III. Schyłek średniowiecza i XVI stulecie - historia powszechna.
1. Wojna stuletnia - geneza, charakter i konsekwencje.
Wojna stuletnia 1337 - 1453: długotrwały konflikt zbrojny o hegemonię na kontynencie; bezpośrednim powodem w.s. stały się pretensje Anglii do tronu fr. po wygaśnięciu w 1328 dynastii Kapetyngów (tron obejmują Walezjusze - linia boczna Kapetyngów, zaś w Anglii żyje Edward III, wnuk Filipa IV; tego, co pokłócił się z papieżem Bonifacym VIII o nałożenie podatków na kler francuski; Anglicy chcieli odzyskać także ziemie stracone przez Jana bez Ziemi); początkowo zwycięstwa Anglików - Crecy (1346) i Poitiers (1356), zajęcie Paryża w (1415), ale w XV wieku biorą górę nastroje patriotyczne (Joanna d’Arc - ogarnięta mistyczną wiara w swe posłannictwo, przekonała dwór i na czele niewielkiej armii odbiła w 1429 Orlean - siedzibę króla Karola VII). Wojnę wygrali Francuzi (w tym czasie w Anglii wojna Dwóch Róż), Anglicy utrzymali tylko Calais. Wojna osłabiła oba kraje.
2. Konflikty polityczne i społeczne w Europie w schyłkowym okresie średniowiecza.
Wojna stuletnia pomiędzy Anglią i Francją. (patrz: pyt.1)
Wojna Dwóch Róż w Anglii (1455-1485) - wojna stronnictw skupionych wokół dwóch możnych rodów: Yorków (róża biała) i Lancastrów (róża czerwona) - dwóch linii dynastii Plantagenetów (na tronie od połowy XII w. - Henryk II), która zdziesiątkowała angielskie rycerstwo i możnowładztwo. Zwycięzcą został potomek obu rodów Henryk Tudor, który w 1585 roku wstąpił na tron jako Henryk VII rozpoczynając panowanie Tudorów na tronie angielskim.
Dzięki obu wojnom wzrosła rola parlamentu angielskiego (1215 - Wielka Karta Swobód: m.in. podatki uchwala Wielka Rada złożona z baronów i biskupów; 1264 - zwołanie zgromadzenia stanowego, w którym prócz baronów i prałatów zasiedli przedstawiciele rycerstwa oraz większych miast), który decydował o finansach na wyprawy wojenne (detronizacja Ryszarda II pod koniec XIV wieku, który się temu ostro sprzeciwiał mówiąc, że prawa są we własnej jego piersi).
Powstanie husyckie w Czechach (1419-1434). Czechy pod rządami Luksemburgów nie były jednolite etnicznie, w miastach dominował patrycjat niem., kariery w Kościele i na dworze robili obcokrajowcy. Kaznodzieje ludowi już od początków wieku XIV formułowali antyklerykalny i antypapieski program naprawy Kościoła, który został rozwinięty przez profesorów uniwersytetu praskiego (z Janem Husem na czele) - wystąpienie przeciw nadużyciom w Kościele, prawo głoszenia ewangelii przez ludzi świeckich, Pismo Św. jako jedyna źródło wiary. Wyrokiem soboru w Konstancji w 1415 r. Hus został uznany za heretyka i spalony na stosie, co wywołało wystąpienia w Czechach. Rewolta w 1419 r. w Pradze rozprzestrzeniła się na cały kraj (miała charakter nie tylko religijny, lecz także narodowy). Dwa odłamy ruchu husyckiego: taboryci (radykałowie - utopijny program powszechnej równości i wspólnoty dóbr) i utrakwiści-kalikstyni (umiarkowane skrzydło - należały do niego elity społeczne: profesorowie uniwersytetu, wyższa szlachta i bogate mieszczaństwo) początkowo walczyły wspólnie przeciw Zygmuntowi Luksemburskiemu - następcy tronu. Po pobiciu go przez taborytów pod wodzą Jana Żiżki, kalikstyni wystąpili z propozycją korony dla Władysława Jagiełły oraz rozpoczęli pertraktacje z soborem powszechnym, czemu taboryci się sprzeciwiali. Doprowadziło to do wojny domowej, w której zwyciężyli utrakwiści (klęska taborytów pod Lipanami w 1434). Ostatecznie kościół husycki uzyskał autonomię zatwierdzoną przez sobór powszechny w Bazylei i potwierdzoną przez wstąpienie na tron czeski w 1457 możnowładcy husyckiego Jana z Podiebradu.
