Paul Ekman red
Richard J. Davidson red
Natura emocjiPodstawowe zagadnienia
Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne,
Gdańsk 1998
przekład:
Bogdan Wojciszke
Podręcznik akademicki dotowany przez Ministerstwo Edukacji Narodowej Recenzje
wydawnicze: dr hab. Alina Kolańczyk, prof. dr hab. Tomasz Maruszewski
Tytuł oryginału: THE NATURE OF EMOTION. Fundamental Questions
Copyright © 1994 by Oxford Uniuesity Press, Inc.
This translation of The Nature of Emotion. Fundamental Questions originally published in
English in 1994 is published by arrangement with Oxford Uniuesity Press Inc.
Copyright © for the Polish edition by Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 1998
Wszystkie prawa zastrzeżone. Książka ani jej część nie może być przedrukowywana ani w
żaden inny sposób reprodukowana lub odczytywana w środkach masowego przekazu bez pisemnej
zgody Gdańskiego Wydawnictwa Psychologicznego.
Wydanie pierwsze w języku polskim
Redakcja merytoryczna: Bogdan Wojciszke
Redakcja polonistyczna: Małgorzata Jaworska, Bogumiła Cirocka Korekta: Andrzej
Karmoliński
Skład: Maria Chojnicka
Podziękowania
Pomysł tej książki powstał w trakcie rocznego seminarium na temat emocji, zorganizowanego
dla doktorantów i stypendystów, pod nazwą Postdoctoral Training Program on Emotion Research,
finansowanego przez National Institute of Mental Health (NIMH). Dziękujemy Mollie Olivieri i Lynn
Huffman z NIMH, które pomogły w realizacji tego projektu, a w szczególności Stanowi
Schneiderowi, który zasugerował Paulowi Ekmanowi potrzebę realizacji tego przedsięwzięcia.
Herkulesową pracę połączenia w jedną całość różnych fragmentów tej książki wykonały
Wanda Matsubayashi z laboratorium Paula Ekmana i Michele Albert z laboratorium Richarda
Davidsona. Wiele dobrych rad i słów zachęty zawdzięczamy Joan Bossem, naszemu redaktorowi z
wydawnictwa Oxford University Press.
Udział Paula Ekmana w tym przedsięwzięciu był finansowany z Research Scientist Award,
nagrody przyznanej przez NIMH (MH 06092), z grantu HL46192 przyznanego przez National
Heart, Lung and Blood Institute oraz z grantu IRI19217831 przyznanego przez National Science
Foundation. Praca Richarda J. Davidsona była natomiast finansowana z nagrody Research Scientist
Development Award przyznanej przez NIMH (MH00875) oraz z gramów MH40747 i MH43454
przyznanych przez NIMH, grantu P50-MH53354 przyznanego przez Center for Behavioral
Sciences Research NIMH, a także z grantu przyznanego przez Network on Mind-Body
Interactions, a ufundowanego przez John D. And Catherine T. MacArthur Foundation.
Paul Ekman Richard J. Davidson
Spis treści
wstęp ............................................................................................................ 11
Pytanie l: Czy istnieją emocje podstawowe? .................................................. 13
James R. Averill: W oku patrzącego .......................................................... 13
Paul Ekman: Wszystkie emocje są podstawowe ......................................... 20
Jaak Panksepp: Podstawy emocji podstawowych ....................................... 25
Klaus R. Scherer: Ku pojęciu "emocji modalnych" .................................... 30
Richard A. Shweder: "Nie jesteś chory, tylko się zakochałeś"
- emocja jako system interpretacji ............................................36
Paul Ekman i Richard J. Davidson: Posłowie ............................................ 47
Pytanie 2: Co odróżnia emocje od nastroju, temperamentu i innych pojęć afektywnych?
..............50
Richard J. Davidson: O emocji, nastroju i innych pojęciach afektywnych
.................................... 50
Paul Ekman: Nastroje, emocje i cechy ...................................................... 54
Nico H. Frijda: Różnorodność afektu: emocje i zdarzenia, nastroje i sentymenty
.......................... 56
H. H. Goldsmith: Dziedzina emocji z perspektywy rozwojowej .................. 63
Jerome Kagan: Różnice między emocjami, nastrojami i cechami
temperamentalnym......................................70
Richard Lazarus: Stałość i niestałość emocji ............................................. 75
Jaak Panksepp: Emocje podstawowe i wielość pojęć, których nie można jednoznacznie
rozróżnić............. 80
Dawid Watson i Lee Anna Clark: Emocje, nastroje,
cechy i temperament: rozważania pojęciowe i wyniki badań ...................... 83
Richard J. Davidson i Paul Ekman: Posłowie ............................................ 87
Pytanie 3: Jaką funkcję Pełnią emocje? .......................................................... 90
James R. Averill: Doniosłość emocji .......................................................... 90
Gerald C. Clore: Dlaczego przeżywamy emocje .......................................... 94
Nico H. Frijda: Emocje są funkcjonalne - na ogół ..................................... 102
Robert W Levenson: Funkcjonalne podejście do ludzkich emocji ............... 112
HIaus R. Scherer: Emocja służy odłączeniu reakcji od bodźca ................... 115
Lee Anna Clark i David Watson: Funkcjonalne i dysfunkcjonalne reakcje uczuciowe...... 119
Paul Ekman i Richard J. Davidson: Posłowie ............................................ 125
Pytanie 4: Jak wyjaśnić dowody na powszechność zdarzeń
poprzedzających emocje? ................................................................................ 128
James R. Averill: Mały świat, duża scena ......................................
Paul Ekman: Zdarzenia poprzedzające a metafory emocji .............
Phoebe C. Ellsworth: Niektóre z powodów oczekiwania uniwersalnych wyznaczników emocji
Nico H. Frijda: Powszechniki istnieją i są interesujące ..................
Richard Lazarus: Uniwersalne zdarzenia poprzedzające emocje ....
HIaus R. Scherer: Dowody na uniwersalność i kulturową specyfikę wzbudzania emocji
Paul Ekman i Richard J. Davidson: Posłowie .......................................
Pytanie 5: Ile procesów poznawczych potrzeba do wzbudzenia emocji?
Gerald L. Clore: Dlaczego emocje wymagają procesów poznawczych
Phoebe C. Ellsworth: Poziomy myślenia a poziomy emocji ..............
Nico J. Frijda: Emocje wymagają procesów poznawczych, choćby prostych
Carroll E. Izard: Procesy poznawcze stanowią jeden
z czterech typów systemów wzbudzających emocje ..........................
Richard Lazarus: Ocena poznawcza ................................................
Joseph E. LeDoux: Mózgowe interakcje poznawczo-emocjonalne ....
Jaak Panksepp: Odpowiednie rozróżnienie procesów afektywnych
i poznawczych jest istotne dla postępów w badaniu mózgu .............
HIaus R. Scherer: Wystąpienie emocji zależy od istotności zdarzenia dla hierachii
celów/potrzeb organizmu
Richard J. Davidson i Paul Ekman: Posłowie ..................................
Pytanie 6: Czy poszczególne emocje cechują się specyficznymi wzorcami reakcji
fizjologicznych?..... 205
Richard J. Davidson: Złożoność poszukiwania fizjologicznej specyficzności emocji ..................
205
Joseph E. LeDoux: Specyficzność fizjologiczna emocji
nie zapominajmy o fizjologii CUN ............................................................. 215
Robert W Levenson: W poszukiwaniu specyfiki autonomicznej ................. 218
Jaak Panksepp: Najwyrazistsze różnice fizjologiczne
między emocjami znajdziemy w obwodach mózgowych .............................. 223
Richard J. Davidson i Paul Ekman:
Posłowie ............................................ 225
Pytanie 7: Czy jesteśmy w stanie kontrolować nasze emocje? ......................... 227
James R. Averill: Nieodpowiednie i odpowiednie emocje ........................... 227
Joseph E. LeDoux: Stopień kontroli nad emocjami zależy od rodzaju systemu reakcji
................... 231
Paul Ekman i Richard J. Davidson: Posłowie ............................................ 240
Pytanie 8: Czy emocje mogą być nieświadome? .............................................. 242
Gerald L. Clore: Dlaczego emocje zawsze są świadome .............................. 242
Joseph E. LeDoux: Nieświadome może być przetwarzanie emocjonalne, ale nie emocje
................. 248
Robert B. Zajonc: Dowody na istnienie emocji nieświadomych .................. 250
Richard J. Davidson i Paul Ekman: Posłowie ............................................ 254
Pytanie 9: Jaki jest związek emocji z pamięcią? ............................................. 255
Gordon H. Bower: Niektóre relacje między emocjami a pamięcią ...................... 255
Richard Lazarus: Przeszłość i teraźniejszość w emocji .............................. 258
Joseph E. LeDoux: Pamięć a pamięć emocjonalna w mózgu ...................... 262
Jaak Panksepp: Subiektywność mogła rozwinąć się w mózgu
jako prosty proces kodowania wartości ułatwiający uczenie się nowych zachowań....................
264
Richard J. Davidson i Paul Ekman: Posłowie ............................................ 266
Pytanie 10: Na czym polegają indywidualne różnice w aktywności emocjonalnej? ............. 269
Richard J. Davidson: Biologiczne podstawy badańnad stylem afektywnym........................ 269
Jeffrey A. Gray: Wymiary osobowości a systemy emocjonalne ................... 276
Richard Lazarus: Różnice indywidualne w zakresie emocji ....................... 279
Mary K. Rothbart: Szerokie wymiary temperamentu i osobowości ............ 283
Paul Ekman i Richard J. Davidson: Posłowie ............................................ 288
Pytanie 11: Na czym polega rozwój emocjonalny? .......................................... 290
Linda A. Camras: Dwa aspekty rozwoju emocjonalnego: ekspresja i wzbudzanie emocji
................290
Judy Dunn:
Doświadczanie i rozumienie emocji, relacji społecznych oraz przynależności kulturowej
........................295
Carroll E. Izard: Związki międzysystemowe .............................................. 298
Richard Lazarus: Znaczenie a rozwój emocjonalny .................................... 303
Jaak Panksepp: Rozwój emocjonalny ........................................................ 308
Mary K. Rothbart: Rozwój emocjonalny: zmiany reaktywności i samoregulacji....................310
Richard J. Davidson i Paul Ekman: Posłowie ............................................ 313
Pytanie 12: Co wpływa na subiektywne doświadczanie emocji? ...................... 316
James R. Averill: "Czuję, więc jestem" - myślę ......................................... 316
Gerald L. Clore: Dlaczego emocje różnią się intensywnością? .................... 323
Joseph E. LeDoux: Doświadczenie emocjonalne jest wynikiem,
a nie przyczyną przetwarzania informacji ................................................. 330
Jaak Panksepp: Możliwość subiektywnego doświadczania
została wbudowana w mózg ssaków przez ewolucję .................................. 332
Dawid Watson i Lee Anna Clark: Zmienność nastroju: model schematyczny ...........................
336
Paul Ekman i Richard J. Davidson: Co wpływa na subiektywne
doświadczanie emocji? .............................................................................. 341
Epilog ... ...................................................................................................... 343
Paul Ekman i Richard J. Davidson: Nauka o afekcie:
dalsze perspektywy badań ........................................................................ 343
Indeks osób ................................................................................................... 363
Indeks rzeczowy ............................................................................................ 366
Literatura ...................................................................................................... 368
Wstęp
W ostatniej dekadzie nastąpił szybki rozwój teorii i badań nad emocjami. Jak można się
było spodziewać, w chwili obecnej różni badacze powszechnie potwierdzają istnienie tylko
niewielkiej liczby prawidłowości rządzących emocjami, a w dodatku nie ma powszechnej zgody co
do sposobu, w jaki należałoby je wyjaśniać. Współczesne badania doprowadziły do wielu
obiecujących wyników i jeszcze większej liczby poszlak oraz do sformułowania wielu perspektyw
teoretycznych, a nawet kilku różnych, dość kompletnych teorii emocji:
Celem tej książki jest promowanie rozwoju psychologii emocji poprzez skupienie uwagi na tych
pytaniach o naturę emocji, które są najważniejsze z punktu widzenia zarówno teorii, jak i badań
empirycznych. Rozważamy tu różnorodne poglądy i argumenty formułowane przez współczesną
psychologię emocji w odpowiedzi na dwanaście pytań o naturę emocji, pytań, które stanowią oś
konstrukcyjną niniejszej książki. Nie ma zgody co do odpowiedzi na te pytania i właśnie dlatego je
zadaliśmy Są natomiast bardzo różne propozycje i przewidywania trafnej na nie odpowiedzi.
Nie włączyliśmy tu wszystkich formułowanych przez psychologię pytań o naturę emocji ani
wszystkich badaczy
aktywnych w tej dziedzinie. Niektóre z tematów badań są bardzo popularne i przyciągnęły dużą
liczbę uczonych próbujących odpowiedzieć na podobne pytania. W takich wypadkach nie mogliśmy
zaprosić do współpracy wszystkich badaczy. Postanowiliśmy zatem wybrać tych, którzy zdawali się
nam reprezentatywni dla jakiegoś sposobu uprawiania psychologii emocji.
Niektóre problemy musieliśmy wykluczyć dlatego, że niewiele teorii lub badań próbuje je
rozwiązać; inne dlatego, że są już rozwiązane, a ewentualna dyskusja dotyczy jedynie jakichś
kwestii szczegółowych. Pytania ograniczają się do psychologii i biologii emocji, wybór autorów zaś
do psychologów i badaczy mózgu. Jedynym wyjątkiem jest samotny antropolog Richard R.
Shweder, udzielający tu jednej z odpowiedzi na pytanie o istnienie emocji podstawowych.
Pominęliśmy kolegów z takich dziedzin, jak socjologia, antropologia, językoznawstwo i psychiatria
nie z braku zainteresowania ich pracami, lecz z powodu oczywistych ograniczeń objętości, jakim
poddana jest każda publikacja. Niektórych spośród współautorów tej książki łączą intelektualne
powiązania z tymi pokrewnymi dziedzinami, które jednak na ogół zadają nieco inne pytania o istotę
emocji.
Mamy nadzieję, że książka ta stanie się wyzwaniem zarówno dla czytelników, jak i dla jej
współautorów. Lektura tej pracy powinna motywować obecne i następne pokolenia badaczy do
dalszych badań i refleksji, które dostarczą nowych wyników i pomysłów teoretycznych. Jeżeli
książka ta spełni nasze oczekiwania, niektóre spośród zadawanych tu pytań znajdą odpowiedzi za
kilka lat, inne zostaną doprecyzowane, przeformułowane lub zastąpione nowymi pytaniami.
Dwudziestu czterech współautorów dostarczyło łącznie sześćdziesięciu trzech różnych
odpowiedzi na różne pytania. Każdy z dwunastu rozdziałów zawiera jedno pytanie o naturę emocji i
szereg odpowiedzi pochodzących od różnych uczonych, nierzadko najwybitniejszych badaczy
emocji. Taka konstrukcja książki ma na celu raczej pokazanie, jak różni badacze podchodzą do
różnych pytań, niż całościowe przedstawienie poglądów jednego badacza. W zakończeniu każdego
z rozdziałów umieszczamy nasze posłowie, wskazujące obszar porozumienia i sporu między
współautorami tej książki.
Tuzin pytań jest interesujący sam w sobie, niezależnie od wypowiedzi poszczególnych autorów,
i po części wywodzi się z listy pytań o naturę emocji, sformułowanych przed laty przez Ekmana ,i
Scherera (1984). Tamte pytania stanowiły osnowę konferencji naukowej, która zaowocowała
książką pokonferencyjną (Scherer i Ekman, 1984), skonstruowaną jednak w bardziej tradycyjny
sposób - według autorów, nie zaś problemów.
Obecna praca powtarza sześć spośród siedmiu pytań zadanych przez Ekmana i Scherera: jak
odróżnić emocje od innych zjawisk (Pytanie 2), jakie są funkcje emocji (Pytanie 3), jak wyjaśnić
elementy uniwersalizmu w wyznacznikach emocji (Pytanie 4), jaki jest minimalny zakres przetwarza-
nia informacji niezbędny do powstania emocji (Pytanie 5), czy poszczególne emocje mają
specyficzne wzorce reakcji fizjologicznych (Pytanie 6) i czy jesteśmy w stanie kontrolować swoje
emocje (Pytanie 7). Jedyne pominięte pytanie z poprzedniej ich listy dotyczy ekspresji emocji i
pominęliśmy je tutaj, ponieważ niestety tylko nieliczni badacze zajmują się obecnie tym problemem,
nadal nie do końca rozwiązanym (por. niedawną dyskusję na temat tej sprawy u Ekmana, 1993).
Jako redaktorzy tej książki sformułowaliśmy następne pytania, a także zachęcaliśmy autorów, aby
spróbowali podać własne pytania lub przeformułować nasze. Pomimo znacznej liczby autorów i
rocznego okresu wstępnych prac nad tą książką liczba nowych pytań czy przeformułowań starych
okazała się niewielka.
Wielu bodźców intelektualnych dostarczyło nam pisanie posłowia do każdego z rozdziałów.
Często główne pytanie rozdziału prowadziło do formułowania przez autorów następnych,
pasjonujących pytań. Jesteśmy przekonani, że owe pytania wyznaczają plan badań nad emocjami.
Badania te niewątpliwie stają się bogatsze o nowe metody i po raz pierwszy w swej historii ich
metodologiczne zaawansowanie dorównuje poziomowi innych nauk biobehawioralnych. Połączenie
tych nowych metod z nowatorskimi ideami teoretycznymi dobrze wróży na przyszłość. Tak jak lata
siedemdziesiąte i osiemdziesiąte upłynęły pod znakiem psychologii poznawczej, tak lata
dziewięćdziesiąte mogą być okresem rozkwitu badań nad emocjami. Przesunęły się one z peryferii
do centrum dociekań akademickich. Mamy nadzieję, że ten tom posłuży studentom i badaczom za
przewodnik i pomoże zakreślić plany badawcze dla nauki o emocjach na przyszłe stulecie. W
ostatnim rozdziale przedstawiamy własną wizję takiego planu.
Pytanie 1:
Czy istnieją emocje podstawowe?
James R. Averill: W oku patrzącego
Idea, że pewne emocje mają charakter bardziej podstawowy od innych, wywiera subtelny,
choć głęboki wpływ na teorię i badania psychologiczne. Problem jednostek podstawowych nie
ogranicza się jednak do emocji - kwestia ta pojawia się zawsze, kiedy jakieś zjawiska wymagają
klasyfikacji, a pewne obiekty czy zdarzenia otrzymują pierwszeństwo w "porządku rzeczy".
Potoczne klasyfikacje (minerałów, roślin, zwierząt, ludzkich zachowań czy czegokolwiek innego)
występują powszechnie - ludzie nie byliby w stanie żyć w świecie, w którym każdy obiekt czy
zdarzenie musiałoby być traktowane jako coś niepowtarzalnego, jedynego w swoim rodzaju.
Klasyfikacja jest także punktem wyjścia każdej nauki. Wiele dyscyplin obejmuje specjalności
poświęcone wyłącznie klasyfikacji, jak taksonomia w zoologii czy nozologia w medycynie. Jednak
psychologowie przejawiają zaskakujący brak zainteresowania problemami klasyfikacji. Większość
klasyfikacji psychologicznych nie wykracza poza klasyfikacje potoczne i z pewnością tak właśnie
jest w wypadku emocji.
Rozważania te wskazują na pewne dwuznaczności, do których warto się na wstępie odnieść.
Czy "bycie podstawowym" to logiczna cecha schematu klasyfikacji, czy raczej obiektów klasy-
fikowanych? Osobiście będę argumentował za pierwszym stanowiskiem, przynajmniej w odniesieniu
do emocji. To znaczy "podstawowość" jest cechą nie emocji, lecz naszych pojęć opisujących
emocje, choć ważne jest tu pewne zastrzeżenie. Emocje różnią się od obiektów nieożywionych,
które pozostają niezmienne niezależnie od sposobu ich pojmowania. Jako pewna postać ludzkiego
zachowania, emocje przynajmniej po części są kształtowane przez te same "ukryte teorie", które
nadają znaczenie pojęciom używanym do opisu emocji. Kwestie logiczne i merytoryczne są tu zatem
wzajemnie powiązane. Jednak nie wszystkie cechy jakiegoś pojęcia opisującego emocje można bez
ograniczeń ekstrapolować na odpowiadającą mu reakcję emocjonalną. W szczególności zaś fakt, że
dane pojęcie opisujące emocję ma charakter podstawowy w jakimś schemacie klasyfikacyjnym, nie
oznacz
jeszcze, iż opisywana tym pojęciem emocja jest w jakimś sensie bardziej podstawowa od innych.
Dla prostoty wywodu, w dalszej dyskusji nie zawsze będę czynił to rozróżnienie między
podstawowymi pojęciami opisującymi emocje a podstawowymi emocjami, choć kontekst powinien
każdorazowo wyjaśniać, o które ze znaczeń "podstawowości" chodzi. Zamiarem moim jest
uzasadnienie trzech opinii. Po pierwsze, dowolna emocja (lub pojęcie opisujące emocje) może być
bardziej podstawowa od innych na wiele różnych sposobów. Po drugie, z powodu wielości
możliwych znaczeń "podstawowości", z których każde jest w jakiś sposób zasadne, koncepcja
emocji podstawowych jest źródłem raczej zamieszania, niż jasności. Po trzecie, miast ograniczać
sens "podstawowości" do jednego z możliwych znaczeń, lepiej uczynimy (ze ściśle naukowego
punktu widzenia), w ogóle rezygnując z tego pojęcia.
Aby uzasadnić te opinie, należy rozważyć ogólną logikę klasyfikacji, a także bardziej
szczegółowy problem kryteriów używanych do identyfikowania emocji podstawowych. Schemat
klasyfikacji może mieć charakter poziomy (jednostopniowy) lub pionowy (wielostopniowy), a
...
pedagog107