IKONY ARCHITEKTURY PRZEDWOJENNEGO MODERNIZMU W BIAŁYMSTOKU(1).pdf

Teka Kom. Arch. Urb. Stud. Krajobr. – OL PAN, 2008B, 257-276

IKONY ARCHITEKTURY PRZEDWOJENNEGO MODERNIZMU

W BIAŁYMSTOKU

Andrzej Tokajuk

Wydział Architektury Politechniki Białostockiej

Faculty of Architecture, Bialystok Technical University

e-mail: tokajuk@pb.edu.pl

Streszczenie . W rozwoju formy architektonicznej przedwojennego modernizmu w Polsce moŜe-

my wyróŜnić trzy etapy: 1900–1925, 1925–1934, 1934–1949. Geografia dzieł architektury nowo-

czesnej w Polsce okresu 1900–1939 jest zróŜnicowana, najbardziej znane i opisane w literaturze są

obiekty zlokalizowane w Warszawie, Krakowie, Łodzi, Wrocławiu czy Gdyni. Budynki na ówcze-

snych kresach wschodnich, na Podlasiu są najmniej znane. W niniejszym opracowaniu autor cha-

rakteryzuje najwaŜniejsze formy przedwojennego modernizmu w Białymstoku na tle etapów

i ewolucji tego kierunku w Polsce.

Słowa kluczowe: modernizm, budynek-ikona, forma architektoniczna

WSTĘP

W rozwoju formy architektonicznej przedwojennego modernizmu w Polsce

moŜemy wyróŜnić (opierając się na literaturze przedmiotu) trzy etapy – według

trzech generacji architektów, kształtujących idee modernizmu europejskiego. Te

trzy zasadnicze okresy zamykałyby się latami 1900–1925, 1925–1934, 1934–1949

(podokres 1939–1945 to lata wojny; studia teoretyczne, 1945–1949 – kontynu-

acja form przedwojennych) [Olszewski 1967].

Pierwszy wyŜej wymieniony okres rozwoju myśli architektonicznej w Pol-

sce, podobnie jak w Europie, był to okres przejściowy między historyzmem

XIX w. a modernizmem wieku XX. Charakteryzował się bogatą paletą form,

adekwatną do zmiennych losów idei modernizmu, znaczący wpływ na rozwój

architektury w wielu krajach miały tutaj wybuch i skutki I wojny światowej.

Drugi okres to zasadniczy zwrot w dziejach modernizmu. Nastąpiło całkowite

zerwanie z historią i ornamentem, powiązanie architektury z produkcją przemy-

słową. Zaznaczył się rozwój konstrukcji szkieletowej, „pudełkowatość” asyme-

trycznej bryły, tendencja dominowania funkcji nad formą, rozpowszechnienie

zasady pięciu punktów Le Corbusiera (funkcjonalizm, konstruktywizm „stylu

258

A. Tokajuk

międzynarodowego”). Trzeci okres ideowy rozwoju modernizmu europejskiego

– mniej widoczny w Polsce – to załamanie się funkcjonalizmu i rozbicie zwarte-

go oblicza awangardy, będące skutkiem krytyki czołowych przedstawicieli no-

wego nurtu (m.in. we Francji, w Związku Radzieckim itd.). ZauwaŜalny jest

pewien powrót do dekoracyjności i ornamentu (m.in. stosowanie luksusowych

materiałów), a takŜe stosowanie tradycyjnych materiałów (drewno, kamień)

w celu nadania architekturze charakteru oryginalnego, bardziej indywidualnego.

Występujące w ramach tych podziałów formy przedwojennego modernizmu

w Polsce mają znaczenie o wiele szersze. Obok kierunku modernistycznego

odnajdujemy takŜe nurty klasyczne i narodowy, a sam modernizm realizuje się

w poszczególnych środowiskach jako szkoła „warszawska” i „krakowska” [Nie-

mojewski 1934]. Ze względu na duŜe przemieszanie powyŜszych kierunków

(np. modernizmu z klasycyzmem i nurtem narodowym) moŜemy wyodrębnić

kilka chociaŜby najbardziej podstawowych form architektonicznych, które od-

powiadają trzem zasadniczym okresom i architektom wywodzącym się z wyŜej

wspomnianych dwóch szkół.

Geografia dzieł architektury nowoczesnej w Polsce okresu 1900–1939 jest

zróŜnicowana, najbardziej znane i opisane w literaturze są obiekty zlokalizowa-

ne w Warszawie, Krakowie, Łodzi, Wrocławiu czy Gdyni. Budynki na ówcze-

snych kresach wschodnich, na Podlasiu są najmniej znane. Zdaniem autora

obiekty takie znajdujące się Białymstoku – są interesujące i zasługują na szerszą

analizę formalną i popularyzację w środowisku architektonicznym. W niniej-

szym opracowaniu autor charakteryzuje najwaŜniejsze formy przedwojennego

modernizmu w Białymstoku na tle etapów i ewolucji modernizmu polskiego.

PIERWSZA FAZA MODERNIZMU:

ROZWÓJ FORMY ARCHITEKTONICZNEJ (1900–1918)

Pierwsza faza modernizmu w architekturze polskiej kształtuje się, podobnie

jak i w architekturze europejskiej, w pierwszych latach XX w. Wówczas poja-

wiają się pierwsze realizacje i projekty, które cechowało „uproszczenie” form

historycznych (głównie klasycznych), dąŜenie do przejrzystości funkcji, zasto-

sowanie konstrukcji Ŝelbetowej. Architekturę tworzyli architekci, którzy stop-

niowo porzucali historyzm w imię współczesności, stając się dzięki temu przed-

stawicielami pierwszej generacji polskich modernistów. Historycy architektury

współczesnej są zgodni co do tego, Ŝe wszelkie ideowe, konstrukcyjne przesłan-

ki architektury XX w. krystalizują się juŜ w ostatnich dekadach wieku XIX, by

w pierwszym dwudziestoleciu XX w. przybrać formę kierunku modernistyczne-

go, uwaŜanego za pierwszą fazę historii architektury nowoczesnej, fazę twórczo-

ści pierwszej generacji architektów – modernistów. Badacze wyodrębniają

w pierwszym okresie kilka etapów, którym odpowiadają róŜne formy architek-

toniczne. Proces powstawania pierwszej fazy modernizmu w Polsce ocenił traf-

IKONY ARCHITEKTURY PRZEDWOJENNEGO MODERNIZMU W BIAŁYMSTOKU

259

nie w 1910 r. Witold Minkiewicz, który dostrzegł w architekturze trzy zasadni-

cze kierunki: kierunek stylów historycznych, kierunek „stylu zakopiańskiego”

oraz kierunek, którego cechą była „szczerość w konstrukcji, a prawda w kompo-

zycji”. Ostatni zaczął rozwijać się w dwóch wariantach – szkoły krakowskiej

(powstałej ze spuścizny secesji i dąŜeń stylu narodowego) oraz szkoły warszaw-

skiej (opartej o przesłanki racjonalistyczne, zdobycze konstrukcyjne i socjalne)

[Minkiewicz 1910].

Na początku XX w. w Białymstoku powstało wiele budynków utrzymanych

przede wszystkim w nurcie eklektycznym, klasycznym i secesyjnym. Wyraźny-

mi przykładami takich obiektów są m.in. neogotycki kościół farny, hotel Ritz

(zburzony w czasie wojny i juŜ nieodbudowany), eklektyczne kamienice i domy

mieszkalne przy ul. Warszawskiej czy secesyjny pałacyk przy tej samej ulicy

(obecnie Muzeum Okręgowe). Liczne obiekty z przełomu XIX i XX w. były

wykonane z cegły klinkierowej i utrzymane w nurcie Białostockiej Szkoły Mu-

ratorskiej (np. śydowskie Gimnazjum przy ul. Pałacowej 3 czy domy mieszkal-

ne). Za prekursora formy wczesnomodernistycznej uznać moŜna budynek przy

ul. Mickiewicza 1, zbudowany pod koniec XIX w. – byłe śeńskie Mikołajew-

sko-Aleksandrowskie Gimnazjum. Szkoła ta cieszyła się przed wojną duŜym

prestiŜem. ChociaŜ budynek był uszkodzony w czasie wojny, został odbudowa-

ny dosyć wiernie z oryginałem. Utrzymany w duchu klasycyzmu, z symetryczną

fasadą, flankowaną naroŜnymi akcentami skrzydeł bocznych, z charakterystycz-

nymi detalami: pilastrami, attyką i rozbudowanym gzymsem nad rzędem okien

trzeciej kondygnacji. Podobne detale widać w formie wejścia do budynku. Wy-

raźnie widoczny jest podział elewacji na trzy części w pionie i dwie w poziomie,

z charakterystycznym boniowaniem parteru. Pomimo to – uŜyte detale są zgeo-

metryzowane (linie miękkie uŜyte początkowo w elewacjach bocznych, np.

w nadproŜach okien zostały zlikwidowane podczas odbudowy po wojnie). Pew-

na „kubiczność” w fasadzie głównej pozwala jednak na przyjęcie tezy, iŜ obiekt

ten moŜna traktować za prekursora formy wczesnomodernistycznej (ryc. 1).

Typową formą wczesnomodernistyczną jest za to budynek zlokalizowany przy

ul. Świętojańskiej 21 (ryc. 2). Budynek powstał pomiędzy rokiem 1910 a 1913.

Charakteryzuje się prostotą uŜytych środków wyrazu, oszczędnym, zredukowa-

nym detalem, ale zachowuje klasyczne zasady w postaci symetrii kształtowania

elewacji i formy.

Za formę wczesnomodernistyczną naleŜy uznać takŜe budynek przy ul. Sien-

kiewicza 79 – ówczesne Gimnazjum Hebrajskie. Obiekt został ukończony

wprawdzie w 1921 r. – nieco później niŜ przyjęty w rozwaŜaniach koniec pierw-

szego podokresu, ale cechy architektoniczne jednoznacznie pozwalają na zakwa-

lifikowanie go jako formę wczesnomodernistyczną. Widoczne jest wyraźne

uproszczenie form klasycznych, zauwaŜalne m.in. w detalu wejścia, pilastrach,

symetrii i podziałach elewacji, na uwagę zasługują dobre proporcje bryły

(ryc. 3). Po rozbudowie i adaptacji w 1960 budynek przeznaczony został na

szpital miejski, a dobudowana kolejna część budynku w końcu XX w. zaburzyła

260

A. Tokajuk

niestety pierwotną koncepcję bryły i charakter budynku w bocznej i tylnej ele-

wacjach. Formy wczesnego modernizmu powstałe na początku XX w. w Bia-

łymstoku to równieŜ obiekty kilku kamienic przy ulicy Kilińskiego.

Ryc. 1. Budynek przy ul. Mickiewicza 1 w Białymstoku, byłe gimnazjum – prekursor formy wczesnomoderni-

stycznej (fot. autor)

Fig. 1. Building of former gimnasium, Mickiewicza str. 1, Bialystok – precursor of early modernistic form

(photo by the author)

Ryc. 2. Budynek przy ul. Świętojańskiej 21 w Białymstoku – przykład formy wczesnomodernistycznej

(fot. autor)

Fig. 2. Building at Świętojańska str. 21, Bialystok – example of early modernistic form (photo by the author)

IKONY ARCHITEKTURY PRZEDWOJENNEGO MODERNIZMU W BIAŁYMSTOKU

261

Ryc. 3. Budynek przy ul. Sienkiewicza 79 w Białymstoku – przykład formy wczesnomodernistycznej

(fot. autor)

Fig. 3. Building at Sienkiewicza str. 79, Bialystok – example of early modernistic form (photo by the author)

Wczesny modernizm odegrał rolę postępową. ChociaŜ posługiwał się kla-

sycznymi zasadami, zachował podstawowe prawa osiowości i symetrii to poszu-

kiwał logiki, prostoty i oszczędnych środków wyrazu. To pozwoliło uwypuklić

nową konstrukcję, pozbyć się ornamentu zarówno klasycznego, jak i secesyjne-

go, ograniczyć klasyczną lub inną tradycyjną formę. Architektura ta mogła juŜ

sprostać współczesnym przemianom socjalnym i przemysłowym. W ewolucji

formy został zapoczątkowany proces uwalniania budynku od cięŜaru ściany

i osiągania w ten sposób efektu lekkości. Słup czy pilaster stawał się tylko wer-

tykalnym akcentem, uzewnętrzniającym konstrukcję. Arnold Whittick określił

ogólną tendencję architektury 1900–1914 jako „dąŜenie ku prostocie” [Whittick

1950]. Klasyczna forma jest na początku XX w. nie tylko aktualna, ale skompli-

kowana, co znajduje swój wyraz w róŜnych interpretacjach. Pojawiają się formy

budynków fabrycznych jako rodzaj architektury będący wynikiem industrializa-

cji społeczeństwa.

Bardzo interesującym przykładem budynku przemysłowego z tego okresu

w Białymstoku jest obiekt hali turbin elektrowni, wybudowany w latach 1909–

–1910 (ryc. 4 i 5). Na oryginalnych zdjęciach wnętrz widoczne są stalowe dźwiga-

ry przekrycia i Ŝelbetowa konstrukcja budynku, co świadczy o wykorzystaniu

nowoczesnych materiałów. Po roku 1913 powstały kolejne obiekty w kompleksie

elektrowni, w tym budynek administracyjny, zostały one jednak zniszczone w

czasie wojny. Odbudowując elektrownię po roku 1944, odtworzono stan z 1934 r.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: