TomaszBanczyk-Maxa Schelera rozumienie istoty filozofii.pdf

Czasopismo Filozoficzne – nr 1 – wrzesień 2006

Tomasz Bańczyk

MAXA SCHELERA

ROZUMIENIE ISTOTY FILOZOFII

W rozprawie O istocie filozofii i moralnym warunku poznania filozoficznego 1

z roku 1917, podejmuje Scheler próbę odpowiedzi na pytanie, co stanowi istotę

filozofii. Zadanie, jakie stawia przed sobą filozof jest reakcją na pozytywizm i próbą

przywrócenia filozofii właściwego miejsca, poprzez wskazanie jej przedmiotu oraz

metody, za pomocą której można go badać. Wcześniej, na tak postawione pytanie

starał się odpowiedzieć Wilhelm Dilthey w swojej pracy 2 z roku 1907. Dla Diltheya

„Filozofia stanowi światopogląd wyrażony w formie pojęciowej. Motywem jej

powstania jest próba rozwiązania »zagadki życia«” 3 . Wiedza filozoficzna ma być

wiedzą powszechnie ważną, która ma znaczenie historyczne jako historia problemów

filozoficznych. Z kolei Scheler stara się udzielić odpowiedzi na tak postawione pytanie

na gruncie fenomenologii.

Głównym działaniem, jakie musi podjąć filozofia, by poznać samą siebie, jest

odrzucenie wszelkich możliwych założeń. Poruszony w tym miejscu problem

samopoznania filozofii wypływa z tego, iż nauki szczegółowe by określić istotę

swojego przedmiotu badań mogą odwołać się do filozoficznego objaśnienia swoich

pojęć podstawowych. Z kolei filozofia może się odwołać w tej kwestii i poszukiwać

odpowiedzi tylko w swoich własnych granicach. Proces ten Max Scheler nazywa

autokonstytucją, tzn. „samopoznaniem istoty filozofii przez filozofię” 4 . Sama zaś

bezzałożeniowość 5 – zdaniem Schelera – jest istotową cechą filozofii. Zasada ta

1 M. S c h e l e r: O istocie filozofii i moralnym warunku poznania filozoficznego . W: M. S c h e l e r: Pisma

z antropologii filozoficznej i teorii wiedzy . Tłum. S. C z e r n i a k i A. W ę g r z e c k i. Warszawa 1987.

2 Zob. W. Dilthey: O istocie filozofii . W: W. Dilthey: O istocie filozofii I inne pisma . Tłum.

E. Paczkowska-Ł a g o w s k a. Warszawa 1987.

3 Tamże, s. XVII.

4 M. S c h e l e r: O istocie filozofii... , s. 242.

5 Bezzałożeniowość przyjmuje Scheler za Husserlem, który opowiada się za nią już w drugim tomie Badań

logicznych z roku 1901. W pracy tej poświęcił temu zagadnieniu cały siódmy paragraf zatytułowany: Zasada

Czasopismo Filozoficzne – nr 1 – wrzesień 2006

zabrania przyjmowania jakichkolwiek założeń, które mogłyby przesądzić o wyniku

poznawczym filozoficznego „wzlotu”. Wszelkie inne typy poznania, które nie uznają

wyżej wymienionej zasady nie można określić mianem filozofii, gdyż są sprzeczne

z jej istotą. Dlatego należy im nadać oddzielne nazwy, dotyczy to zarówno wszelkiego

poznania historycznego, które Scheler określa mianem „tradycjonalizmu”, jak również

poznania naukowego określonego mianem „scjentyzmu”. Poznanie oparte na

objawieniu zdefiniowane zostaje jako „fideizm”, natomiast poznanie wypływające

z naturalnego światopoglądu znaczy dla Schelera tyle, co „[…] »dogmatyzm

zdrowego rozsądku ludzkiego«. Filozofię natomiast, która konstytuuje się naprawdę

bez założeń i unika tych błędów, będę w dalszych rozważaniach nazywał filozofią

autonomiczną , tzn. poszukującą i znajdującą swą istotę i swą prawidłowość wyłącznie

przez siebie samą , w sobie samej i w swym zasobie” 6 . Autonomię filozofii wiąże

Scheler z określonym osobowym typem filozofa, tzn. ze specyficzną postawą

duchową. Uzyskanie tej postawy przez filozofa jest gwarantem opuszczenia

nastawienia naturalnego światopoglądu. Dopiero wtedy możliwy jest istotnościowy

ogląd wszelkiej dziedziny bytu, a zawarta w nim istota stanowi właściwy przedmiot

filozofii. Dlatego głównym zadaniem filozofii jest szczególnego rodzaju poznanie,

które określa Scheler mianem „uczestnictwa” w tym, co istotowe. Z kolei zadaniem

filozofa jest opisanie drogi, która doprowadziła go do tego „uczestnictwa” w tym,

co istotowe. Samo uczestnictwo w poznaniu pierwotnej istoty bytu można

scharakteryzować jako doświadczenie bezpośrednie, aprioryczne, immanentne,

asymboliczne, oparte na naoczności fenomenologicznej. Filozoficzna postawa

duchowa dotyczy całego człowieka jako osoby, a nie jakiejś wytyczonej części jego

ducha, gdyż poznaje cały człowiek, co oznacza, że „osoba jest podmiotem wszystkich

aktów” 7 . Poznanie w omawianej postawie wymaga również pewnego czynnika

emocjonalnego, jakim jest akt miłości do poznania. Akt miłości wywodzi Scheler

z samego terminu „filozofia”, który interpretuje jako „ miłość do tego , co istotowe ” 8 .

bezzałożeniowości badań teoriopoznawczych . Zob. E . H u s s e r l: Badania logiczne. T. 2. Cz. 1: Badania

dotyczące fenomenologii teorii poznania. Tłum. J . S i d o r e k . Warszawa 2000, s. 26–31.

6 M. S c h e l e r: O istocie filozofii... , s. 243–244.

7 H. Buczyń ska-Garewicz: Uczucia i rozum w świecie wartości . Wrocław 1975, s. 201.

8 M. S c h e l e r: O istocie filozofii... , s. 249. W polskiej tradycji filozoficznej termin „filozofia” tłumaczony jest

jako „umiłowanie mądrości” (zob. PWN Leksykon: Filozofia. Red. W. Ł agodzki, G. Pyszczek.

Warszawa 2000, s. 128). Również fragment Platońskiej Uczty na który w tym miejscu powołuje się Scheler,

Czasopismo Filozoficzne – nr 1 – wrzesień 2006

W tym miejscu należy sobie zadać pytanie, w jaki sensie używa Scheler terminów

„filozofia” i „nauka”, oraz jakie stosuje kryterium, które odróżnia jedno pojęcie od

drugiego.

Filozofia w ujęciu Schelera jest przede wszystkim autonomiczną dyscypliną

wiedzy, dotyczącą poznania istot wszelkiego bytu. Poznanie filozoficzne

charakteryzuje się oczywistością, w przeciwieństwie do nauk szczegółowych, których

poznanie jest tylko prawdopodobne. Filozofia posiada swoją idee ścisłości 9

pojmowaną zupełnie inaczej niż w naukach pozytywnych, gdyż nie chodzi tutaj o jakiś

rodzaj dokładności wyrażony za pomocą liczby lub jednostki miary, lecz

o specyficznego rodzaju – ścisłość filozoficzną. Przysługuje jej również miano

„autonomicznej królowej nauk”, godność ta należała do filozofii od czasów

starożytnych. Natomiast, zasadnicza różnica, która oddziela filozofię od nauki tkwi już

w tym, że filozofia jest jedna, natomiast nauk szczegółowych jest wiele. Fakt ten

dobitnie ujmuje Scheler pisząc: „Nauka (» die « Wissenschaft ) nie istnieje, istnieją

tylko nauki” 10 .

Zarówno miłość jak i nienawiść są zdaniem Schelera pierwotnymi aktami

w stosunku do poznania jakiegoś przedmiotu. Zawsze bowiem odnosi się człowiek

w sposób emocjonalny, darząc dany przedmiot poznania pierwotnym uczuciem, jakim

jest miłość lub nienawiść 11 . Dopiero na tej podstawie odbywa się jego poznanie,

dlatego słuszne jest w tym kontekście stwierdzenie Schelera że zawsze „» miłośnik«

poprzedza » znawcę« ” 12 w poznaniu. Stwierdzenie to zawiera głębszy sens, gdyż

Schelerowi nie chodzi o uczucia czysto zmysłowe, lecz o emocjonalne przeżycia

duchowe, których przedmiotowym, idealnym odpowiednikiem jakościowym są

wartości. Jedynie wtedy, można je uchwycić w sposób oczywisty i bezpośredni.

Z kolei akty miłości i nienawiści są warunkiem oraz fundamentem wszystkich innych

w polskim przekładzie brzmi: „[...] przeto musi Eros być miłośnikiem mądrości, filozofem [...]. Zob. P l a t o n:

Uczta . Tłum. W. W i t w i c k i. W: P l a t o n: Dialogi . Warszawa 1993, s. 104 (204B).

9 W kwestii ścisłości filozofii odwołuje się Scheler do pracy Husserla Filozofia jako nauka ścisła z roku 1911.

Zob. E. H u s s e r l: Filozofia jako nauka ścisła . Tłum. W. G a l e w i c z, Warszawa 1992.

10 M. S c h e l e r: O istocie filozofii... , s. 277, przypis 13.

11 Obszerniejsze rozważania na temat miłości i nienawiści znajdują się w pracy Istota i formy sympatii , w której

Scheler poświęca tej kwestii całą cześć B. Zob. M. Schele: Istota i formy sympatii .

Tłum. A. W ę g r z e c k i. Warszawa 1986, s. 228-318. Jak również M S c h e l e r: Miłość i poznanie .

Tłum. M.M. B a r a n o w s k a. „Kwartalnik Filozoficzny” 2000, Tom 28, z. 2, s. 171–195.

12 M. S c h e l e r: O istocie filozofii... , s. 272.

Czasopismo Filozoficzne – nr 1 – wrzesień 2006

aktów emocjonalnych, na podstawie których uchwytywane są wartości. Poza tym –

pisze Scheler: „Naoczne prezentowanie się wartości odznacza się, dalej, subiektywną

apriorycznością w stosunku do wszelkiego prezentowania się bytu. Sama zaś wartość

ma w stosunku do bytu substancjalnego ( subsistene Sein ) znaczenie jedynie

atrybutywne. Dlatego zaraz możemy dodać, że specyficzne rodzaje aktów

»emocjonalnych« naszego ducha – które wpierw prezentują nam wartości oraz są

źródłem materii dla wszystkich wtórnych ocen wartości, dla wszystkich norm i zdań

powinnościowych ( Sollseinssätze ) – stanowią wspólne ogniwo łączące zarówno

w odniesieniu do całego naszego praktycznego postępowania, jak w odniesieniu do

całego naszego teoretycznego poznawania i myślenia. Ponieważ jednak w obrębie

grupy aktów emocjonalnych miłość i nienawiść są najbardziej pierwotnymi

odmianami aktów ( Aktweisen ) obejmujące wszystkie pozostałe rodzaje aktów

(zainteresowanie się czymś ( Interessenehmen ), czucie czegoś, preferowanie itd.)

i będącego ich fundamentem, stanowią one zatem również wspólne źródła naszego

praktycznego i teoretycznego postępowania, są jedynymi podstawowymi aktami ,

w których nasze życie teoretyczne i praktyczne znajduje i zachowuje swoją ostateczną

jedność ” 13 . Już w rozprawie Ordo amoris , napisanej roku 1916, przyznał Scheler

aktowi miłości status przyczyny wszelkiego poznania, a zarazem staje się ona

warunkiem, bez którego nie jest możliwe żadne poznanie, pisząc: „ Miłość jest zawsze

budzicielką poznania i chcenia , matką ducha i samego rozumu” 14 .

Filozoficzną postawę duchową, w której uzyskuje się dostęp do tego,

co istotowe, osiąga się za pomocą aktu, który określa Scheler mianem „moralnego

wzlotu”. W akcie tym uczestniczy cały człowiek pojmowany nie jako psychofizyczna

całość, lecz jako duchowe centrum osobowe. Z kolei wynik poznawczy zależy od

stopnia, czystości oraz siły danego wzlotu moralnego. W kwestii uczestnictwa całego

człowieka w tym, co istotowe, odwołuje się Scheler do koncepcji Platona. Przyjęcie tej

koncepcji w interpretacji psychologicznej jest błędem, gdyż postulat, iż w filozofii

możliwość poznania jakiegoś przedmiotu wypływa „ze strony samego jej

13 Tamże, s. 275.

14 M. S c h e l e r: Ordo amoris . Tłum. A W ę grzecki. W: O miłości , antologia. Red. M. G r a b o w s k i,

Toruń 1998, s. 25.

Czasopismo Filozoficzne – nr 1 – wrzesień 2006

przedmiotu” 15 , jest zdaniem Schelera nie tylko uzasadniony w sposób

epistemologiczny, ale również ontycznie. Z kolei Fichtemu zarzuca, iż popełnił błąd

utożsamiając wyniki poznawcze filozofii z moralnością danego człowieka 16 (filozofa),

który dokonuje poznania. Ponieważ wynik ten uzależniony jest od stopnia spełnienia

warunków moralnych samego wzlotu, w którym dokonuje się sam akt uczestnictwa

w oglądzie istoty danego przedmiotu.

Punktem wyjścia moralnego wzlotu jest naturalny światopogląd, jest on niczym

innym jak korelatem faktycznej rzeczywistości, w której żyje człowiek. Obejmuje on

swoim zasięgiem wszelki możliwy byt świata, zarówno zewnętrzny jak i wewnętrzny,

czasoprzestrzenny, jak również odnosi się do tego, co boskie, oraz do sfery

przedmiotów idealnych. Świat ten jednostkowym wymiarze ukazuje się jako

„otoczenie”, które tworzy w obrębie własnego świata jakaś rasa czy grupa społeczna.

W obręb otoczenia wchodzą wytwory danej kultury, jak różnego rodzaju przedmioty,

wyobrażenia dotyczące przestrzeni i czasu, tradycja, naturalny dla danej kultury

system myślenia, spostrzegania, jak również język, oraz „zdrowy rozsądek ludzki”.

Naturalny światopogląd określa Scheler Platońskim terminem „doksa” (δόξα) jako

wiedza pozorna, termin ten obejmuje swoim zasięgiem zarówno otoczenie jednostki

czy jakiejś grupy społecznej, jak ogólne pojęcie świata, w którym żyje cała wspólnota

ludzka, jako odrębny gatunek istot żywych. „Jakkolwiek jednak ta struktura bytu

otoczenia wyglądałaby dla człowieka, w każdym razie właściwością odpowiadającego

jej bytu jest to, że wraz ze swoją strukturą jest zrelatywizowany do szczególnej

organizacji biologicznej człowieka jako szczególnego gatunku powszechnego

życia ” 17 . Dlatego też, zrelatywizowanie bytu w obrębie ludzkiego otoczenia, dotyczy

nie tylko jego realnego istnienia, ale również odnosi się do wszelkich treści

istotnościowych. Samo zaś pojęcie „światopoglądu”, przejmuje Scheler od Wilhelma

von Humboldta i Wilhelma Diltheya 18 . Naturalny światopogląd – w przekonaniu

Schelera – daje filozofii, jak i wszelkim innym nauką tezę o realnym istnieniu świata,

15 M. S c h e l e r: O istocie filozofii... , s. 278.

16 Scheler odwołuje się w tym miejscu do słów Fichtego: „Wybór filozofii zależy zatem od tego, jakim się jest

człowiekiem; albowiem system filozoficzny to nie martwy sprzęt, który można wedle woli wziąć lub odłożyć –

płynie z duszy człowieka, który go wyznaje”. (Zob. J. G. F i c h t e: Teoria wiedzy . Tłum. M. J. S i e m e k.

Warszawa 1996, s. 483). Z kolei Scheler cytuje ten fragment: „filozofia, jaką się ma, zależy od tego, jakim się

jest człowiekiem”. Zob. M. S c h e l e r: O istocie filozofii... , s. 279.

17 M. S c h e l e r: O istocie filozofii... , s. 284.

18 Zob. Tamże, s. 263-262, jak również A W ę grzecki: Scheler . Warszawa 1975, s. 181-182, przypis 3.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: