, fili¿anki. Urz¹dzenia

optyczne wymaga³y szk³a wysokiej jakoœci - wolnego od skaz, o zró¿nicowa-

nym wspó³czynniku za³amania œwiat³a, z którego mo¿na by³o nastêpnie wypro-

dukowaæ uk³ady optyczne soczewek (np. do lunet czy mikroskopu).

Compagnie des Cristalleries de Baccarat wprowadzi³a na rynek europejski wy-

nalezione w Anglii w 1810 r. szk³o prasowane. Pocz¹tkowo wytwarzano w ten

sposób elementy wypuk³e, a nastêpnie równie¿ elementy wklês³e. W Kensing-

ton po raz pierwszy wyt³aczano t¹ metod¹ nawet butelki.

Robert Lucas Chance skonstruowa³ w Anglii pierwszy

piec szklarski umo¿liwiaj¹cy produkcjê tafli szklanych w

sposób ci¹g³y. Nowe rozwi¹zanie oznacza postêp, gdy¿ do

tej pory produkcja p³askich tafli szk³a nadaj¹cych siê do

wyrobu luster i szyb okiennych stanowi³a du¿y problem.

Podjêto próby wytwarzania wyrobów ze szk³a dêtego (bu-

telki) przez t³oczenie. Francuski wytwórca Pellat opraco-

wa³ formy dête, w których z plastycznych, gor¹cych kul

szklanych wydmuchiwano butelki.

W Marchenstern po raz pierwszy na du¿¹ skalê wyprodu-

kowano „watê szklan¹”. Dokona³ tego czeski artysta-

szklarz P. Weiskopf.

Otto Schott, Carl i Rudolph Zeiss i Ernst Abbe uzyskuj¹c

ciek³e szk³o, wykonuj¹ now¹ technik¹ soczewki do mikro-

skopów. Ashley i Arnell konstruuj¹ maszynê do dmucha-

nia szk³a, która w ci¹gu 10 godz. mo¿e wyprodukowaæ do 1000 butelek.

Otto Schott, chemik z Jeny, wytwarza szk³o borosilikatowe odporne na

zmiany temperatury. Znajduje ono zastosowanie jako materia³ na klosze

lamp, w których wystêpuj¹ du¿e ró¿nice temperatur (np. po zgaszeniu).

W USA upowszechnia siê produkcja w³ókna

szklanego. Znajduje ono szerokie zastoso-

wanie. Z w³ókien szklanych wykonuje siê

m.in. we³nê filtracyjn¹, niepalne zas³ony,

izolacje cieplne i akustyczne. Maty z w³ó-

kien szklanych stosowane s¹ jako materia³

utwardzaj¹cy do ¿ywic poliestrowych.

W fabryce w Moguncji opracowano now¹

metodê produkcji szk³a: zol-¿el, czyli

tzw. „szk³o z butelki”. Nie wymaga ona

topienia sk³adników szk³a, po czym

krzepniêcia wytopu, szk³o powstaje w

wyniku procesu ¿elowania w tempera-

turze do 1000 °C ni¿szej od temperatu-

ry topnienia (czyli np. 600 °C zamiast 1600 °C). Metoda ta znakomicie nadaje

siê do wytwarzania ekstremalnie cienkich, równomiernych tafli szk³a.

W USA w fabryce szk³a Corning wytwarza siê tzw. fototropowe szk³o. Posiada

ono w³aœciwoœci zmniejszania przepuszczalnoœci w za-

kresie widzialnym i ultrafioletowym widma w zale¿noœci

od intensywnoœci œwiat³a.

Amerykañski fizyk Stanford opracowuje szk³o pó³prze-

wodnikowe.

Zak³ady Schotta wytwarzaj¹ warstwy szklane odbijaj¹ce

œwiat³o s³oneczne, przeznaczone dla wysokiego budow-

nictwa. Szk³o takie odbija od

40-60% ciep³a promieniowania

s³onecznego.

Butelka Ryland-

sa z 1900 r.

Szklana tuba użyta

przy odkryciu

sztucznej radioak-

tywności z 1930 r.

Do przygotowania kalendarium

wykorzystano materia³y Ÿród³owe:

„Nauka Technika i Wynalazki”

Raymond L. Francis, wyd. AMBER

„Kronika Techniki” - Praca zbiorowa, wyd. WEP PWN

Wzìr powstający w wy-

niku rozbicia szkła

utwardzanego

Odlewanie tafli szkła optycznego

w fabryce Schott z okazji 50.

rocznicy - 2002 r. Fot. Schott

Butelka Ashleya

na wodę wykona-

na maszynowo

1674 r.

1679 r.

1806 r.

Johann Kunckel von Löwenstern wynaj-

duje „szk³o rubinowe”. Przez d³ugie la-

ta za szk³o luksusowe uchodzi³o sz³o

przejrzyste, a jako u¿ytkowe stosowane

by³o g³ównie szk³o zielone. Wytwarza-

nie szk³a barwionego wymaga utrzymania sta³ej temperatury po

dodaniu do masy szklanej maleñkich cz¹stek metalu, które j¹ za-

barwiaj¹.

Francuz Marc Antoine Augustin Gaudin uzyska³ szk³o poprzez

roztopienie kwarcu. Ma ono szczególne w³aœciwoœci: jest ¿arood-

porne, minimalnie rozkurcza siê pod wp³ywem wysokiej tempe-

ratury i bardzo dobrze przepuszcza promienie ultrafioletowe.

Anglik Farthing wprowadza maszynowe wydmuchiwanie szk³a.

Metoda ta upowszechnia siê w hutach oko³o 1870 r.

Pantotsek, chemik

w hucie szk³a

w Zlatnie (Wêgry),

opracowa³ sposób

pokrywania wyro-

bów szklanych pow³okami mieni¹cymi siê têczowymi barwami.

Efekt ten uzyska³, pokrywaj¹c powierzchniê (warstwowo) cienk¹

pow³ok¹ z metali, lekko zabarwion¹ tlenkiem bizmutu.

Otto Schott oraz w³aœciciele zak³adów w Jenie: Ernst Abbe, Carl

i Rudolph Zeiss rozpoczynaj¹ wytwarzanie szkie³ optycznych.

Louis Comfort Tiffany, rzemieœlnik z Nowego Jorku, pracuje nad

ulepszeniem szk³a „favrile”. Zafascynowany staroegipskim

szk³em i jego mieni¹c¹ siê, wskutek wietrzenia, powierzchni¹,

próbuje osi¹gn¹æ podobny efekt. Dokonuje tego, powlekaj¹c go-

r¹ce powierzchnie swoich szkie³ solami metali.

Amerykanin Edfward D. Libbey prezentuje w Chicago sukniê

z wplecionymi w³óknami szklanymi.

Anglik Narinder S. Kapany wynalaz³ szklane przewodniki œwiat³a.

Podj¹³ próby z zakrzywionymi prêtami szklanymi obserwuj¹c, ¿e

œwiat³o wewn¹trz prêta nie ulega rozproszeniu. Powstaje œwiat³o-

wód. Ju¿ w 1966 r. u¿yto go do transmisji rozmów telefonicznych.

Anglik sir Alastair Pilkington,

po 6 latach prac nad produkcj¹ szk³a

taflowego, wprowadza now¹ rewo-

lucyjn¹ metodê pozwalaj¹c¹ na ma-

sow¹ produkcjê szk³a (float glass).

Wyprodukowane szk³o nie wymaga

dalszej obróbki: szlifowania czy po-

lerowania, i znajduje szerokie zasto-

sowanie w produkcji szyb i luster.

Obecnie oko³o 90% szk³a jest produ-

kowane w ten sposób.

W fabryce szk³a Schott w Moguncji

wytworzono ceramikê szkla-

n¹ z prawie niemierzalnym

wyd³u¿eniem termicznym.

Ceramika jest cia³em sta³ym,

sk³adaj¹cym siê z niezliczo-

nych maleñkich kryszta³ów,

podczas gdy szk³o jest jedno-

rodn¹ zastyg³¹ ciecz¹.

Zak³ady Schotta w Moguncji

wytwarzaj¹ specjalne szk³o

„piran” do ochrony przeciw-

po¿arowej o podwy¿szonej

odpornoœci na temperaturê.

Szklana retorta

z Włoch z okre-

su 1650-1800

Butelka do wi-

na z 1740 r.

1830 r.

1839 r.

Z przymru¿eniem oka

1844 r.

1846 r.

1856 r.

1860 r.

Metalowa forma do for-

mowania i oznaczania

butelek z 1850 r.

1868 r.

1882 r.

1886 r.

1889 r.

1890 r.

1893 r.

1930 r.

1955 r.

1958 r.

1962 r.

1967 r.

Cermonia otwarcia fabryki

w Mainz, 10 maja 1952 r.,

połączona z pierwszym od-

lewem szkła optycznego

1968 r.

1977 r.

Z ceramiki szklanej produkowane

są np. blaty kuchnii elektrycznych

Zwierciadło do teleskopu o średnicy 8,2 m wy-

konane z ceramiki szklanej. Fot. Schott

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: