Personalizm_Czy_Socjalizm.pdf

Prof. dr hab. HENRYK KIEREŚ

U PODSTAW ŻYCIA SPOŁECZNEGO

PERSONALIZM CZY SOCJALIZM?

Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne

RADOM 2001

SPIS TREŚCI

Wstęp

Filozofia współczesna

Postmodernizm: rzeczywistość jako Kreacja

Kultura klasyczna wobec postmodernizmu

Fides et ratio a modernizm i postmodernizm

Polityka a religia. Na kanwie myśli Feliksa Konecznego

Źródła i skutki ideologizacji sportu

Czy- i kiedy- media są źródłem wiedzy o świecie?

Wolność jako tzw. wartość a dobro wspólne

Logos czy mythos podstawą kultury?

Sztuka-prawda-wolność

Personalizm czy socjalizm?

WSTĘP

Człowiek jest „zwierzęciem społecznym" (animal sociale), lecz w podstawowym sensie

jesion „zwierzęciem rozumnym" (animal rationale),z czego wynika, że rozum ludzki jest

podmiotem życia społecznego i autonomicznym twórcą jego kultury. Kultura (od łac. -colo, -

ere) jest rozumną uprawą zastanego świata, a tworzące ją czynności i dzieła są obrazem

naszej wiedzy o świecie oraz wyrazem naszej woli doskonalenia świata, a przede wszystkim

doskonalenia (humanizowania) wszelkich przejawów życia ludzkiego. Społeczność jest

nieodzowna dla człowieka. W jej ramach wzrastamy biologicznie i psychicznie oraz

aktualizujemy życie osobowe, tworzymy własną osobowość. Kultura życia społecznego

wyraża się w jego metodzie, czyli cywilizacji. Metoda ta jest „matką" polityki: etyki życia

społecznego, sztuki roztropnej, celowej realizacji dobra wspólnego (bonum communae).

Tradycja cywilizacji łacińskiej, w łonie której naród polski zyskał kulturową tożsamość i

państwowość, postawiła na pierwszym miejscu człowieka, człowieka realnego i konkretnego,

dlatego nazywa się ją także tradycją personalistyczną (łac. persona). O tej przynależności

Polacy świadczyli atramentem ł krwią, a z drugiej strony -otwartością i tolerancją wobec

każdego, kto znalazł się w biedzie, ale także płacili za nią cenę lat niewoli, której sprawcami

były obce cywilizacje o korzeniach turańsko-bizantyjskich. Ich celem była sama cywilizacja

reprezentowana przez instytucję państwa i jego imperialne zakusy. Na nich zaszczepił się

obłędny pomysł zbudowania cywilizacji globalnej, ogarniającej całą ludzkość. Pomysł ten

wyrasta z myślenia utopijnego, a jego owocem jest socjalizm: kształt tego ostatniego należy

od rodzaju utopii. Wiek dwudziesty zebrał „żniwo" utopizmu i budowanej przez socjalizmy

„cywilizacji śmierci": przez komunizm, nazizm, faszyzm, przez najstarszy historycznie, a

powracający po nominalnym upadku jego konkurentów liberalizm i towarzyszący mu jak cień

anarchizm. Każdy z socjalizmów uważa sam siebie za Jedynie słuszny", inne socjalizmy

traktuje jak sekty, a jego wyznawców cechuje niesłychany fanatyzm. Wspólnym wrogiem

wszystkich jego odmian jest cywilizacja łacińska, a szczególnie jej personalizm, według

którego miarą oceny działań społecznych człowieka jest dobro realnego, konkretnego

człowieka. Jego dobro jest dobrem wspólnym życia społecznego i celem cywilizacji.

Socjalizm też mówi o dobru człowieka, ba, jego imię wypisuje na swoich sztandarach, tyle że

nie jest to realny człowiek, lecz jego idea, twór powstały w głowach wizjonerów socjalizmu.

Każdy socjalizm operuje własną ideą człowieka, ale w każdym jest ona matrycą, według

której państwo „produkuje" doskonałego człowieka. Widoczny gołym okiem rozziew, jaki

zachodzi pomiędzy ideą a rzeczywistością, jest zagłuszany propagandą i terrorem, różnymi

formami eksterminacji fizycznej i duchowej. Jej celem są „ideologicznie niepoprawni", czyli

ci, którzy ze względów rasowych, klasowych lub światopoglądowych nie pasują do idei

„prawdziwego człowieka": prawdziwego komunisty, nazisty, faszysty, liberała, anarchisty.

Aktualnie w Polsce ma miejsce tzw. transformacja ustrojowa: z komunizmu w liberalizm,

czyli transformacja wewnątrz-socjalistyczna. Jedynie słuszny" liberalizm ma -jak każdy

socjalizm - apetyt na całą ludzkość, dlatego głosi ideę eurokomunizmu, a w perspektywie

globalizmu (komunizmu światowego). I właśnie dlatego warto podjąć refleksję nad funda-

mentem życia społecznego, refleksję wyrażoną w pytaniu: personalizm czy socjalizm? Ma

ona charakter filozoficzny, bowiem u podstaw socjalizmu leży myśl filozoficzna, której

artykulacją jest tzw. postmodernizm -krytyk, lecz zarazem antenat i spadkobierca

modernizmu. Nie dostrzega się, że socjalizm jako wizja społeczna wyrasta zarówno z

modernizmu, jak i z postmodernizmu, że postmodernizm jest modernizmem „inaczej".

Zwolennicy liberalizmu nie widzą - lub nie chcą widzieć - tego powinowactwa ł z

przekonaniem głoszą, że liberalizm jest kamieniem węgielnym kultury i ostatnim słowem w

teorii społecznej. W celu zdemaskowania błędu tego przekonania, należy przywołać na

świadka historię filozofii oraz dorobek filozofii klasycznej, jej teorii człowieka i kultury życia

społecznego.

Na zawartość niniejszej antologii składają się wykłady wygłoszone na sympozjach

naukowych i kongresach, w tym także na Kongresie Kultury Polskiej, wykłady tematycznie

zróżnicowane, lecz obejmujące problem podstaw cywilizacji i kultury. Za ich zebraniem w

ramy zwartej publikacji przemawia zarówno doniosłość poruszanych kwestii, jak i społeczna

potrzeba usunięcia kryzysu, jakim jest utrata rozumienia natury życia społecznego i - w

konsekwencji - upadek kultury czynu politycznego. Jedynie wiedza zgodna z osobową i

społeczną naturą człowieka jest w stanie zneutralizować ideologiczny fanatyzm czy ucieczkę

od polityki w tzw. prywatność.

Henryk Kiereś Lublin 2001

FILOZOFIA WSPÓŁCZESNA

l. Co zagraża filozofii?

Jednym z oryginalnych odkryć kultury europejskiej, zwanej także kulturą bądź cywilizacją

Zachodu, a zarazem fundamentalnym wyznacznikiem jej tożsamości duchowej jest

autonomicznie uprawiana filozofia: umiłowanie mądrości; uprawiana autonomicznie, czyli w

oparciu o naturalne, metodycznie zreflektowane poznanie, którego wyłącznym celem jest

bezinteresowne uzgodnienie się ze światem pod kątem prawdy. Mądrość jest jakością ducha

ludzkiego, a równa się ona znajomości przyczyn (racji istnienia) świata osób i rzeczy:

przyczyn ostatecznych jako mądrość teoretyczna oraz przyczyn szczegółowych jako mądrość

praktyczna. Jest to kultura unikalna, bowiem dzięki filozofii jej twórca przezwyciężył mit -

użyteczne upodobnienie fikcji do prawdy - i zyskał dystans poznawczy do własnych

poczynań w nauce, moralności, religii i sztuce. Dystans ten pozwala uwolnić poznanie od

rozmaitych partykularyzmów, prowadzi do wiedzy zobiektywizowanej i - co najważniejsze -

proporcjonalnie uzasadnionej 1 . Filozofia przetrwała pomimo wielu „prób" jej zawłaszczenia

przez redukcjonizmy, np. przez fideizm czy scjentyzm, lub przez utopie i ideologie społeczne.

Te ostatnie czerpią swą zwodniczą atrakcyjność z pomieszania porządku przyrodzonego z

nadprzyrodzonym (dotyczącym zbawienia jako stanu ostatecznego wyzwolenia od zła!) i

dlatego za pomocą prostych haseł, wkalkulowanych w technologię propagandy, potrafią

otumanić wielu. Są one wielkim zagrożeniem dla filozofii, a ostatecznie dla człowieka,

ponieważ filozofia skażona redukcjonizmem lub zideologizowana daje opaczny obraz świata i

deformuje ludzkie działanie. Celowość działania kulturowego zależy od jakości filozofii,

czyli od jej prawdziwości. Dlatego nieprzypadkowo „ojcem" filozofii i zarazem symbolem

postawy prawdziwie filozoficznej jest Sokrates, który doświadczył zlekceważenia prawdy w

imię racji ideologicznych i który dał heroiczny wyraz przekonaniu, że dobro bez prawdy jest

dobrem złudnym.

Aktualnie w Polsce jesteśmy świadkami krachu ideologii zatruwającej naszą kulturę wizją

dobra urojonego, a ponieważ dobra pragniemy nadal, chętnie spoglądamy ku Europie

Zachodniej, upatrując w niej depozytariuszki prawdziwie ludzkiej kultury. Czy słusznie?

Wiele państw europejskich imponuje poziomem życia materialnego i techniką, co z

pewnością należy naśladować, ale państwa te przeżywają także trudny duchowo okres, który

filozofowie stamtąd określili mianem „postmodernizmu". Wykładnią tego nowego kierunku

myślowego jest teza o „śmierci" Boga, człowieka, sztuki, a także filozofii! Nasuwa się

pytanie, czy i to winniśmy naśladować? czy pójść za Heglowskim „duchem czasu" i ulec

nastrojom tanatologicznym, czy też podjąć trud dotarcia do ideowych przyczyn tego

osobliwego nastroju? Nie dla wszystkich jest to pytanie retoryczne. Wielu rodzimych

filozofów i humanistów wybrało pierwszą alternatywę w przekonaniu, iż wskazuje ona na

najwłaściwszą „drogę do Europy". A przecież być modnym, to nie to samo, co rozumieć

modę, czyli znać jej przyczyny oraz konsekwencje. Być modnym, nie znaczy być mądrym 2 .

Pozostaje zatem trakt trudniejszy, do myślowych korzeni filozofii współczesnej. Tkwią one

głęboko w dziejach filozofii, bo aż w starożytnej Grecji.

2. Filozofia a kultura

Wielu znawców filozofii podkreśla, iż jest ona szczególnym rodzajem wiedzy, mianowicie

takim, który nigdy się nie „starzeje". Co to znaczy? Zdaniem współczesnego myśliciela A.N.

Whiteheada, wszelka filozofia to komentarz do Platona. Whitehead dobrze wiedział, że

filozofowano już znacznie wcześniej, mógł mieć więc na myśli dwie sprawy, pierwszą,

niezwykłe bogactwo zagadnień, jakie poruszył Platon, wielką ilość koncepcji i hipotez, jakie

sondował podczas pięćdziesięciu lat filozofowania, bądź drugą, związaną z

przeświadczeniem, że warunkiem studiowania filozofii jest poznanie całokształtu pracy

Platona.

Taki pogląd nosi miano historyzmu: rozumienie jakiejś nauki czy dziedziny kultury wiąże się

z wymogiem znajomości jej dziejów, czyli konieczności odbycia stosownych studiów

historycznych. W przypadku filozofii jest to conditio sine qua non - jeżeli nie chcemy

wyważać już dawno wyważonych drzwi czy błądzić po bezdrożach pseudoproblemów. Na

taki los będzie skazany ten, kto ograniczy poznanie filozofii do jej współczesności. Znajdzie

się on w sytuacji przysłowiowego mędrka, który „nosi sowy do Aten" lub fanatyka „nowej"

filozofii odkrytej... w Atenach.

Jest jeszcze jeden ważny aspekt historyzmu. Nie dotyczy on tylko filozofa, lecz każdego, kto

chce odpowiedzialnie uczestniczyć w tworzeniu kultury - niszy osobowego życia człowieka.

Otóż znajomość filozofii daje nam „streszczenie" tysiącleci, które należą już do przeszłości,

lecz żyją w kulturze w postaci wniesionych przez siebie koncepcji świata i człowieka czy

metod stawiania i rozwiązywania doniosłych problemów. Jeden z bohaterów Shakespeare'a

powiedział, że w świecie dzieją się rzeczy, o których nie śniło się nawet filozofom. Z

pewnością jest to prawda, lecz jeśli słowo „świat" zastąpimy słowem „kultura", mamy pełne

prawo powiedzieć, że w tej sferze wszystko wymyślili filozofowie, niekoniecznie

profesjonalni, filozofuje bowiem każdy człowiek, co znajduje wyraz w głoszonych przez

niego poglądach politycznych, gospodarczych, artystycznych czy religijnych. Kultura jest

przesycona filozofią, bo przecież człowiek działa racjonalnie, a więc na tle tego, jak i na ile

poznał i zrozumiał otaczający go świat. Może się po ludzku mylić, ale jeśli pozna historię

filozofii, łatwiej wniknie w naturę ludzkiego poznania, w jego uwarunkowania i meandry, a to

z pewnością okaże się pomocne nie tylko w uchwyceniu bogactwa kultury, lecz również jej

jedności. W pewnym sensie filozofuje cała ludzkość, ale tylko niektórzy docierają do prawdy

- w trudzie i z przymieszką błędu (Tomasz z Akwinu).

3. Doświadczenie greckie

Choć myśl filozoficzna Greków jest zróżnicowania i oscylująca od wielkich wizji i systemów

po minimalistycznie i praksistycznie zorientowane szkoły (sofiści, cynicy, cyrenaicy,

sceptycy, stoicy), należy w niej wyróżnić 3 naczelne koncepcje filozofii, prowadzące rzecz

jasna do odmiennych wizji świata i człowieka. Co istotne, koncepcje te poniekąd zdetermi-

nowały dalszy bieg filozofii, ścierając się ze sobą, ale także przenikając się nawzajem i

tworząc krótko żyjące hybrydy bądź tyleż oryginalne, co osobliwe twory myślowe. Jak

wiadomo, starożytni Grecy wyodrębnili filozoficzny punkt widzenia, pytając o arche, czyli o

to „dzięki czemu" resp. „z czego" jest WSZYSTO, a to WSZYSTKO jawiło się w

doświadczeniu jako kosmos-ład. Wyłoniły się następujące odpowiedzi: 1. zasadą świata bądź

jej pierwszym atrybutem jest Ruch-Zmiana/Nieokreśloność (Anaksymander, Anaksymenes,

Heraklit, Kratylos); 2. Zasadą-arche jest Idea-Tożsamość/Niesprzeczność (Parmenides,

Zenon, Platon); zasadą-naturą jest forma substancjalna organizująca „od wewnątrz" byt-

konkret (Arystoteles) . - Dlaczego doszło do wyodrębnienia się tych rozbieżnych ujęć

problemu arche?

Otóż u podstaw ontologicznego mobilizmu (wariabilizmu), a więc tam, gdzie „rzeczywiście

rzeczywisty" jest Ruch-Zmiana/Nieokreśloność oraz u podstaw ontologicznego statyzmu,

gdzie „prawdziwym bytem" jest Idea-Tożsamość/Niesprzeczność leży analiza ludzkiego

poznania w jego roszczeniu do ujęcia prawdy: poznanie ma być mostem łączącym nas z „rze-

czywistym bytem", w jego danych należy znaleźć lub suponować ów byt. Wynika z tego, że

przedmiotem filozofii nie jest zastany świat, lecz krytyka poznania. Ten nienaturalny, bo

niezgodny z ludzkim doświadczeniem, punkt wyjścia prowadzi w konsekwencji do

apriorycznej kwalifikacji (oceny) poznania. I tak, według zwolenników mobilizmu poznaniem

par excellence jest pozaracjonalna (irracjonalna) ekstatyczna intuicja, rodzaj

„egzystencjalnego" wglądu w Ruch-Zmianę/Nieokreśloność, wglądu znajdującego swe

adekwatne ujście w ekspresji, metaforze i konwencji, rozum zaś jest jedynie przydamy

praktycznie, w sferze działania. Z kolei w statyzmie jest odwrotnie: wartościowym poznaniem

jest poznanie czysto rozumowe, noetyczno-ejdetyczne, operujące nłesprzecznością i

oczywistością, natomiast doświadczenie zmysłowe jest podstawą opinii, będącej żywiołem

życia praktycznego. Arystoteles natomiast, który zapoczątkował realistyczną filozofii bytu,

widział początek filozofii w analizie bytu-konkretu, w wyróżnieniu jego składników

subontycznych (wewnątrzbytowych) i wyszukaniu elementu wiodącego, zaś poznanie

analizował na tle wiedzy o bycie (empiryzm genetyczny) 3 - Jakie są inne konsekwencje

wymienionych koncepcji filozofii?

Mobilizm oraz statyzm grzęzną bądź w monizmie: wszystko jest jednym (jednorodnym)

bytem, bądź w dualizmie: istnieją dwa światy: rzeczywisty oraz pozorny; światem pozornym

jest świat codziennego, wydawałoby się naturalnego doświadczenia. Arystoteles wskazuje na

realizm oraz pluralizm bytu i poznania. W mobilizmie bogowie mitu są zastąpieni

kosmologicznymi zasadami - Ruchem-Zmianą/Nieokreślonością - a zasady te nabierają

statusu bytu absolutnego. W statyzmie, np. u Platona, pojawia się teoria Demiurga, który z

materii (istniejącej odwiecznie) oraz idei - jako przyczyn wzorczych - wytwarza

„rzeczywistość", czyli świat-cień naturalnego poznania; koncepcja Demiurga eliminuje

mitologiczne wyobrażenia religijne. Natomiast Arystoteles uważał, że byt-konkret jest

(istnieje) dzięki formie substancjalnej, ale był świadom, że pełne wyjaśnienie świata, a

zwłaszcza obecnego w nim ruchu (= wszelkiej zmiany), wymaga teorii Absolutu:

Nieruchomego Poruszyciela. Arystotelesową teorii bytu uzupełnił - dopiero w XIII wieku -

Tomasz z Akwinu, który w zakres elementów konstytuujących byt wprowadził i s t n i e n i e,

co w radykalnie innej, nie esencjalnej lecz egzystencjalnej perspektywie ustawia greckie

pytanie „dzięki czemu?" i pozwala na zbudowanie pełnej teorii bytu (byt sam nie udziela

sobie istnienia) oraz filozoficznej teorii Bytu Absolutnego jako przyczyny sprawczej i

konserwującej (podtrzymującej w istnieniu) świat bytów, a nie tylko jako przyczyny ruchu,

jak u Arystotelesa 4 .

4. Chrześcijaństwo a filozofia

Jak już powiedziano wcześniej, do końca starożytności, w antyku chrześcijańskim i w

średniowiecznej scholastyce przedstawione nurty myślowe zmagały się z sobą i przeplatały.

Ogromne zmiany wniosło z sobą chrześcijaństwo, bowiem to za jego sprawą Europejczyk

stanął przed pytaniem: czy zachować filozofię, wymysł pogan, skoro Objawienie podsuwa

rozwiązanie wszelkich ważkich egzystencjalnie problemów? I chociaż niekiedy pomniejszano

jej rolę (np. Tertulian), filozofia nieprzypadkowo pozostała w kulturze, bowiem Objawienie

inspirowało umysł, stawiało przed pytaniami, które były wyrazem problemów ściśle

filozoficznych. Jednakże chociaż nie brakowało rozpraw doniosłych filozoficznie, generalnie

aż do końca XII wieku wykorzystywano filozofię - stoicką, platońską i szczególnie

neoplatońską 5 , arystotelesowską - do komentowania i swoistego racjonalizowania prawd

wiary, do wykazywania, że wiara i rozum nie są względem siebie opozycyjne. Dlatego mówi

się, iż jest to filozofia chrześcijańska, czyli taka, która zakłada a priori teologiczne i która

korzysta z filozofii greckiej dla ugruntowania wiary chrześcijańskiej. Naraziło to filozofię

wieków średnich na zarzut nieautonomicznej, instrumentalnie traktowanej „służebnicy

teologii" 6 . W wieku XIII za sprawą Alberta Wielkiego i Tomasza z Akwinu nastąpiło

odróżnienie i rozdzielenie kompetencji filozofii ł teologii, określenie ich przedmiotu, metody i

celu oraz wzajemnych związków ł zależności motywacyjnych i poznawczych. Tomasz

nawiązał do myśli Arystotelesa i uzupełnił ją, ale jednocześnie prowadził ostrą polemikę z

platonizmem i neoplatonizmem chrześcijańskim, z nurtami racjonalistycznymi oraz

fideistycznymi. Niestety tryumf realizmu trwał krótko, ponieważ już niewiele młodszy od

Tomasza Jan Duns Szkot, a później Wilhelm Ockham i Mikołaj z Kuzy wrócili do idei

filozofii chrześcijańskiej, a co gorsza filozofia stała się dla nich zasadniczo krytyką poznania i

dorobku kultury chrześcijańskiej. I nawet jeśli miało miejsce deklaratywne nawiązanie do

filozofii Tomasza (np. u F. Su-areza), to było ono już skażone epistemicznym, czyli

krytycznym podejściem do problemu filozofii. Narastający krytycyzm przesuwał zaintereso-

wania filozofów z analizy bytu-rzeczywistości ku analizie języka, obecnych w nim pojęć i

wyrażeń oraz sposobów ich użycia. Oderwanie języka od realnego świata i naturalnego

doświadczenia owocuje zagubieniem jego analogiczności na rzecz wieloznaczności, co z

kolei prowadzi do nominalizmu (konceptualizm) i konwencjonalizmu, a ostatecznie do

sceptycyzmu, czy nawet agnostycyzmu co do możliwości poznawczych filozofii.

Jednocześnie narasta fideizm, a więc pogląd utrzymujący, że wiara jest najwyższą formą

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: