rehabilitacja_slabowidzacych.pdf

dr Antonina Adamowicz-Hummel Wykład wprowadzający do specjalności Tyflopedagogika

Rehabilitacja osób słabowidzących w Polsce

Źródło: wystąpienie na konferencji lekarzy okulistów i terapeutów widzenia,

OSW dla Dzieci Słabowidzących, Łódź 2007 (zaktualizowane)

Potrzeby osób słabowidzących i możliwości ich zaspokajania

Potrzeby słabowidzących w stopniu średnim i niskim (niedowidzących) zostały

dostrzeżone i uwzględnione w systemowych rozwiązaniach edukacyjnych i rehabilitacyjnych

kilkadziesiąt lat temu. Osoby w wysokim stopniu słabowidzące, nazywane też osobami

z „użytecznymi resztkami wzroku” zachęcane były, zgodnie z obowiązującą do lat 60-tych

filozofią, do oszczędzania wzroku. Dopiero opublikowanie w USA wyników badań Natalie

Barragi [6] i wkrótce potem replik tych badań spowodowało zmianę podejścia: dowiedziono, że

systematyczne ćwiczenie osłabionego wzroku może doprowadzić do sprawniejszego

posługiwania się nim w sytuacjach życia codziennego, w nauce i w pracy, i efektywniejszego

łączenia technik wzrokowych z poza wzrokowymi.

Termin „low vision” (słabowzroczność, słabowidzący) pojawił się w latach 70-tych dla

określenia ludzi, którzy nie są ani całkowicie niewidomi, ani prawidłowo widzący. Niezależnie

od obowiązujących klasyfikacji stopni niepełnosprawności, dla celów rehabilitacyjnych

przyjmuje się następującą funkcjonalną definicję osoby słabowidzącej : jest to osoba, która

pomimo okularów korekcyjnych ma trudności z wykonywaniem czynności wzrokowych, ale

która może poprawić swoją zdolność wykonywania tych czynności poprzez wykorzystanie

wzrokowych metod kompensacyjnych, pomocy ułatwiających widzenie i innych pomocy

rehabilitacyjnych oraz poprzez dostosowanie środowiska fizycznego. [10]

Najważniejsze czynniki różnicujące potrzeby rehabilitacyjne w obrębie populacji

słabowidzących to wiek, czas wystąpienia osłabienia wzroku (wrodzone czy nabyte),

rokowanie medyczne, stopień widzenia, umiejętność wykorzystywania posiadanych

możliwości wzrokowych i motywacja do jej rozwijania oraz obecność lub brak dodatkowych

niesprawności. Rehabilitacja dotyczyć może każdej dziedziny życia słabowidzącego.

W przypadku dzieci niemożność wzrokowego opanowania materiału szkolnego nie oznacza,

że potencjał wzrokowy nie może być wykorzystywany w innych dziedzinach życia.

Sferami najbardziej narażonymi na zakłócenia z powodu zaburzeń widzenia są orientacja

i poruszanie się w przestrzeni, samoobsługa, czynności życia codziennego, porozumiewanie

się z otoczeniem (przede wszystkim czytanie i pisanie), czynności związane z nauką, pracą

i rekreacją. [8]

Świadczenia rehabilitacyjne specyficzne dla słabowidzących, tj. związane z widzeniem,

obejmują świadczenia medyczne (łącznie z dobraniem pomocy optycznych), informowanie na

temat schorzenia i jego następstw funkcjonalnych, stymulowanie widzenia (przede wszystkim

u osób uznawanych od urodzenia za niewidome, a mających jakieś możliwości widzenia),

ćwiczenia w zakresie wykorzystywania wskazówek wzrokowych w otoczeniu i dostosowywanie

otoczenia do swoich potrzeb, ćwiczenia sprawności wzrokowych bez pomocy optycznych,

ćwiczenia z pomocami optycznymi (lupy, lunety) i nie optycznymi (tj. innymi pomocami

ułatwiającymi widzenie, np. lampy, filtry regulujące dopływ światła, regulowane pulpity do

czytania, itp.) oraz z pomocami elektronicznymi (powiększalniki telewizyjne, lupy elektroniczne,

sprzęt komputerowy i odpowiednie oprogramowanie). Pomijam tu potrzeby i metody

rehabilitacyjne wspólne dla słabowidzących i niewidomych, np. te, które związane są

z wykorzystywaniem innych zmysłów, oraz całą sferę rehabilitacji psychicznej i społecznej. [2]

APS Warszawa

dr Antonina Adamowicz-Hummel Wykład wprowadzający do specjalności Tyflopedagogika

Założenia teoretyczne rehabilitacji słabowidzących

Od 40 lat nauka i praktyka dostarczają dowodów na to, że używanie przez

słabowidzących wzroku nie powoduje jego zużywania, ale wręcz sprzyja rozwojowi

umiejętności patrzenia i dostrzegania obiektów w otoczeniu. Nie oznacza to, że następuje

obiektywne polepszenie wzroku – zwiększenie ostrości lub rozszerzenie pola widzenia.

Parametry te zazwyczaj albo pozostają takie same, albo ulegają nawet dalszemu

ograniczeniu, np. w związku z postępującym procesem chorobowym. Zwiększa się natomiast

stopień wykorzystania informacji napływających drogą wzrokową.

Umiejętność widzenia nie jest nam dana – uczymy się jej przez całe życie, ale za

najważniejszy okres jej kształtowania przyjmuje się pierwsze 6-7 lat życia. Warunkami

prawidłowego rozwoju widzenia są prawidłowo zbudowany i funkcjonujący układ wzrokowy,

odpowiednie światło i obecność bodźców wzrokowych lub obiektów obserwacji.

Rozwój widzenia u osób słabowidzących przebiega w podobny sposób, jak u osób

widzących. Różnice dotyczą przede wszystkim tempa i poziomu opanowania sprawności

wzrokowych właściwych kolejnym etapom rozwojowym. Jeśli zaburzenia w układzie

wzrokowym wystąpiły przed szóstym rokiem życia, słabowidzący może nauczyć się patrzeć

i korzystać z informacji napływających drogą wzrokową mimo swoich ograniczeń. Można mu

pomóc w osiąganiu kolejnych etapów rozwoju widzenia w drodze intensywnych ćwiczeń.

Mówimy tu o stymulowaniu do patrzenia (otwieranie oczu, zwracanie głowy lub ciała

w kierunku obiektu), stymulowaniu widzenia (używanie jaskrawych poruszających się

obiektów), rozwijaniu podstawowych sprawności wzrokowych, związanych z kontrolowaniem

ruchów gałek ocznych (takich jak fiksacja, czyli umiejętność utrzymania spojrzenia na obiekcie,

czy śledzenie, czyli umiejętność prowadzenia wzrokiem poruszającego się obiektu), rozwijaniu

pojęć i pamięci wzrokowej oraz wyższych sprawności wzrokowych (takich jak dopełnianie,

czyli spostrzeganie całego obiektu na podstawie widocznej jego części, czy umiejętność

wzrokowego wyodrębniania obiektu z tła). Słabowidzący uczy się nadawać znaczenie temu, co

widzi, i wykorzystywać na co dzień informacje uzyskiwane drogą wzrokową. Punktem wyjścia

dla usprawniania widzenia jest poziom rozwoju widzenia, niezależnie od wieku

kalendarzowego. [7] W pracy z tą grupą osób staramy się wykształcić nawyki związane

z korzystaniem ze wzroku.

Inaczej przebiega praca z osobą ze słabowzrocznością nabytą, u której widzenie

rozwinęło się prawidłowo, wykształciły się pojęcia i pamięć wzrokowa oraz odpowiednie

sprawności wzrokowe. Tutaj nawyki związane z korzystaniem ze wzroku przez wiele lat

czasem wręcz utrudniają proces rehabilitacji – tak jest np. w przypadku starszych osób

z ubytkiem w centralnym polu widzenia, które mają kłopoty z nauczeniem się patrzenia poza

plamkowego, czyli kierowania wzroku nie na to, co chcą akurat zobaczyć, lecz obok.

Ocena i ćwiczenie widzenia u dzieci

Jaki stopień widzenia kwalifikuje dziecko do ‘ćwiczeń z widzenia’? Każdy, jeśli wzrok

stanowi istotną przyczynę trudności w codziennym życiu. Podejmowano już skuteczne próby

stymulowania widzenia u dzieci uznanych i uznających siebie za całkowicie niewidome,

a także u dzieci z niesprawnościami sprzężonymi, gdzie wyzwolenie reakcji wzrokowych

wymaga czasem specjalnych oddziaływań, wykraczających poza sferę zmysłu wzroku.

Kto może i powinien prowadzić takie ćwiczenia? Specjalnie przygotowani terapeuci

widzenia, zwani także rehabilitantami wzroku, a pod ich kierunkiem rodzice, nauczyciele,

wychowawcy lub inne osoby z najbliższego otoczenia dziecka. Niezastąpieni są rodzice,

szczególnie w pracy z małymi dziećmi pozostającymi w domu, ponieważ nawet najlepszy

specjalista nie zna dziecka lepiej niż oni.

Kiedy można rozpocząć z dzieckiem ćwiczenie wzroku? Im wcześniej, tym lepiej.

Podstawowym warunkiem jest brak przeciwwskazań okulistycznych – takim przeciwwskaza-

APS Warszawa

dr Antonina Adamowicz-Hummel Wykład wprowadzający do specjalności Tyflopedagogika

niem może być np. stan zapalny w obrębie układu wzrokowego. Przed podjęciem zajęć należy

zebrać możliwie najwięcej informacji o dziecku - medyczno-okulistycznych, psychologicznych,

pedagogicznych. Diagnoza okulistyczna powinna być uzupełniona – często jest niestety po

prostu zastępowana – przez diagnozę funkcjonalną.

Diagnoza funkcjonalna polega na zbieraniu informacji o wzrokowym funkcjonowaniu

dziecka w jego naturalnym otoczeniu – w domu, przedszkolu, szkole, na podwórku. Celem

oceny funkcjonalnej jest określenie stopnia i sposobu wykorzystywania osłabionego wzroku

i zakresu samodzielności dziecka, określenie tych sfer, w których dziecko sobie radzi, i tych,

w których napotyka na trudności. Podczas oceny funkcjonalnej terapeuta bada wpływ

czynników zewnętrznych, takich jak oświetlenie, kontrast, barwy, porządek przestrzenny, itp.

na sprawność wzrokową dziecka.

Informacje o wzrokowych zachowaniach dziecka w jego naturalnym otoczeniu

umożliwiają terapeucie określenie poziomu rozwoju widzenia, na jakim dziecko to aktualnie się

znajduje. Poziom ten tylko pośrednio zależy od rodzaju i stopnia uszkodzenia układu

wzrokowego. Przede wszystkim zależy on od intensywności i prawidłowości dotychczasowej

stymulacji wzrokowej, czyli od stwarzania okazji do patrzenia, od stopnia ogólnego rozwoju

dziecka, od ‘widzialności’ fizycznego otoczenia, motywacji i wielu innych czynników natury

fizycznej i psychicznej. Wyniki oceny stanowią punkt wyjścia do opracowania indywidualnego

programu usprawniania wzroku – w myśl założenia, że widzenie nie jest umiejętnością

wrodzoną lecz czymś, czego można się nauczyć w procesie odpowiednio zaprogramowanych

ćwiczeń. [1]

Bywa, że wzrok nie jest ani najskuteczniejszym ani preferowanym zmysłem przy

wykonywaniu pewnych czynności. Może wręcz utrudniać ich wykonanie lub powodować

napięcia emocjonalne. Należy wówczas dokonać wyboru między rozwijaniem umiejętności

posługiwania się wzrokiem w danej sytuacji, zrezygnowaniem ze wzroku jako nieskutecznego

medium i łączeniem wykorzystywania wzroku z innymi zmysłami. Należy też zachować

ostrożność w zakresie prognozowania postępów, aby nie podtrzymywać lub nie rozbudzać -

szczególnie u rodziców dziecka - fałszywych nadziei.

Stan świadczeń rehabilitacyjnych na rzecz słabowidzących w Polsce

W roku 2005 w polskich szkołach dla dzieci z uszkodzeniem wzroku uczyło się 1.016

dzieci, ale statystyki nie podają, jaki procent tej grupy stanowią dzieci słabowidzące. Prawie

trzykrotnie więcej dzieci z uszkodzeniem wzroku uczęszczało w tym czasie do szkół ogólno

dostępnych. [13] Tutaj także nie jest znany procent dzieci słabowidzących, ale można

przypuszczać, że jest nieco większy niż w grupie dzieci uczęszczających do szkół specjalnych,

ponieważ powszechnie uważa się, że dzieci mogące korzystać ze wzroku lepiej sobie poradzą

w szkole zwykłej niż dzieci niewidome. Badania pokazują jednak, że sytuacja uczniów

z uszkodzeniem wzroku uczących się w szkołach zwykłych w Polsce nie jest korzystna

z powodu niedostatecznego profesjonalnego wsparcia lub jego braku. [12, 18]

W szkołach dla słabowidzących nauka prowadzona jest metodą wzrokową,

z zastosowaniem określonych ułatwień. Natomiast dzieci słabowidzące w szkołach dla

niewidomych dopiero od kilkunastu lat mają możliwość korzystania z technik wzrokowych.

Często brak czasu i odpowiednich pomocy oraz trudności organizacyjne i inne przyczyny

sprawiają, że szansa ta nie jest realizowana.

Zajęcia z usprawniania i rehabilitacji wzroku prowadzone są w rozmaitych placówkach

świadczących usługi dla osób z uszkodzeniem wzroku. W ośrodkach szkolno-wychowawczych

dla niewidomych i słabo widzących powstały pracownie usprawniania widzenia. Terapeuci

widzenia prowadzą w tych ośrodkach indywidualne zajęcia usprawniające. Podobne

pracownie funkcjonują m.in. w Zespole Ośrodków dla Dzieci Niewidomych i Słabowidzących

ze Sprzężonymi Niesprawnościami w Warszawie, w poradni Rehabilitacji Niewidomych

i Słabowidzących w Poznaniu, w Wojewódzkiej Poradni Leczenia Zeza i Niedowidzenia

APS Warszawa

dr Antonina Adamowicz-Hummel Wykład wprowadzający do specjalności Tyflopedagogika

w Gdańsku czy w Ośrodku Wychowawczo-Rewalidacyjnym PZN w Częstochowie. Przy

Dziecięcym Ośrodku Rehabilitacji w Nowym Czarnowie koło Szczecina działa oddział rehabili-

tacji ciągłej dla dzieci słabowidzących. Od 1989 roku działa w Warszawie Poradnia

Rehabilitacji Wzroku Słabo Widzących zorganizowana przy Polskim Związku Niewidomych.

Zajęcia z usprawniania widzenia prowadzone są także na turnusach rehabilitacyjnych

dla dzieci i dorosłych.

Przetłumaczono, w razie potrzeb zaadaptowano, i wydano lub udostępniono do użytku

wewnętrznego programy rehabilitacyjne i inne materiały do pracy ze słabo widzącymi, m.in.

obszerny amerykański Program rozwijania umiejętności posługiwania się wzrokiem [7],

przeznaczony do pracy z osobami w wieku rozwojowym powyżej 3 lat, przede wszystkim

z dziećmi, inny amerykański program Poza zasięgiem ręki: Rozwijanie widzenia do dali [15] –

przeznaczony do pracy z dziećmi w wieku szkolnym, czy szwedzki podręcznik Usprawnianie

wzroku u słabo widzących [5], przeznaczony do ćwiczenia czytania ze starszymi dziećmi

i z dorosłymi. Małe dzieci korzystają m.in. z programu rozwijania umiejętności widzenia ‘Lilli

i Gogo’ [16]. W trakcie wydawania jest obszerny amerykański program usprawniania dzieci w

wieku 0-6 lat z niesprawnościami sensorycznymi i z dodatkowymi uszkodzeniami pod nazwą

MODEL INSITE, zawierający obszerny rozdział pt. ‘Wzrok’. Dostępna jest już w druku część

diagnostyczna Skali Rozwojowej Programu służąca do oceny widzenia [14] i Tom I Programu

[11].

Jeśli chodzi o zaopatrzenie w sprzęt rehabilitacyjny, zwiększyły się znacznie możliwości

zamawiania i sprowadzania szkieł okularowych i pomocy optycznych z zagranicy. Barierą jest

przede wszystkim brak informacji, a jeśli ta bariera zostanie pokonana, pojawia się bariera

cenowa, która sprawia, że wiele pomocy staje się niedostępnych dla ucznia z wielodzietnej

rodziny czy dla rencisty lub emeryta. Częściowym rozwiązaniem jest system

dofinansowywania lub refundowania kosztów pomocy dobranych w poradni rehabilitacyjnej

przez Narodowy Fundusz Zdrowia lub Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie. Książki

powiększonym drukiem czy zeszyty z pogrubionymi liniami można uzyskać poprzez Polski

Związek Niewidomych i jego terenowe agendy.

Jeśli chodzi o kadrę, Akademia Pedagogiki Specjalnej (APS) w Warszawie kształci

terapeutów widzenia od 1987 roku – początkowo na specjalistycznych studiach

podyplomowych, a obecnie także na studiach dziennych w ramach specjalizacji Rehabilitacja

Wzroku Słabowidzących. Zagadnienia rehabilitacji wzroku poruszane są na tyflologicznych

studiach podyplomowych, realizowanych głównie w APS, a także na kursach i warsztatach dla

pedagogów i psychologów ze szkół masowych i poradni psychologiczno-pedagogicznych.

Wciąż zbyt mała jest wiedza lekarzy okulistów na temat problemów osób

słabowidzących i niewielkie zainteresowanie pracą z tymi osobami. W niektórych szkołach dla

niewidomych i słabowidzących dzieci i młodzież nie mają stałej opieki okulistycznej.

Nadzieję budzi fakt, że w ciągu ostatnich 25 lat udało się rozbudzić w społeczeństwie

i wśród samych słabo widzących świadomość możliwości i potrzeb tej grupy osób

niepełnosprawnych, aczkolwiek do zaspokojenie tych potrzeb droga jest jeszcze daleka.

Literatura

1 . Adamowicz-Hummel, A. – Czy można ćwiczyć wzrok? Nasze Dzieci Nr 3 i 4, 1988,

Polski Związek Niewidomych.

2. Adamowicz-Hummel, A. - 20 lat rehabilitacji słabo widzących w Polsce. Niepełno-

sprawność i Rehabilitacja Nr 3, 2001

3. Adamowicz-Hummel, A. – Posługiwanie się wzrokiem przez dzieci słabo widzące.

W: Poradnik dydaktyczny dla nauczycieli realizujących podstawę programową

w zakresie szkoły podstawowej i gimnazjum z uczniami niewidomymi i słabo

widzącymi. MEN, Warszawa 2001

APS Warszawa

dr Antonina Adamowicz-Hummel Wykład wprowadzający do specjalności Tyflopedagogika

4. Apple, M.M, Apple, L.E., Blasch D. – Low vision. W: Foundations of orientation and

mobility, R.L.Welsch, B.B. Blasch (Eds.) AFB, New York 1980.

5. Bäckman, O., Inde, K. – Usprawnianie wzroku u słabowidzących. Zeszyty Tyflologiczne

nr 4, Polski Związek Niewidomych, Warszawa 1987

6. Barraga, N.C. – Increased visual behavior in low vision children, AFB, New York 1964

7. Barraga, N.C., Morris, J.E., - Program rozwijania umiejętności posługiwania się

wzrokiem. WSPS-PZN, Warszawa 1989 i 1997

8. Bateman, B.D. – Dzieci niewidome i niedowidzące. W: Metody pedagogiki specjalnej,

Haring N.G., Schiefelbusch R.L. (red.), PWN, Warszawa 1981.

9. Corn, A. – Model funkcjonowania wzrokowego słabowidzących. Materiały Tyflologiczne

nr 7, Polski Związek Niewidomych, Warszawa 1991

10. Corn, A., Koenig, A. - Perspectives on Low Vision, w: Foundations of Low Vision:

Clinical and Functional Perspectives. AFB Press, New York 1996

11. MODEL INSITE. Model wczesnej interwencji przeprowadzanej w domu. Program dla

dzieci od 0 do 6 lat z niepełnosprawnościami sensorycznymi i dodatkowymi

uszkodzeniami. Tom I (Komunikacja i Słuch). Red. Susan Watkins. Nowojorski

Komitet Pomocy Niewidomym w Polsce, Towarzystwo Pomocy Głuchoniewidomym,

Towarzystwo Opieki nad Ociemniałymi, 2007.

12. Palak, Z. – Integracja szkolna uczniów niewidomych i słabowidzących w świetle

Badań empirycznych. Przegląd Tyflologiczny 1-2/1993, Polski Związek

Niewidomych, Warszawa 1994

13. Polski Związek Niewidomych, Sprawozdanie za rok 2005. PZN, Warszawa 2006.

www.pzn.org.pl

14. Skala rozwojowa programu INSITE. Ocena umiejętności rozwojowych małych dzieci

z niepełnosprawnością sensoryczną i dodatkowymi uszkodzeniami w wieku od 0 do 6

lat. Część: WZROK. Towarzystwo Opieki nad Ociemniałymi w Laskach, Laski 2004.

15. Smith, A., O’Donnell, L. – Poza zasięgiem ręki. Rozwijanie widzenia do dali (BAR).

Zeszyty Tyflologiczne nr 13. Polski Związek Niewidomych, Warszawa 1994.

16. Walkiewicz, M. – Program ‘Lilli i Gogo’. Na podstawie instrukcji Autorki – Gertrude

Jaritz i własnych doświadczeń. W: Metody i formy wczesnej rehabilitacji dzieci

z uszkodzonym wzrokiem. Red. G.Walczak, Fundacja na Rzecz Młodzieży

Niepełnosprawnej, Warszawa 2000.

17. Walkiewicz, M., Funkcjonalna ocena wzroku i proces wspomagania rozwoju widzenia

u dzieci słabo widzących. Wydawnictwo APS, Warszawa 2002

18. Witczak, J. – Wpływ wybranych czynników na osiąganie umiejętności szkolnych przez

słabo widzące dzieci uczące się w I klasie w szkołach ogólno dostępnych.

Nie opublikowana praca doktorska, Warszawa 2003.

APS Warszawa

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: