Era dyktatur.pdf

Era dyktatur

Kuratorzy berlińskiej wystawy zestawili propagandę europejskich totalitaryzmów z

amerykańską demokracją

Propagandowe chwyty są niezależne od ustroju. Zwykle sięgają do klasycznych

wzorów antycznych i włoskiego Renesansu. A także sztuki sakralnej. Natomiast

ideologie konkurują ze sobą, ale i przenikają się nawzajem. Dobrze to pokazuje

wystawa "Sztuka i propaganda w starciu narodów 1930–1945" w berlińskim

Niemieckim Muzeum Historycznym.

U wejścia fotogramy czterech dość podobnych pawilonów z paryskiej wystawy w 1937 r.:

faszystowskich Włoch, nazistowskich Niemiec, Rosji radzieckiej i demokratycznych

Stanów Zjednoczonych. Zaraz potem olejne portrety Mussoliniego, Hitlera, Stalina i

Roosevelta. Dalej plakaty wojenne, fragmenty filmów dokumentalnych i fabularnych,

rzeźby, obrazy, grafiki, plany przebudowy miast, okładki magazynów ilustrowanych.

Podobieństwa rzucają się w oczy, różnice także. Ci trzej z marsowymi minami są w

mundurach. Prezydent USA natomiast w cywilu, przy biurku. Ale i jego głowę otacza

boska aureola mądrego, dobrego ojca narodu.

Politycy i usłużni wobec nich artyści z tych samych klocków układają kompletnie

przeciwstawne treści. Dreszcz człowieka przechodzi, gdy na amerykańskim plakacie z

1943 r. – wyciągnięta ręka trzyma młotek na tle ręki Statuy Wolności trzymającej

pochodnię – odnajduje hasło będące repliką szyderczego "Arbeit macht frei" z bramy

oświęcimskiego kacetu: "Work to keep free!" ("Pracuj, by utrzymać wolność!").

Propaganda to estetyzacja polityki. Na berlińskiej wystawie

widać, że w okresie międzywojennym była kontynuacją

propagandy wojennej: akcentowała nieustanną

konkurencję narodów na śmierć i życie. Polityka to

darwinowska walka o byt, w której "my" – silni, witalni i

młodzi, mieliśmy stawić czoła "im" – dekadenckim,

barbarzyńskim i agresywnym narodom sąsiednim. Polityka

to nie kooperacja, lecz konfrontacja – klas lub ras. Silny

bierze wszystko, a słaby ginie. Tam wróg, tu przyjaciel...

I drugie wrażenie z wystawy: propaganda pełnymi

garściami czerpie ze sztuki awangardowej. Widać to

wyraźnie po eksponatach z Włoch, gdzie znakomici

artyści, jak czołowy futurysta Filippo Marinetti czy żołnierz i

poeta Gabriele d’Annunzio, stali się ideologami faszyzmu.

Również w ZSRR, zanim Stalin narzucił radzieckiej propagandzie konserwatywną

estetykę realizmu socjalistycznego. Mniej wyraźnie w Niemczech, gdzie Hitler swe

własne konserwatywne upodobania estetyczne podniósł do rangi państwowego

Adolf Hitler (1889-1945), fot. AFP

dogmatu, tępiąc "sztukę zdegenerowaną". Niemniej również w propagandzie III Rzeszy

estetyczne nowatorstwo utorowało sobie drogę – choćby w dynamice ujęć i montażu

filmów Leni Riefenstahl. Do awangardowej sztuki nawiązywała również amerykańska

propaganda Nowego Ładu z lat 30., bez żenady podpatrując sukcesy propagandy

totalitarnych państw europejskich.

Pod wrażeniem wielkich wystaw nowoczesnej sztuki dekoracyjnej, przemysłowej i

urbanistycznej, organizowanych we Włoszech Mussoliniego, amerykański malarz

George Biddle napisał w maju 1933 r. list do Roosevelta, proponując włączanie artystów

do podnoszenia kraju z psychicznej depresji po wielkim krachu 1929 r. Niech państwo

zatrudni bezrobotnych malarzy, by ozdabiali patriotycznymi freskami budynki publiczne,

urzędy, dworce, szkoły. Dlaczego w USA artyści nie mieliby wspierać "tej rewolucji

społecznej, która zaczyna się w naszym kraju i w naszej kulturze...".