Konflikt polsko-krzyżacki. Wojna 13-letnia (1454-1466). (patrz: zestaw V, pyt. 13)
Walka Rosji o wyrwanie się spod panowania Złotej Ordy. (patrz: pyt. 7)
Ekspansja turecka. (patrz: pyt. 3)
3. Ekspansja imperium tureckiego od XIV do XVI stulecia.
Koniec XIII wieku - jedno z plemion tureckich tworzy w Anatolii własne państwo. Pod wodzą Osmana na przełomie XIII i XIV wieku plemię to uzyskało niezależność wykorzystując upadek państwa Seldżuków i rozpoczęli zdobywanie posiadłości osłabionego Cesarstwa Bizantyjskiego w Azji Mniejszej. W 1360 roku zdobyli Adrianopol, w drugiej połowie XIV wieku podporządkowali część Bułgarii i Serbii oraz powiększali swoje posiadłości w Azji Mniejszej. Rycerstwo europejskie przegrało bitwę pod Nikopolis w 1396. W 1444 pod Warną przegrało rycerstwo węgierskie, 29 V 1453 padł Konstantynopol. Po zdobyciu Serbii, Bośni, Hercegowiny i Albanii oraz reszty posiadłości bizantyjskich, zwierzchnictwo tureckie uznali hospodar wołoski (1462) i mołdawski (1487) oraz chanowie tatarscy na Krymie (1475-78). Potęga turecka oparła się o granice Polski i Litwy. W XVI wieku ekspansja skierowała się w kierunku Płw. Arabskiego i Egiptu, jak i za Dunaj w Europie. Turcy zdobyli Belgrad (1521 r.) i po wygranej pod Mohaczem w 1526 r. skasowali państwo węgierskie (początkowo w myśl układu jagiellońsko - habsburskiego władzę objął tam Ferdynand, ale Turcy wspierali opozycję, której kandydatem był Jan Zapolya, co doprowadziło do wojny domowej, która skończyła się w 1541 r. podziałem Węgier na Królestwo Węgierskie, które uzyskali Habsburgowie, Węgry środkowe wraz z Budą, które włączono do Turcji i księstwo siedmiogrodzkie, które stało się tureckim lennem). Zajęli też Palestynę, Egipt, Mezopotamię oraz część Iranu i Armenię.
Odbudowanie jedności polit. muzułmanów.
4. Życie religijne Europejczyków w schyłkowym okresie średniowiecza.
8. Przyczyny kryzysu Kościoła kat. na przełomie średniowiecza i epoki nowożytnej.
Od pontyfikatu Klemensa V (1305-1314), siedzibą papieży był Awinion, a ich polit. opiekunami byli królowie fr. Na Zachodzie władze świeckie ograniczają kościelny wymiar sprawiedliwości, dążą do kontroli nad mianowaniem biskupów i finansami. Papiestwo zaś w tym czasie zamienia się w silnie scentralizowaną monarchię o dobrze rozbudowanym sys. finansowym (różnorodne daniny, np. świętopietrze) i scentralizowanym wymiarze sprawiedliwości oraz zaostrzonym nadzorze nad przestrzeganiem zasad wiary - inkwizycją. Dopiero Grzegorz XI decyduje się na powrót do Rzymu, ale po jego śmierci (1378) następuje kryzys: wielka schizma spowodowana tym, że część konklawe była związana z Rzymem, a część z Awinionem i wyborem wielu antypapieży, co przy tak scentralizowanej machinie nie mogło skończyć się dobrze. Ruch soborowy - obrady (Piza, Konstancja, Bazylea) nad projektami reform. 1499 - ostatni antypapież składa urząd i następuje koniec schizmy.
Herezje rodzą się na skutek ścisłych związków instytucji kościelnych z państwowymi, co prowadzi do negacji roli papiestwa. Anglik John Wiklef: Kościół, jako społeczność ludzi wybranych przez Boga, którym do zbawienia Kościół rzymski nie jest potrzebny, a jedynie Pismo Święte. Głową Kościoła powinien być więc władca.
Wśród ludzi dopiero teraz upowszechnia się wiara, sakramenty itd. Nadużycia kleru (jak i nazbyt często stosowane ekskomuniki) prowadzą do upadku autorytetu, zaś ludzie potrzebują bardziej bezpośredniego kontaktu z Bogiem - rośnie popularność kaznodziei. Zakładane są przez mieszczaństwo różne bractwa i wspólnoty cel. Ludzie w wierze szukają jedynego ratunku przed wojnami i pomorami. Szanse na zbawienie szukane są w szczodrych zapisach dobroczynnych i kupowaniu odpustów. Flandria, Niderlandy, Nadrenia - ruchy mistyczne proponują nową pobożność: człowiek sam powinien zadbać o swoje zbawienie i umacniać swą wiarę w bezpośrednim przywiązaniu do Boga.
5. Schyłek średniowiecza jako epoka kryzysu społecznego, gospodarczego i ideologicznego w Europie Zach.
Pierwsze oznaki kryzysu - przeludnienie, załamanie wzrostu gospodarczego wystąpiły na przełomie XIII i XIV wieku. W połowie XIII wieku następuje niekorzystna dla rolnictwa zmiana klimatu. Fale głodu powodują zmniejszenie odporności organizmu ludzkiego i wzrost śmiertelności. 1348-50 - epidemia ‘czarnej śmierci’ (dżuma przywleczona ze Wschodu do Włoch), która zaatakowała północ, południe i zachód Europy zatrzymując się na granicy z Europą Środkową (zmarło w miastach od 1/3 do 2/3 mieszkańców). Epidemie dżumy wracają potem regularnie co 10 - 15 lat. Zaludnienie spada z ok. 73 mln. w 1300 r. do 45 mln. w początkach XV wieku.
Rozdrobnienie gospodarstw, słaba wydajność pchają chłopów do miast, co w połączeniu z epidemiami wyludnia wsie. To z kolei powoduje obniżenie dochodów feudałów, szczególnie drobnego i średniego rycerstwa, co prowadzi do plagi rozbójnictwa. Jednak od początku XV wieku wzrasta z powrotem zaludnienie, na słabszych glebach powstają pastwiska, wracają lasy. Rozwija się hodowla owiec dla potrzeb sukiennictwa oraz produkcja konopii i lnu, co poprawia sytuację.
Zanim jednak to następuje, feudałowie zwiększają chłopskie powinności, co prowadzi do powstań (żakeria we Francji w 1358 i powstanie Wata Tylera w Anglii w 1381), które zapobiegają dalszemu pogorszeniu sytuacji.
Miasta też przeżywają kryzys, ale nie tak silny. Późne średniowiecze to okres szybkiej urbanizacji. Wielcy kupcy i bankierzy umacniają swoją pozycję. W XIV w. pojawia się sys. nakładczy (duży kupiec obejmuje swoim wpływem cały proces produkcyjny od powstania surowca, przez przetworzenie, aż do sprzedaży).
Nowa gałąź - produkcja papieru na cele druku.
(patrz też: pyt. 4, 8)
6.Państwa Europy Środkowej pod koniec średniowiecza i u progu epoki nowożytnej.
Polska (w unii z Litwą) i Prusy zakonne - (patrz: zestaw V)
Moskwa - (patrz: pyt. 7)
Węgry i Czechy - (patrz też: pyt. 2) Na tronie węgierskim dynastia Luksemburgów (od śmierci Ludwika Węgierskiego w 1382 r.). Zygmunt Luksemburczyk (zięć Ludwika W.) od 1419 r. jest także królem Czech i walczy tam z powstaniem husyckim. W roku 1420 Czesi proponują swój tron Władysławowi Jagielle, ale jako świeży katolik nie chce mieć on do czynienia z ‘heretykami’, zwłaszcza by nie dawać pretekstu Krzyżakom (wyprawa księcia Witolda w 1422 r. kończy się niepowodzeniem). W powstaniu czeskim bierze udział jednak polskie rycerstwo. W 1437 r. husyci znów próbują na swoim tronie osadzić Jagiellona, tym razem Kazimierza, ale także bez skutku. Na krótko na tronie czeskim i węgierskim zasiada Albrecht Habsburg. W 1440 roku możni i szlachta węgierska, licząc na pomoc przeciw Turcji, obierają na tron Władysława Warneńczyka. Silna jest wciąż jednak pro habsburska opozycja. Walki wew. kończą się dopiero w 1443 roku. Walkę z Turcją prowadzi Jan Hunyady, któremu udaje się wyjść poza granice Węgier. Podczas oblężenia Warny w 1444 z rąk dowodzonej przez sułtana odsieczy tureckiej ginie młody król i większość rycerstwa. Po śmierci Warneńczyka unia polsko - węgierska zostaje zerwana. Dalej na tronach czeskim i węgierskim zasiadają królowie narodowi (1457 Jerzy z Podiebradu w Czechach i 1458 syn Hunyadego, Maciej Korwin, na Węgrzech), nie udaje im się jednak stworzyć dynastii. Wobec tego w 1471 r. tron czeski, a w 1490 r. węgierski obejmuje Władysław Jagiellończyk (najstarszy syn Kazimierza J.). Wpływy Habsburgów są tu jednak wciąż silne, a rządy Władysława nie są zbyt pomyślne - nie jest on m.in. w stanie zapewnić realnej ochrony przed Turkami, nawet we współpracy z Jagiellonami polskimi. Wykorzystując polskie wojny z Moskwą Maksymilian Habsburg zawarł przymierze z nią w 1514 r., ale Zygmuntowi Staremu udało się doprowadzić do jego zerwania. W 1515 r. zawarte zostały dwa jagiellońsko - habsburskie małżeństwa (syn Władysława, Ludwik, ożenił się z wnuczką cesarza Maksymiliana, a siostra Ludwika wyszła za następcę tronu Ferdynanda). Podpisano także układ o przejęciu tronów czeskiego o węgierskiego przez Habsburgów w razie wygaśnięcia tej linii dynastii Jagiellonów do czego doszło po śmierci Ludwika w bitwie pod Mohaczem w 1526 roku.
Mołdawia - był to teren krzyżowania się wpływów polskich, tureckich i węgierskich. Władcy Mołdawii byli lennikami najpierw polskimi (w XIV w.), potem tureckimi, choć utrzymywali znaczny stopień niezależności. W 1497 r. Jan Olbracht próbował ponownie podporządkować Mołdawię Polsce, ale został pokonany pod Koźminem przez wojska hospodara Stefana Wielkiego.
7. Rozwój potęgi Moskwy pod koniec średniowiecza.
Po upadku Rusi Kijowskiej po najazdach Mongołów, znaczenia nabierają ośrodki w dorzeczu górn. Wołgi. Pod koniec XIII wieku powstaje księstwo moskiewskie, dzięki m.in. umiejętnej polityce wobec chanów tatarskich mające przodująca pozycję w tym rejonie. Na początku XIV wieku do Moskwy przeniesiono siedzibę metropolity kijowskiego. Druga połowa XIV w. to próby wyrwania się spod wpływów Złotej Ordy (bitwa na Kulikowym Polu 1380, mimo, że zwycięska, to jeszcze nie wystarcza; dopiero Iwan III w 1480 roku przestaje płacić daninę).
Zaczyna się rywalizacja z Litwą, potem także z Polską. Iwan III zdobywa Nowogród, Twer i Riazań. Przełom XV i XVI w. - wybucha wojna z Litwą, która w latach 1492-1522 przynosi Moskwie duże nabytki teryt. w ziemi czernihowskiej, siewierskiej, pskowskiej. Zostaje zdobyty także Smoleńsk.
Upadek Złotej Ordy (1502) prowadzi do opanowania przez Moskwę chanatów nadwołżańskich oraz podporządkowania w końcu XVI wieku zach. Syberii.
Konflikt o Inflanty z Litwą, Polską, Szwecją i Danią (wojna 1558-1582), jednak car Iwan IV Groźny nie zdołał ich przyłączyć.
Mnich Filoteusz z Pskowa nadaje Moskwie tytuł trzeciego Rzymu, która to ma być jedyną rzeczywistą stolicą prawosławia i spadkobierczynią Bizancjum. 1589 - Moskwa zostaje siedzibą patriarchy. Moskiewscy książęta tytułują się carami, a Iwan III na swojej pieczęci umieszcza cesarskiego dwugłowego orła. Reprezentowany jest program scalenia wszystkich ziem ruskich oraz ochrona prawosławnych przed katolikami (podbój Nowogrodu) i muzułmanami (opanowanie chanatów).
Moskwa jest jednak otwarta: architekci włoscy budują Kreml, cudzoziemcy budują armię, a Anglicy wciągają Moskwę w sieć europejskiego handlu.
9. Najważniejsze kierunki reformacji - ideologia i zasięg wpływów.
LUTERANIZM - wszystko zaczęła się od ogłoszenia 95 tez, wymierzonych przeciwko nadużyciom związanym z udzielaniem odpustów przybitych do drzwi katedry wittenberskiej w 1517 roku przez zakonnika Marcina Lutra (1483-1546):
-powrót do Kościoła z początków chrześcijaństwa,
-Pismo Święte, jako jedyny autorytet w sprawach wiary,
-redukcja liczby sakramentów (tylko chrzest i komunia, za to pod dwiema postaciami),
-likwidacja zakonów, zniesienie celibatu księży, odebranie majątków ziemskich należących do Kościoła,
- przekład Biblii na jęz. niemiecki i wprowadzenie go do liturgii;
zasięg:
- książęta niemieccy widzący w reformacji szansę wzmocnienia swej władzy oraz wraz z rycerstwem przejęcia kościelnych dóbr,
- mieszczanie, od dawna oburzeni na wysokie opłaty na rzecz Kościoła,
- chłopi liczący na poprawę własnego położenia (przejechali się, bo Luter nie poparł ich powstania w 1524-25)
- poza Niemcami: Skandynawia;
KALWINIZM - od Jana Kalwina (1509-1564):
- wiara w rygorystycznie pojmowane przeznaczenie (predestynacja): ludzie z góry są potępienie, albo wybrani, a postępowanie wżyciu jest tylko tego potwierdzeniem,
- także tylko 2 sakramenty, ale negacja możliwości przemiany chleba i wina w ciało i krew Chrystusa,
- cnotliwe życie: nieustanna praca i rezygnacja z przyjemności,
- demokratyczne gminy kalwińskie - decydujący głos należy do ogółu wyznawców;
- mieszczaństwo, szlachta i magnateria (te dwie ostatnie warstwy w pewnym stopniu mogły uniezależnić się od króla);
- Francja (hugenoci), Niderlandy, Szwajcaria;
ANGLIKANIZM - w roku 1534 król Henryk VIII zostaje głową Kościoła na Wyspach Brytyjskich i uniezależnia się od Rzymu (poszło o rozwód):
- sekularyzacja zakonów + konfiskata dóbr,
- zachowanie hierarchii,
- wprowadzenie jęz. angielskiego do liturgii,
- kasacja celibatu,
- dwupostaciowa komunia.
10. Spory i konflikty religijne w XVI-wiecznej Europie.
Niemcy: konflikty zakończone pokojem w Augsburgu 1555 - cuius regio, eius religio.
Francja: Burbonowie (kalwiniści) vs. Walezjusze (katolicy) - noc św. Bartłomieja 1572; edykt nantejski 1598 (przyznaje hugenotom ograniczone wolności rel.) wydany przez króla Henryka IV.
Anglia: za panowania Elżbiety I Tudor ostatecznie została zerwana zależność Anglii od papiestwa. Bunty i spiski katolików oraz bulla papieska z 1570 roku zmieniły dotychczas tolerancyjny kurs polityki królowej wobec katolików, która zatwierdziła postulowane przez parlament oraz jej doradców represje: zawieszono prawa polityczne katolików, m. in. zamykając ich dostęp do parlamentu i urzędów. Wobec niepowodzeń swej polityki w Anglii Filip II wypowiedział wojnę królestwu, która skończyła się klęską niezwyciężonej armady w 1588 r.
Niderlandy: tu reformacja znajduje wielu zwolenników zwłaszcza wśród bogatego mieszczaństwa, które zaczyna występować przeciw absolutnej władzy Filipa II. Po przyłączeniu się do protestantów katolickiej szlachty utworzone zostało stronnictwo gezów, które w 1566 r. podjęło walkę przeciw rządom hiszpańskim. Wobec represji Filipa II nowe powstanie wybucha w 1572 r., a na jego czele staje książę Wilhelm I Orański, któremu udało się zjednoczyć siły katolików i protestantów w walce z absolutyzmem. W 1581 r. uchwalono detronizację Filipa II, ale wojska hiszpańskie zdobyły Brugię, Gandawę, Brukselę i Antwerpię. W ten sposób dokonał się podział na protestancką Północ i wierne Habsburgom Południe. W 1588 r. połączone unią w Utrechcie prowincje północne proklamowały Republikę Zjednoczonych prowincji Niderlandów, którą w 1606 roku uznała Hiszpanie zawierając z nią rozejm.
11. Reforma wew. Kościoła kat. w XVI w.
Sobór trydencki (1545-1563):
- podniesienie moralnych i umysłowych kwalifikacji duchowieństwa (biskupi mieli stale przebywać w diecezjach, regularnie zwoływać synody i wizytować; zaczęto zakładać seminaria duchowne),
- uznanie tradycji za równorzędne z Biblią źródło wiary i przyznanie wyłącznego prawa jej komentowania Kościołowi,
- uznanie dobrych uczynków za niezbędne do zbawienia,
- definicje (utrzymane w duchu tradycji) kapłaństwa i innych sakramentów, poglądy na rolę mszy i istnienie czyśćca,
- brak zgody na wprowadzenie do liturgii języków nar.;
1559 - indeks ksiąg zakazanych; (patrz także: pyt. 4, 8, 9, 10)
12. Geneza włoskiego renesansu.
Koniec epoki średniowiecznej stał w Europie pod znakiem wojen, fal głodu i epidemii oraz wywołanych nimi migracji, a także rozpadu tradycyjnej cesarsko-papieskiej jedności europejskiej. W ten sposób międzyludzkie naturalne więzi uległy zerwaniu. ludzie poczuli się samotni wobec nawiedzających ich plag, nauka Kościoła przestawała być w ówczesnym kształcie wystarczająca. Zaczęto więc szukać nowych dróg do zrozumienia świata i Boga. Zmieniło się w związku z tym myślenie ludzi, humaniści zaczęli swą uwagę skupiać na ludzkiej jednostce, jej dążeniach i potrzebach, nie zaś jak dotychczas na uniwersum świata.
13. Drogi rozprzestrzeniania się odrodzenia w Europie.
Drukarstwo. (patrz: pyt. 14)
Kształcenie się na zagranicznych uniwersytetach. Niejednokrotnie odrodzeniowi ludzie kultury i sztuki (zwłaszcza modny podówczas typ poeta doctus - poety uczonego) nie znajdowali wystarczających warunków do kształcenia się we własnym kraju i wyjeżdżali na nauki do sławnych miast uniwersyteckich, zwłaszcza włoskich, jak Padwa (np. Kochanowski), czy Bolonia. Wracali stamtąd pełni odrodzeniowych ideałów i chęci wcielenia ich w czyn we własnym kraju. W podobny sposób rozprzestrzeniała się także cześć ideologii renesansowej - reformacja. Przykładem może tu być postać studiującego m.in. w niemieckiej Wittenberdze A. Frycza - Modrzewskiego.
14. Najważniejsze cechy renesansowej kultury.
Mecenat. (nazwa wywodzi się od miana polityka rzymskiego z I w. p.n.e. Mecenasa, który był opiekunem artystów) Mieszczaństwo dysponujące coraz większymi kwotami i szybko pomnażające swój kapitał posiadało możliwość konkurowan...
MAXXDATA