11_ANDRZEJ KOMINEK, Funkcje grzecznościowe proszę we współczesnej polszczyźnie.pdf

A NDRZEJ K OMINEK

Funkcje grzeczno´ciowe prosz˛

we współczesnej polszczy´nie

I .Wprowadzenie

Wiele polskich aktów mowy pełni (lub mo˙e pełni´) funkcje grzeczno´ciowe, to znaczy

tworzy atmosfer˛ pozytywnego stosunku nadawcy do adresata. W literaturze – niezbyt

bogatej na razie – spotykamy si˛ z ró˙nymi okre´leniami dotycza˛cymi j˛zykowego zacho-

wania grzeczno´ciowego. Sa˛ to: „zwroty grzeczno´ciowe” (lub „formuły grzeczno´cio-

we”), „terminologia grzeczno´ciowa”, „tytuły grzeczno´ciowe”, „styl grzeczno´ciowy” 1 .

W j˛zyku potocznym u˙ywany jest wyraz grzeczno´ci oznaczaja˛cy « słowa, gesty, formy

zachowania si˛ b˛da˛ce wyrazem uprzejmo´ci, oznaka˛ dobrego wychowania: uprzejme,

pochlebne słowa, komplementy» 2 . Wyraz ten funkcjonuje w takich zwrotach frazeologi-

cznych, jak: 1) wymienia´ grzeczno´ci – tzn. realizowa´ sytuacj ˛ , w której nadawca i ad-

resat pozostaja˛ ze soba˛ w relacji ´wiadczenia sobie grzeczno´ciowych powinno´ci,

obj˛tych norma˛ wyst˛puja˛ca˛ w danym społecze´stwie; 2) przesadza´ w grzeczno´ciach

- czyli nadu˙ywa´ pewnych ustalonych norm grzeczno´ciowych; 3) mówi ´ , prawi ´ grze-

czno´ci - ujmowa´ kogo´ pochlebstwami, komplementami 3 . Romuald Huszcza u˙ywa

terminu „honoryfikatywno´´” na oznaczenie „pewnego szczególnego rodzaju znaczenia

zawartego w tre´ci wypowiedzenia – jest to komunikat informuja˛cy o towarzysko-społe-

cznej relacji mi˛dzy nadawca˛ a odbiorca˛ tekstu j˛zykowego” 4 . Najogólniejszym terminem

jest wreszcie „etykieta j˛zykowa” oznaczaja˛ca współcze´nie „zbiór przyj˛tych w danej

społeczno´ci zasad j˛zykowych zachowa´ grzeczno´ciowych. Etykieta j˛zykowa wchodzi

w skład ogólnej etykiety (nazywanej tradycyjnie równie˙ savoir-vivre’em, bon tonem,

kodeksem towarzyskim, zasadami dobrego wychowania), b˛da˛cej wyrazem aprobowane-

go społecznie modelu grzeczno´ci” 5 .

Artykuł ten stanowi prób˛ okre´lenia zasobu funkcji grzeczno´ciowych formy prosz˛

we współczesnej polszczy´nie i ma w cało´ci charakter interpretacyjny; jednostka˛ badaw-

cza ˛ jest wyra˙enie tekstowe. Przedstawiony materiał zbierany był dwojako: okazjonalnie

z zasłyszanych rozmów i ró˙nego rodzaju napotkanych tekstów oraz systematycznie

z opublikowanych tekstów j˛zyka mówionego lub zbli˙onego do mówionego.

II. Forma prosz˛ jako performatywny wykładnik

funkcji grzeczno´ciowych

Na wst˛pie trzeba przede wszystkim oddzieli´ formy prosz˛ b˛da˛ce składnikami wypo-

wiedze´ wyra˙aja˛cych pro´b˛ od form apelatywnych (tj. zwrotów do adresata), które

zawieraja˛ wykładnik formalny pro´by, a pro´bami sensu stricto nie sa˛ (np. prosz˛ pana,

prosz˛ pa´stwa 6 ). Forma prosz˛ nale˙y do podstawowych zwrotów grzeczno´ciowych

(formuły z prosi´ sa˛ nieodzowne do prawidłowego przebiegu komunikacji j˛zykowej).

Prosz˛ (1. os. czasu tera´n.) jest forma˛ podstawowa˛ ze wzgl˛du na to, ˙e stanowi explicit

performative – czyli jest pierwszorz˛dnym no´nikiem grzeczno´ci w aktach etykiety

maja˛cych struktur˛ dychotomiczna˛: NADAWCA – ADRESAT. W samym poj˛ciu pro´by

zawiera si˛ te˙ to, ˙e jest ona kierowana do osoby, od której oczekujemy jej wypełnienia

( prosi´ znaczy: «w grzecznej formie zwraca´ si˛ do kogo´, by co´ uzyska´, otrzyma´,

wyjedna´, by kogo´ do czego´ skłoni´» 7 . Eksplicytny wykładnik pro´by wyra˙a akt pro´by

wprost: np. prosz˛ ci˛ o po˙yczenie tej ksia˛˙ki. Oczywi´cie prosi´ mo˙na te˙ inaczej: po˙ycz

mi t˛ ksia˛˙k˛, ta ksia˛z˙ka bardzo mi jest potrzebna, ch˛tnie przeczytałbym t˛ ksia˛˙k˛ itp.

Stosunkowo rzadko u˙ywane sa˛ formy: poprosz˛, poprosiłbym, prosiłbym, b˛d˛ prosił.

Explicit performative stanowi te˙ forma 1. os. l. mn. cz. tera´n. prosimy, ale jest ona

rzadziej egzemplifikowana i wskazuje na nieliczne tylko typy zachowa´ grzeczno´cio-

wych.

W czym tkwi performatywny charakter wyra˙e´ grzeczno´ciowych (w tym równie˙

wyra˙enia prosz˛ )? Eugeniusz Grodzi´ski odpowiada na to pytanie nast˛puja˛co: „W tym,

˙e ka˙de z nich u˙yte w mowie stwarza na jakim´ małym odcinku to, co mo˙na okre´li´

jako «atmosfer˛ grzeczno´ciowa˛», zapobiegaja˛c jednocze´nie powstaniu jej przeciwie´-

stwa, a mianowicie «atmosfery niegrzeczno´ci». Je´li Jan nie powie przy spotkaniu swemu

znajomemu Piotrowi dzie´ dobry albo nie odpowie na jego powitanie, mo˙e spowodowa´

tym swoim zachowaniem (prawnicy dobrze wiedza˛ o tym, ˙e bardzo powa˙ne skutki

mo˙na spowodowa´ nie tylko działaniem, lecz tak˙e powstrzymywaniem si˛ od działania)

niezadowolenie Piotra i nawet w sobie samym wzbudzi´ poczucie niesmaku, je˙eli u´wia-

domi sobie niestosowno´´ swego zachowania si˛. I odwrotnie, wymiana najzwyklejszych

powita´, pozdrowie´, po˙egna´, podzi˛kowa´ i przeprosze´ stwarza to, co´my przed

chwila ˛ okre´lili jako «atmosfer ˛ grzeczno´ciowa ˛ »” 8 .

Performatywny charakter u˙ycia wyra˙e´ grzeczno´ciowych odgrywa wa˙na˛ rol˛

w funkcjonowaniu systemu prawnego (w wielu wypadkach chodzi nie o wypowiedzenie

danego wyra˙enia ustnie, lecz o sformułowanie go na pi´mie – dotyczy to z powodzeniem

pisemnego aktu pro´by z eksplicytna˛ forma˛ prosz˛ ).

III. Funkcje prosz˛ – grzeczno´ciowego zwrotu

do adresata

1. Prosz˛ jako składnik oficjalnej formuły grzeczno´ciowej zwracania si˛ do kogo´,

z kim si˛ nie jest na ty ( prosz˛ pana, prosz˛ pani, prosz˛ pania˛, prosz˛ pa´stwa )

(1) Prosz˛ pana, czy zechciałby pan mi wskaza´ drog˛?