Kilka miesięcy później ruszył państwotwórczy program prac publicznych, w którym

uczestniczyło 3700 artystów. Na berlińskiej wystawie można obejrzeć szkice kilku

fresków. Od stalinowskiego socrealizmu odróżnia je tylko bardziej awangardowy styl. Ale

motywy są te same: górnicy, idylla robotniczej rodziny, znój pracy farmera na roli.

Patos pracy przemysłowej, urbanistycznej wszechmocy, nowej architektury, przebudowy

reprezentacyjnych dzielnic był ten sam w Berlinie, Rzymie, Moskwie i Waszyngtonie.

Zaprezentowane na wystawie wizje architektoniczne różnią się symbolami

ideologicznymi, ale pompatyczny rozmach, gigantomania i upojenie niemal

nieograniczonymi możliwościami technicznymi są podobne. Planowany w Moskwie Pałac

Sowietów ze stumetrową figurą Lenina na szczycie miał przewyższyć nowojorski Empire

State Building. Z kolei w Waszyngtonie rozważano przebudowę centrum miasta na wzór

zaprojektowanej przez Mussoliniego rzymskiej Via del Impero. Również nadworny

architekt Hitlera, Albert Speer, planując oś berlińską Północ–Południe, zamykał ją z

jednej strony niby-rzymskim łukiem tryumfalnym, a z drugiej Halą Ludową na 100 tys.

osób, która miała przyćmić rzymską Bazylikę św. Piotra.

Kuratorzy wystawy wpadli na dobry, choć ryzykowny pomysł, by skontrastować

propagandę trzech europejskich państw totalitarnych z propagandą rooseveltowskiego

interwencjonizmu państwowego. Z jednej strony zachęca ona do zastanowienia się,

czym różni się estetyka demokracji od estetyki dyktatury. Z drugiej jednak grozi

niebezpiecznym zatarciem fundamentalnych różnic między pluralistyczną demokracją a

jednopartyjnym systemem wodzowskim. I tak na przykład Sergio Cortesini, porównując w

katalogu wystawy stylizację Mussoliniego i Roosevelta na propagandowych obrazach i

fotografiach, wskazuje na świadomą prezentację prezydenta USA na – jak pisze –

półdyktatora, autorytarnego Ojca Narodu, który z troską pochyla się nad każdym

obywatelem, a zarazem silną ręką steruje Nowym Ładem. I za to właśnie republikańska

opozycja atakowała Roosevelta. Na jednej z amerykańskich karykatur z 1934 r.

Demokracja trzyma się przerażona za głowę, ponieważ zagraża jej czterech jeźdźców

apokalipsy: Mussolini, Hitler, Stalin i Roosevelt...

Tylko proszę sobie nie wyobrażać, że to kolejny przykład relatywizacji niemieckich win

poprzez wrzucanie do jednego kubła europejskich totalitaryzmów i amerykańskiej

demokracji. Tak nie jest.

Pewne formy i schematy mogą być podobne. Natomiast zupełnie odmienne są

propagowane treści. Po pierwsze: patos amerykański jest patosem społeczeństwa

obywatelskiego, opartego na poczuciu własnej, lokalnej sprawiedliwości. Po drugie:

freski pokazują naród kosmopolityczny. Przy taśmie produkcyjnej stoją czarni i biali. Po

trzecie: jest na nich duma z potęgi kraju, również militarnej, ale nie ma

zmilitaryzowanego społeczeństwa w karnych kolumnach marszowych,

podporządkowanego duce, führerowi czy generalissimusowi.

Amerykańska propaganda promuje siłę współpracujących ze sobą niezależnych

jednostek, a nie – jak w III Rzeszy – zbiorowe ciało masy ludzkiej, zgodnie z hasłem

Hitlerjugend: "Ty jesteś niczym, twój naród – wszystkim".

Ale i propaganda europejskich państw totalitarnych nie jest jednolita. Niemiecka

przygniata zaciętym patosem klasycystycznych rzeźb Arno Brekera czy fotografii

muskularnych esesmanów. Radziecka – starannie zaplanowanym bałaganem scen

masowych. Tu również są zwarte kolumny marszowe sportowców i żołnierzy. Ale zwykle

tylko w tle. Na pierwszym planie tłum – jak by tu rzec – nieuporządkowany, spontanicznie

składający hołd bogom komunizmu, Leninowi lub Stalinowi. Natomiast włoska

propaganda intryguje – tak jest – znakomitymi pomysłami formalnymi, jak na przykład

kubistycznym tryptykiem z – wręcz w stylu Picassa – pociętą na fragmenty twarzą

Mussoliniego lub jego "Profilem ciągłym", wystylizowanym w 1933 r. przez Renato

Bertelliego na wszechwidzącego Światowida.

Każda propaganda łączy sztukę z kiczem. Tworzy mity – zwłaszcza w polityce

historycznej, inscenizując wybrane epizody z przeszłości – i żeruje na nich. Różnica

między demokracją a totalitaryzmem jest taka, że w demokracji propaganda jest tylko

częścią rzeczywistości przedstawionej, a w totalitaryzmie – jej sercem.

Berlińska wystawa trafnie oddaje jeszcze jedno smutne historyczne przeciwstawienie. W

XX w. to nie Europa była tą ostoją demokracji, humanizmu i oświecenia, które Francuzi

chcieli wpisać do konstytucji UE. Z gleby swej przeszłości nasz kontynent ciągnie nie

tylko soki praw człowieka, wolności, równości i braterstwa, ale także trucizny despotyzmu

i totalitaryzmu, które w XX w. zainfekowały mentalność i kulturę polityczną

Europejczyków. Dziś – po tryumfie demokracji w jesieni ludów 1989 r. –

antydemokratyczne tradycje odzywają się echem w ruchach populistycznych i

sentymentem do autorytarnych przywódców okresu międzywojennego.

Dzisiejszej Europie nie grożą nowe kohorty czarnych, brunatnych, zielonych czy

niebieskich koszul. Le Pen – choć znów kandyduje na prezydenta – nie jest przejawem

tęsknot Francuzów do autorytarnych rządów Vichy. Za Austriakiem Haiderem nie kryje

się nowy Hitler, a za Berlusconim nowy Mussolini. Również ani bracia Kaczyńscy nie są

wcieleniem Piłsudskiego, ani wszechpolacy Giertycha nie są nową edycją oenerowskich

pałkarzy. Niemniej obecny wysyp populizmu w Europie jest przejawem słabości naszych

demokracji i silnych niedemokratycznych tradycji w niemal całej Europie.

Odmienne doświadczenia narodów europejskich z dyktatorskimi, autorytarnymi

względnie totalitarnymi formami władzy nadal rzucają wyraźny cień na dzisiejsze

zachowania klas politycznych, na narodowe mity i traumy w poszczególnych krajach

europejskich.

Antydemokratyczny impet w dziejach Europy XX w. jest od lat dla historyków twardym

orzechem do zgryzienia. W latach 60. Hannah Arendt ogłosiła publicystycznie atrakcyjną,

choć naukowo sporną, tezę o bliźniaczych przyczynach i strukturach radzieckiego

komunizmu i niemieckiego narodowego socjalizmu. W latach 80. Ernst Nolte opowiadał o

"europejskiej wojnie domowej", w której nazistowskie ludobójstwo – a tym samym

Oświęcim – było jedynie nadmierną reakcją przerażonego mieszczaństwa na terror

bolszewicki i ludobójstwo w radzieckim gułagu. Tuż po upadku komunizmu François

Furet i Eric Hobsbawm pokusili się o wielkie syntezy marksistowskiego planu zbawienia

ludzkości, który od rewolucji październikowej 1917 r. był realizowany siłą, by paść

dopiero w wyniku aksamitnej rewolucji 1989 r. I wreszcie Dan Diner opisał XX w. jako

jedno pasmo etnicznych i plemiennych rzezi, zawinionych przez zdeprawowaną ideę

etnicznie czystego państwa narodowego. Tę ponurą prezentację dziejów naszego

mrocznego kontynentu skorygował Mark Mazower, dowodząc, że po 1945 r. to

oświecone państwo narodowe spowodowało, że "druga połowa stulecia jednak była

pokojowa".

Wszystkie te imponujące rzuty myśli często z nadmierną lekkością przeskakują nad

szczegółową historią w peryferyjnych krajach europejskich. Jednak dopiero szczegółowa

historia państw europejskich XX w. pokazuje cały rozmiar antydemokratycznego

dziedzictwa dzisiejszej Europy. I o takie właśnie porównanie pokusił się Gerhard Besier w

swej bez mała tysiącstronicowej "Europie dyktatur" ("Europa der Diktaturen", DVA 2006).

Jest to lektura przygnębiająca. Dyrektor drezdeńskiego instytutu im. Hannah Arendt wraz

z polską ko-autorką dr Katarzyną Stokłosą, precyzyjnie zrekonstruował historię

polityczną 17 krajów europejskich, które w XX w. przeszły przez najróżniejsze formy

dyktatury – od "konstytucyjnych dyktatur" na Węgrzech, w Hiszpanii czy we Włoszech na

początku lat 20., czy "królewskich dyktatur" w Rumunii i Bułgarii, poprzez autorytarne

"rządy prezydenckie" w Polsce i na Litwie, aż po totalitaryzm nazistowskiej III Rzeszy

oraz radziecką "dyktaturę proletariatu" i stalinowskie "demokracje ludowe".

Zwykle porównuje się tylko hitleryzm ze stalinizmem i włoskim faszyzmem. Pomija się

natomiast autorytarne i totalitarne doświadczenia takich krajów jak Polska, Bułgaria,

Portugalia, Grecja, Estonia czy Albania. W popularnej w Niemczech serii biograficznej

Rowohlta są sylwetki de Gaulle’a czy Atatürka, ale nie ma Piłsudskiego, który w

świadomości niemieckiego wykształconego mieszczaństwa jest (jeśli w ogóle) ulokowany

gdzieś w pobliżu mrocznych dyktatorów republik bananowych, a nie – z

pięćdziesięcioletnim przesunięciem – w towarzystwie Bismarcka i de Gaulle’a, dwóch

polityków okresu kryzysowego, którzy sięgali również do środków autorytarnych.

Zresztą fakt, że w "Europie dyktatur" brak Francji Petaina, jest dowodem

nieuzasadnionego już dziś lęku przed wskazywaniem również w "solidnych

demokracjach" na zakorzeniony i w ich tradycji politycznej antydemokratyczny bakcyl,

który – jak to widzieliśmy w referendum konstytucyjnym – także i dziś odzywa się

populistyczną infekcją i narodowym egoizmem. Nie tylko Polacy, Węgrzy, Łotysze czy

Hiszpanie szperają w historycznych trumnach i wkładają kostiumy z okresu

międzywojennego, ale i Francuzi, którzy po dziś dzień nie bardzo potrafią się uwolnić od

autorytarnej konstytucji nadanej przez de Gaulle’a.

I tak oto berlińska wystawa i lektura "Europy dyktatur" nasuwa dość smutne wnioski.

Mimo tryumfu demokracji w 1989 r., mimo zjednoczenia Europy, mimo demokratycznych

norm UE, niemal każdy z narodów europejskich nosi w sobie wirus antydemokratycznych

energii, które w XX w. wtrąciły Europę w dwie ludobójcze wojny światowe, a większości

państw narzuciły rządy autorytarne, dyktatorskie lub totalitarne. To ponure doświadczenie

naszego mrocznego kontynentu uczy, że Europie demokracja nie jest dana raz na

zawsze. Wymaga ciągłej obrony przed naszą własną przeszłością. I jest wyzwaniem na

co dzień.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: