Kilka słów o ANALIZIE i SYNTEZIE SŁUCHOWEJ – propozycje ćwiczeń
Percepcja słuchowa w dużej mierze wpływa na całokształt rozwoju dziecka i jego powodzenia szkolne. Sprawne funkcjonowanie analizatora słuchowego w znacznym stopniu warunkuje osiągnięcie prawidłowego rozwoju mowy ( nadawania i odbioru ) oraz opanowania umiejętności czytania i pisania.
Analiza i synteza słuchowa polega na odebraniu bodźca, rozłożeniu go na elementy, następnie złożeniu w całość dźwiękową.
Procesy analizy i syntezy dźwiękowej w odróżnieniu od innych operacji percepcyjnych są dla dzieci bardzo trudne ze względu na swój abstrakcyjny charakter.
Trudności w analizie i syntezie wynikają często z faktu, iż:
• wyraz w rozbiciu na poszczególne głoski brzmi inaczej niż w całości;
• scalanie izolowanych głosek daje inny obraz słuchowy danego słowa i utrudnia jego zrozumienie.
Procesy analizy i syntezy dźwiękowej są nieustannie obecne w czytaniu i pisaniu, dlatego tak ważne jest poprzedzenie tej nauki, dłuższym okresem ćwiczeń słuchowych.
Ćwiczenia służące doskonaleniu percepcji słuchowej
Wśród ćwiczeń doskonalących percepcję słuchową wyodrębnić można między innymi:
1. Ćwiczenia na materiale bezliterowym:
a - Rozpoznawanie dźwięków i szmerów
b - Odtwarzanie przez dziecko słyszanego rytmu
c - Odtwarzanie struktur dźwiękowych na podstawie układów
przestrzennych.
2. Ćwiczenia na materiale literowym:
a - Wyodrębnianie zdań w mowie, słów w zdaniach
b - Wyodrębnianie sylab w słowach
c - Podział wyrazów na sylaby, wyodrębnianie głosek w sylabie
d - Tworzenie wyrazów z sylab.
Atutem tych ćwiczeń jest to, że oprócz kształtowania i rozwijania słuchu fonematycznego dziecka, pozwalają na aktywizację procesów poznawczych – myślenia i uwagi oraz stymulująco wpływają na rozwój mowy. Takie ćwiczenia można przeprowadzić w różnych wariantach, włączając przy tym materiał dydaktyczny o różnym stopniu trudności.
W trakcie wykonywania ćwiczeń usprawniających percepcję słuchową
warto korzystać z materiałów pomocniczych:
• odpowiednio dobrane przedmioty
• rysunki
• loteryjki obrazkowo – sylabowe i obrazkowo – wyrazowe
• rebusy
• zagadki
• krzyżówki
• łamigłówki ( wykreślanki, przestawianki literowe i sylabowe )
• teksty z lukami
Ćwiczenia służące określonym celom, wymagają cierpliwości i systematyczności, a także dbałości o to, by były:
• urozmaicane i przeplatane
• krótkie i atrakcyjne
Propozycje ćwiczeń
1. Rytm
Dziecko odtwarza wysłuchany rytm za pomocą kartoników z figurami
lub wykorzystując klocki; może też samodzielnie realizować zaszyfrowany
rytm ( klaskanie, tupanie, stukanie ), np.:
# ### # ### # ###
&& & && & && &
$$$ $$ $ $$$ $$ $
2. Zgaduj-zgadula sylabowa
Dziecko otrzymuje koperty, na których są narysowane kropki. W każdej
kopercie jest obrazek ( nazwa jednosylabowa w kopercie z jedną
kropką, dwusylabowa z dwiema itd. ). Zadaniem dziecka jest wyjąć
obrazek, powiedzieć jego nazwę i sprawdzić, czy został umieszczony
w odpowiedniej kopercie. Po sprawdzeniu wszystkich kopert dziecko
otrzymuje inny zestaw obrazków, aby umieścić je w odpowiednich
kopertach , licząc przedtem sylaby w nazwach obrazków.
( Zamiast obrazków można wykorzystać kartoniki z wyrazami )
3. Ogrodnik i jego kwiaty
Na stole leżą „środki” kwiatków, na których są napisane litery ( np. „r”
„ł” „l” ). Obok w szeregu leżą „płatki” z obrazkami, w nazwie których
znajdują się te głoski. Dziecko wyróżnia w nagłosie spółgłoski i układa
kwiaty ( „r” – ryba, rak, ręka, rakieta, rower ; „ł” – łódka, ławka, łóżko,
łyżka, łata ; „l” – lody, latawiec, lis, listek, lizak )
4. Łańcuch
Na stole lub podłodze rozłożone są obrazki; na środku leży jeden, który
będzie początkiem łańcucha. Dziecko dokłada kolejno obrazki w takim
porządku, aby nazwa każdego kolejnego obrazka rozpoczynała się
ostatnią głoską poprzedniego. W ten sposób obrazki utworzą łańcuch,
np.:
zamek – kot – telewizor – ryba – akwarium – materac – cukierki – igła ;
wazon – namiot – tęcza – auto – ogórek – klej – jajko ;
fotel – lustro – olej – jarzębina – autobus – smok – kasztan – nos.
5. Skojarzenia
Zadaniem dziecka jest dopasować otrzymane obrazki do słyszanych
kolejno dźwięków; może też łączyć w grupy dźwięk, obrazek i nazwę
czynności:
pii, pii – piszczą – myszy ; miau – miauczą – koty ;
kap, kap – kapią – krople ; bzz – bzyczą – pszczoły ;
szszsz – szumi – wiatr ; ko, ko – gdaczą – kury ;
dzyń, dzyń – dzwoni – dzwonek ; hau, hau – szczeka – pies ;
muu, muu – ryczy – krowa ; puf, puf – sapie – lokomotywa.
6. Lotto
Dziecko otrzymuje kartoniki z obrazkami. Szuka obrazków, których nazwy
kończą się taką samą głoską ( w zestawie są również rysunki dla których
nie ma pary ):
sowa – krowa – zebra ; ogórek – sznurek ; dom – dym ;
kot – płot – namiot ; pomidor – ser ; lis – Eskimos – pies ;
balon , motyl , oko , księżyc.
7. Wędkowanie
Na stole leżą obrazki ( „pływają rybki” ). Dziecko „łowi” obrazki
zawierające w swojej nazwie np. głoskę „s”. „Złowioną rybkę” dziecko
pokazuje i podaje nazwę obrazka, a także określa pozycję głoski „s”
w tej nazwie. ( Zestaw może składać się z obrazków zawierających
w swojej nazwie jedną z głosek np. s, sz, z, c )
8. Kto tu mieszka?
Dziecko ma kartonowy domek z okienkami w które można włożyć
obrazki. Na każdym piętrze ułożone są obrazki w odpowiednim porządku
rozpoczynające się każdą kolejną głoską, wchodzącą w skład ukrytego
słowa. Dziecko z wyodrębnionych głosek tworzy nowe słowo, np.:
obrazki: pies, oko, motyl, igła, dom, okulary, rak
ukryte słowo: p o m i d o r
obrazki: klocek, osa, tornister, ekierka, książka
ukryte słowo: k o t e k
obrazki: most, indyk, sowa, kwiatek, agrafka
ukryte słowo: m i s k a
9. Co słyszę? Co widzę?
Zadaniem dziecka jest dobrać odpowiedni wyraz do obrazka; w każdym
zestawie są cztery wyrazy o podobnym brzmieniu i jeden obrazek, np.:
(SMOK)- sok, skok, smok, sowa ;
(SIKAWKA)- siano, siatka, sitko, sikawka ;
(SZAFA)- szalik, szafa, szmata, szatnia ;
(ŚLIMAK)- ślimak, śliwka, świnia, siwek.
10. Pszczółki
Na dywanie znajdują się ule wraz z odpowiednio dobranymi literami ( na
kartonikach ). Dziecko po usłyszeniu wyrazu, stara się wymówić kolejne
głoski i jednocześnie ustala w jakiej kolejności wylatywać będą litery
z ula, by utworzyć dany wyraz.
Analiza i synteza słuchowa wyrazów:
Analiza słuchowa oznacza podział wyrazu na sylaby, logotomy lub fonemy.
Synteza słuchowa oznacza połączenie danych elementów w jeden wyraz mający formę i znaczenie.
Sylaba - część wyrazu zawierająca samogłoskę, najczęściej pozbawiona znaczenia.
Logotom - taka część wyrazu, która kończy się na spółgłoskę, zwykle pozbawiona znaczenia, np. bar - an - ek.
Morfem - część wyrazu, która oprócz spółgłosek zawiera samogłoskę, jest obdarzona znaczeniem i służy jako budulec wyrazu. Nie jest więc w pełni samodzielny. Może być on jedno- i wielofonemowy lub zerowy.
Klasyfikacja morfemów:
1. leksykalne, zwane też rdzennymi, są obdarzone znaczeniem, np.koń-.
2. gramatyczne, w wyrazie spełniają funkcję "pomocniczą"":
* fleksyjne (przystosowują wyraz do określonej roli w zdaniu, ich znaczenie ma charakter składniowy, np. -owi, -a)
* słowotwórcze (ich rolą jest tworzenie nowych wyrazów od już istniejących, np. -ik)
Wiele morfemów występuje w kilku postaciach, wariantach. Decyduje o tym to, że:
* warianty morfemu (dwa i więcej) mają to samo znaczenie;
* różnica między nimi sprowadza się do wymian fonemów (morfemów), występujących w wielu morfemach, np. w wyrazie koń i konny morfemy koń- // kon- mają to samo znaczenie, a różnica między nimi sprowadza się do obecności wymiany ń: n
Analiza i synteza sylabowa, morfemowa, logotomowa, logotomowo- fonemowa i fonemowa ćwiczy sprawność analizatora słuchowego i jest wykorzystywana w procesie przygotowania do nauki czytania i pisania.
Analiza sylabowa polega na podziale wyrazu na sylaby. Synteza sylabowa towarzyszy dziecku od urodzenia, nie stanowi więc problemu dla dzieci 3-letnich. Gdy dzieci sobie radzą wprowadzamy syntezę z utrudnieniami. Nie przedłużamy ćw.analizy i syntezy sylabowej, gdyż podział na sylaby może wzmocnić związek spółgłoski z samogłoską- dzieci zwykle dzielą wyrazy na sylaby stawiając pauzę po samogłosce i po spółgłosce, np. wa - ka cje. Oddzielenie spółgłoski od samogłoski jest zadaniem trudnym. Syntezy morfemowa, logotomowa i logotomowo-fonemowa ułatwiają to oraz zbliżają dzieci do syntezy fonemowej.
Morfemy i logotomy dobieramy tak, aby na granicy między morfemami lub logotomami była spółgłoska i samogłoska, np. par - as - ol. W syntezie logotomowo-fonemowej dzieci po raz pierwszy zetkną się z pojedynczymi fonemami na końcu wyrazu. Mogą to być samogłoski lub spółgłoski (zaczynamy od tych, które można łatwo wydłużać), a w syntezie fonemowo - logotomowej na początku wyrazu.
Syntezę fonemową rozpoczynamy od wyrazów 2-fonemowych, np. u- l, A- s, potem 3-fonemowych, np. o- s- a. Najwięcej czasu na tym etapie należy poświęcić na syntezę sylab. Dobre opanowanie syntezy sylab 2-fonemowych ułatwi dzieciom analizę fonemową. Następnie wprowadzamy syntezę i analizę z utrudnieniami, np. 3-krotne klaśnięcie przez dziecko po każdej podanej przez nas głosce.
Do nauki czytania mogą przystąpić dzieci, które dobrze opanowały syntezę fonemową i potrafią wiązać fonemy z literami. Synteza jest podstawą czytania, a analiza pisania
emalam1