(2) Prosz˛ pa´stwa, bardzo serdecznie pa´ stwa witam po wakacyjnej przerwie.

Zwroty apelatywne (przykłady 1,2) funkcjonuja˛ jako formuły najbardziej neutralne

obok podobnie neutralnych zwrotów grzeczno´ciowych dzie´ dobry, dobry wieczór, do

widzenia, dobranoc, cze´´, dzi˛kuj˛, przepraszam, gratuluj˛, współczuj˛. Sa˛ one tak cz˛sto

u˙ywane, ˙e przeci˛tny u˙ytkownik j˛zyka nie zdaje sobie z tego zupełnie sprawy, ˙e sa˛

to zwroty grzeczno´ciowe. E. Grodzi´ski nazywa je za E. Goffmanem zwrotami „klasy-

cznie pustymi”, tzn. takimi, które sa˛ „wyprane z tre´ci uczuciowej, a jednak po˙yteczne

i potrzebne do stwarzania i podtrzymywania «atmosfery grzeczno´ciowej»” 9 . Zwroty

apelatywne moga ˛ by´ substytuowane w taki oto sposób: przepraszam pana, panie X (+

ewentualnie tytuł, stopie´ naukowy itp.) 10 .

(3) Prosz˛ pana, która godzina?

(4) Przepraszam pana, która godzina?

Przykłady 3,4 pokazuja˛ nam, ˙e mo˙na zamiennie stosowa´ formy prosz˛ i przepra-

szam , wprowadzaja˛c podobna˛ atmosfer˛ grzeczno´ci.

Zwroty apelatywne ( prosz˛ pana, prosz˛ pani, prosz˛ pania˛, prosz˛ pa´stwa ) słu˙a˛

tak˙e podtrzymywaniu kontaktu – spełniaja˛ zatem funkcj˛ fatyczna˛ (do nich nale˙a˛ tutaj

cz˛sto równie˙ zwroty: prosz˛ ja ciebie, prosz˛ was, no i prosz˛ pana ). Formuły te stanowia˛

charakterystyczne potwierdzenie tego, ˙e kontakt przebiega bez zakłóce´. Stanowia˛ one

pewien rodzaj przerywników tekstowych 11 , bardzo cz˛sto u˙ywane sa˛ mechanicznie, a ich

pojawienie si˛ w dialogu jest tak˙e zale˙ne od indywidualnych przyzwyczaje´ nadawcy,

np.:

(5) To jest, prosz˛ pania˛, nonsens, kto, prosz˛ pania˛, robi dzisiaj takie rzeczy.

(6) Ale, prosz ˛ ciebie, normalnie ile dni, prosz ˛ ciebie, o tym decyduje lekarz, a komi-

sja tylko, prosz˛ ja ciebie, ostatecznie opracowuje.

2. Prosz˛ otwieraja˛ce dialog

(7) Prosz ˛ , czego pan sobie ˙yczy?

(8) Prosz˛ pani, gdzie tu jest ulica Armii Krajowej?

(9) Prosz˛ (wst˛pny, utarty, sygnał leksykalny w rozmowie telefonicznej 12 ).

Praktyka j˛zykowa pokazuje, ˙e tego typu u˙ycie prosz˛ (w pragmatycznie zró˙nico-

wanych interakcjach, w których nadawca otwiera dialog) nale˙y do podstawowych zacho-

wa´ grzeczno´ciowych. Nadawca wie, ˙e nie wypada zaniecha´ u˙ycia zwrotu grzeczno-

´ciowego nie tylko ze wzgl˛du na osia˛gni˛cie celu komunikacyjnego, ale równie˙ ze

wzgl˛du na ogólnie przyj˛ty zwyczaj j˛zykowy. Cz˛sto brak tej formuły odbieramy jako

powa˙ne uchybienie zasadom grzeczno´ci. Niekiedy tak˙e spotykamy si˛ z sytuacja˛

odwrotna˛, kiedy uzus komunikacyjny pozwala na opuszczenie zwrotu grzeczno´ciowego:

(10) Połówk˛ na po´pieszny do Warszawy (prosz˛)

(11) „Echo” i „Gazet˛ Wyborcza˛” (prosz˛)

W podanych przykładach (10, 11) wyra˙one eksplicytnie prosz˛ jest wła´ciwie zbyte-

czne, gdy˙ zwyczaj j˛zykowy pozwala nam na form˛ bezpo´rednia˛ i bardziej ekonomicz-

na˛. Bardzo cz˛sto wyst˛puje ono jednak jako obligatoryjny składnik wypowiedzi nadawcy

(i odbiorcy) w procesie komunikacji j ˛ zykowej, wskazuja ˛ c na rytualizacj ˛ wielu zachowa´

j˛zykowych.

3. Prosz˛ jako pytanie

(12) A – Jak si˛ czujesz?

B – Prosz˛?

A – Jak si˛ czujesz?

U˙ycie prosz˛ o intonacji pytaja˛cej ma w swej strukturze gł˛bokiej nast˛puja˛ce znacze-

nie: «mówi˛ ci, ˙e chc˛, ˙eby´ powtórzył, bo nie usłyszałem dobrze». Prosz˛ jako pytanie

mo˙e by´ niekiedy skierowane do adresata jako wyraz oburzenia, zdziwienia, niezadowo-

lenia itp.

4. Prosz˛ jako odpowied´ na dzi˛kuj˛ i przepraszam

(13) A – Dzi ˛ kuj ˛ za ksia ˛ ˙ki.

B – Prosz˛.

(14) A – Zakłady Mi˛sne?

B – Pomyłka, prosz ˛ pani.

A – Przepraszam.

B – Prosz˛.

Powy˙sze układy binarne: dzi˛kuj˛ - prosz˛ i przepraszam - prosz˛ to grupy aktów

mowy, które konwencjonalnie sytuuja˛ nadawc˛ i odbiorc˛ w „atmosferze grzeczno´cio-

wej”. Oczywi´cie łatwo wyobrazi´ sobie zablokowanie tego układu, czyli po prostu brak

reakcji ze strony odbiorcy. Mamy tu jednak na my´li pozytywna˛ strategi˛ j˛zykowa˛.

5. Prosz˛ jako zgoda na co´

(15) A – I poprosz˛ dwie paczki „ Carmenów”.

B – Prosz˛, zaraz podam.

(16) A – Daj mi na chwil˛ ten słownik.

B – Prosz˛ bardzo.

Twierdza˛ca odpowied´ grzeczno´ciowa odbiorcy pro´by w postaci prosz˛ (przykłady

15, 16) zawiera w swej strukturze gł˛bokiej nast˛puja˛ce znaczenie: «mówi˛, ˙e spełni˛

twoja ˛ pro´b ˛ ».

Cz˛sto nadawca u˙ywa pytania, oczekuja˛c pozytywnej odpowiedzi odbiorcy:

(17) A – Mog˛ jeszcze kawałek ciasta?

B – Ale˙ prosz ˛ , prosz ˛ .

(18) A – Przepraszam, czy ten stolik jest jeszcze wolny?

B – Prosz˛, niech pa´stwo siadaja˛.

W tej funkcji wyst ˛ puje równie˙ wykrzyknik Prosz˛ ! zezwalaja ˛ cy osobie znajduja ˛ cej

si˛ poza pomieszczeniem na wej´cie. Forma j˛zykowa prosz˛ jest odpowiedzia˛ na poza-

werbalny sygnał nadawcy – pukanie do drzwi.

IV. Funkcje prosz˛ wyra˙aja˛c e pr o ´b˛

lub łagodza˛ce ˙a˛danie

Pierwszy problem, jaki si˛ pojawia w zwia˛zku z u˙yciem formy prosz˛ w roli eksplicyt-

nego wykładnika pro´by, to trudno´´ w odró˙nieniu rozkazów od pró´b.

Rozpatrzmy nast˛puja˛ce przykłady:

(19) Prosz˛ o zgłoszenie si˛ w sekretariacie!

(20) Prosz˛ dwie zupy jarzynowe, raz zrazy i raz fasolk˛ po breto´sku.

(21) Prosz˛ wsiada´!

(22) Prosz˛ sekund˛ poczeka´!

(23) Prosz˛ mówi´ po niemiecku!

(24) Prosz ˛ zamyka´ drzwi!

Analiza podanych przykładów nasuwa my´l, ˙e chodzi tu o ró˙nic˛ w stopniu grzecz-

no´ci lub uprzejmo´ci, lecz praktyczne rozró˙nienie nie jest takie oczywiste. Bo prosi´

mo˙na niegrzecznie, a mimo to niegrzeczna pro´ba nie jest rozkazem. Zasadnicza ró˙nica

mi˛dzy rozkazem a pro´ba˛ jest ta, ˙e pro´ba daje adresatowi mo˙liwo´´ odmowy, a rozkaz

nie. Ró˙nic˛ t˛ podkre´laja˛ czynniki j˛zykowe (akcent, intonacja) i pozaj˛zykowe (sytu-

acja aktu mowy, stosunek nadawcy do odbiorcy itp.). Wyra˙enie Prosz˛ o zgłoszenie si˛

w sekretariacie! mo˙e by´ w pewnych u˙yciach pro´ba˛ w innych natomiast kategorycz-

nym rozkazem.

Janina Labocha 13 wyró˙nia ˙a˛dania z modulantem grzeczno´ciowym prosz˛ («mówi˛,

˙e chc˛, ˙eby´ co´ zrobił, lub czego´ nie zrobił»).

(25) Prosz˛, podaj mi pióro!

(26) Prosz˛ ci˛, otwórz okno!

(27) Kup mi, prosz˛, t˛ gazet˛!

(28) Panie Janku, prosz˛ ci˛, daj mi dwa dni urlopu!

(29) Do pełna, prosz˛!

Prosz˛ pełni w tych wypowiedzeniach funkcj˛ modulantu łagodza˛cego moc ˙a˛dania.

Modulant prosz˛ neutralizuje tak˙e kategoryczno´´ wypowiedze´ bezokoliczniko-

wych, np. prosz˛ wsiada´ w opozycji do kategorycznego wsiada´ !

Taki sposób modulacji ˙a˛da´ wyst˛puje przy zwracaniu si˛ rodziców do małych dzieci:

(30) Prosz ˛ mi nie odchodzi´!

(31) Prosz˛ je´´!

„U˙ycie takiej formy – jak pisze J. Labocha – zwi˛ksza dystans. Rodzice przemawiaja˛

wówczas do dzieci jako osoby o autorytecie wychowawcy (...). W niektórych rodzinach

jej członkowie zwracaja˛ si˛ do siebie z ˙a˛daniami wyra˙anymi wła´nie taka˛ struktura˛:

bezokolicznik z modulantem prosz˛. W rodzinach, w których normalnie stosuje si˛ form˛

imperatywna˛, u˙ycie struktury bezokolicznik z modulantem prosz˛ jest nacechowane

oficjalno´cia˛. Mo˙e by´ wynikiem dystansu spowodowanego np. kłótnia˛” 14 .

Praktycznie, analizy czasownikowej formy prosz˛ nie da si˛ przedstawi´ za pomoca˛

´cisłych schematów, gdy˙ ilo´´ elementów tła pozawerbalnego (takich jak sytuacja aktu

mowy, tło interakcyjne i inne elementy) mo˙e odpowiednio wpływa´ na dany akt mowy 15 .

Na tle analizy pragmalingwistycznej pro´by wida´, ˙e sama forma prosz˛ ci˛ jest

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: