PORADNIK DLA PACJENTA.doc

Stowarzyszenie Wspierające Chorych na Chłoniaki "Sowie Oczy"

PORADNIK DLA PACJENTA

I. Wskazówki ogólne dla chorych leczonych chemicznie:

Z uwagi na towarzyszące chemioterapii zaburzenia krzepliwości krwi należy:

u    sprawdzić stan jamy ustnej przed rozpoczęciem leczenia i wyleczyć wszelkie ubytki - wyrwanie chorego zęba będzie możliwe dopiero min. 14 dni po zakończeniu chemioterapii. Także radioterapię będzie można rozpocząć dopiero w 14 dni po usunięciu zęba. Najlepsze jest leczenie dążące do zachowania każdego zęba.

u    używać miękkiej szczoteczki do zębów - by nie ranić dziąseł - do mycia tak zębów jak i dziąseł po każdym posiłku. Także po każdym posiłku oraz dodatkowo rano i wieczorem należy wyjść i umyć protezy zębowe, jeżeli ich używamy. Do mycia zębów wskazane jest raczej używanie past fluorowanych, które nie zawierają dodatków ścierających szkliwo. Po skończonym myciu zębów pastą należy przepłukać usta roztworem przyrządzonym z pół łyżeczki soli i pół łyżeczki sody rozpuszczonych w ? litra wody. W przypadku nietolerowania pasty do zębów można myć zęby sodą oczyszczoną (łyżeczka sody na szklanki ciepłej wody). Szczoteczkę do zębów należy oczyścić po każdym myciu zębów i trzymać ją w suchym i czystym miejscu. Szczoteczka taka powinna być zmieniona co 1 miesiąc. Dla dobrego oczyszczenia przestrzeni międzyzębowych należy używać specjalnych nici stomatologicznych.

u    golić się maszynką elektryczna, nie żyletką.

u    unikać przyjmowania Aspiryny w okresie podawania leków chemicznych (po chemioterapii spotykamy się ze zwyżką temperatury do ok. 38 stopni. Jeżeli taka temperatura utrzymuje się ponad 8 godzin, należy wezwać lekarza. Przeciwgorączkowo, doraźnie, można podać Pyralgin, Apap, Paracetamol). W razie skaleczenia należy dłużej niż zwykle stosować opaski lub opatrunki uciskowe.

II. Należy także wiedzieć, że:

u    wskazane są krótkie spacery i lekkie ćwiczenia ruchowe.

u    w czasie trwania leczenia onkologicznego należy dużo odpoczywać (długi sen w nocy, krótkie drzemki w ciągu dnia).

u    zmiana pozycji ciała z siedzącej lub leżącej na stojącą powinna odbywać się powoli (pozwala to uniknąć dość częstych zawrotów głowy).

u    okres leczenia onkologicznego wiąże się ze zwiększoną podatnością na przeziębienia, co spowodowane jest spadkiem odporności organizmu.

Należy zatem uważać na wszelkie nagłe zmiany temperatury, jedzenie lodów, picie zimnych napojów czy kąpiele w otwartych zbiornikach wodnych. Podaniu chemioterapii towarzyszy m.in. spadek liczby niektórych elementów krwi obwodowej, w tym białych ciałek odpowiedzialnych za odporność (po Endoksanie ma on miejsce ok. 7-14 dnia, po Karboplatynie ok. 14-21, a np. po Lomustynie ok. 21-28).

Dlatego ujemne objawy po chemioterapii mogą pojawiać się w różnym czasie i z różnym nasileniem u poszczególnych pacjentów.

u    stosowaniu chemioterapii może towarzyszyć łysienie, któremu praktycznie nie można zapobiec, ale które zwykle jest przejściowe i odwracalne (włosy zwykle nie wypadają z cebulkami, dzięki czemu mogą odrastać, tylko łamią się nad powierzchnią skóry). Łysienie może obejmować nie tylko skórę owłosioną głowy, ale także inne okolice ciała (nawet rzęsy, brwi, owłosienie łonowe). Do przejściowego wyłysienia może dochodzić nawet kilkakrotnie w czasie leczenia chemicznego. W czasie trwania chemioterapii należy unikać używania suszarek, wałków i urządzeń do układania włosów, a suszyć je należy w niskiej temperaturze. Włosy należy czesać delikatnie, a do ich pielęgnacji wolno używać tylko łagodnie działających środków. Włosów nie wolno farbować ani wykonywać trwałej ondulacji. Przed rozpoczęciem chemioterapii wskazane jest ich skrócenie - uważa się, że dłuższe włosy, bardziej napinając skórę, ułatwiają łysienie. W przypadku gdy prawdopodobieństwo utraty włosów jest duże (o tym powinien uprzedzić lekarz) - lepiej jest wcześniej kupić (lub wypożyczyć) perukę.

u    w sprzedaży bywają także dostępne maści i kremy do wsmarowywania we włosy w czasie chemioterapii i po jej zakończeniu - przykładem takiej odżywki jest "WAX"- mają one zapobiegać utracie włosów, lecz zdarza się, że efekt ich stosowania nie jest satysfakcjonujący. Niektórzy chorzy mogą spotkać się z twierdzeniem, że pomocne jest ochładzanie skóry głowy (np. okładami z lodu) - obecnie jednak pogląd ten nie ma już zwolenników.

W przybliżeniu można samemu określić stopień ryzyka utraty włosów (znając leki przyjmowane w czasie chemioterapii). Do leków często powodujących łysienie należą: Adriamycyna, Taxol, Bleomycyna, Aktynomycyna-D, Endoxan (podany dożylnie), Ifosfamid, Windezyna; do leków powodujących łysienie okazjonalnie (stopień łysienia zależy tu od dawki leku): 5-Fluorouracyl, Mitoksantron, Wepezyd, Metotreksat, Winkrystyna, Winblastyna, Karmustyna; natomiast do leków powodujących łysienie rzadko: Cis-Platyna, Dakarbazyna, Mitomycyna-C, Lomustina, Arabinozyd Cytozyny, Prokarbazyna, Melfalan, 6-Merkaptopuryna, 6 - Tioguanina. Należy jednak pamiętać, że istnieje wiele innych przyczyn usposabiających do utraty włosów. Należą do nich zwłaszcza:

1)     przyjmowanie niektórych leków: antybiotyków (gentamycyna, tetracykliny, streptomycyna), antykoagulantów (heparyna), leków przeciwdrgawkowych (fenobarbital, fenytoina), hormonów (testosteron, estrogeny) czy innych (levodopa, propranolol, vitamina A w dawce ponad 50.000 jedn./dzień, chlorpromazyna, hydrochlorotiazyd) oraz

2)     niektóre stany chorobowe (przewlekłe stany gorączkowe, przewlekły stres, nad- i niedoczynność tarczycy, zaburzenia poziomu estrogenów, choroba Addisona, półpasiec, kontaktowe zapalenie skóry).

Przy stosowaniu chemioterapii zachodzi konieczność:

u    wykonania dużej liczby wkłuć i zabiegów wykonywanych u Państwa podczas każdego podania leku. Wynika to z faktu, że zarówno przed podaniem pierwszego leku, jak też pomiędzy podaniami kolejnych leków i ostatecznie - po podaniu ostatniego z cytostatyków (składników chemioterapii) - należy „przepłukać” żyły lekiem obojętnym w celu ochrony naczyń.

u    stąd też wygodniej jest (o czym raz już była mowa, a co jest naprawdę ważne) używać tzw. wenflonów zamiast igieł metalowych.

u    zaczynając leczenie onkologiczne dobrze jest mieć wbity do dowodu stempel z oznaczoną grupą krwi.

u    niektóre ze stosowanych w leczeniu chemicznym leków mogą mieć ujemny wpływ na układ nerwowy (do leków tych należą: Winkrystyna, Winblastyna, Windezyna, Nawelbina, Cis-Platyna, Taxol).

Charakterystycznymi objawami toksycznymi są w takich sytuacjach: bóle oraz drętwienia palców rak i stóp (zwłaszcza opuszek), trudności z wykonywaniem czynności precyzyjnych (zapinanie guzików, nawlekanie nitki na igłę), skłonność do zaparć, „opadanie” stopy (np. zawadzanie nią przy wchodzeniu na krawężnik). Objawy te zwykle samoistnie ustępują po zakończeniu chemioterapii i rzadko wymagają istotnych interwencji. O innych ubocznych, możliwych do wystąpienia objawach ubocznych (ze strony np. tkanki płucnej, nerek, wątroby czy skóry) powinien Państwa szczegółowo poinformować lekarz prowadzący leczenie - pełen opis tych zdarzeń przekracza ramy niniejszego Poradnika.

Wiele leków onkologicznych powoduje nudności i wymioty (sposoby przeciwdziałania im opisałem w dalszej części Poradnika). Do leków najczęściej (w ponad 75%) powodujących te dolegliwości należą:

-          Karmustyna, Cis-Platyna (w dawce ponad 50 mg/m2),

-          Endoxan (w dawce ponad 1500 mg/m2),

-          Adriamycyna (ponad 60 mg/m2) i

-          Dakarbazyna.

Drugą grupę stanowią leki, których potencjał wywoływania nudności/wymiotów mieści się w zakresie 25-70%:

-          Karboplatyna,

-          Cis-Platyna (w dawce do 50 mg/m2),

-          Endoxan (w dawce 750-1500 mg/m2),

-          Cytarabina (w dawce ponad 1 g/m2),

-          Adriamycyna (w dawce ponad 60 mg/m2),

-          Metotrexat w dużych dawkach (ponad 1 g/m2) i

-          Natulan.

Trzecia grupa to leki o potencjale do 20%:

-          Endoxan (do 750 mg/m2),

-          Adriamycyna (do 60 mg/m2),

-          Farmorubicyna (do 90 mg/m2),

-          Ifosfamid,

-          Mitoxantron (do 15 mg/m2) i

-          Metotrexat (250-1000 mg/m2).

Ostatnią grupę stanowią leki o niewielkim (do 30%) potencjale wywoływania nudności i wymiotów:

-          Taxol,

-          Vinkrystyna,

-          Vinblastyna,

-          Navelbina,

-          2-CdA,

-          Taxoter,

-          Gemzar,

-          Vepezyd,

-          Mitomycyna,

-          Bleomycyna,

-          Leukeran,

-          Alkeran,

-          5- Fluorouracil (do 1 g/m2) i

-          Metotrexat.

Niektóre leki cytostatyczne mogą powodować reakcje skórne, które zwykle budzą duży niepokój chorego. Reakcje te mogą być zarówno miejscowe (w miejscu wkłucia), jak i uogólnione; zwykle pojawiają się w kilka godzin po podaniu leków i w kilka/kilkanaście godzin później ustępują. Najbardziej charakterystyczne reakcje skórne powodują:

u    Adriamycyna: pokrzywka (zwykle uogólniona) oraz zmiany barwnikowe skóry i/lub paznokci - przebarwienia zwykle pojawiają się w 2-3 tygodnie od rozpoczęcia leczenia Adriamycyną i trwają 10-12 tygodni po zakończeniu stosowania leku

u    Bleomycyna: rumień oraz zmiany skórne - zwykle w okolicach łokci, kolan, łopatek i palców dłoni czasem prowadzące do powstania owrzodzeń. Ponadto mogą powstać przebarwienia paznokci

u    Nitrogranulogen (Mustargen) - rumień i pokrzywka uogólnione

u    L-Asparaginaza: pokrzywka, świąd, obrzęk naczyniowy, gorączka, spadek ciśnienia krwi

u    Endoxan: przebarwienia paznokci, zębów i dziąseł (a czasami uogólnione)

u    5-Fluorouracil: przebarwienia paznokci, żył (po podaniu należy używać środków, które nie drażnią, np. sody oczyszczonej (Blend-a-med Baking Soda).

Nie powinno się natomiast używać :

-          roztworów cytryny czy gliceryny (wysuszają i drażnią śluzówki)

-          dbać o właściwy stan uzębienia (wyleczenie próchnicy)

-          dbać o właściwą higienę protez zębowych (jeżeli są używane)

-          pić 3000 ml płynów na dobę, o ile nie ma przeciwwskazań

W razie bólu przy połykaniu pokarmów można stosować (o ile nie ma znacznych owrzodzeń ze strony śluzówek):

-          preparat Tantum Verde (roztwór w aerozolu); na ok. 15 minut przed jedzeniem wypić drobnymi łykami 2% roztwór dioniny - przed połknięciem dokładnie płucząc nim usta; jak przy myciu zębów. Roztwór ten przygotowujemy wkraplając na szklanki przegotowanej i chłodnej wody 15 kropli 2% roztworu dioniny

-          roztwór wody utlenionej (1% H2O2 i H2O w równych proporcjach); płyn witaminowo-glicerynowy (receptę wyda lekarz); siemię lniane; Xylocainę w 2% aerozolu lub w roztworze 15 ml na dawkę (do 120 ml na dobę); Tramal w kroplach (zwykle ok. 15 kropli na kwadrans przed posiłkiem); duże nadzieje wiąże się także z preparatem SALAGEN.

Nie wolno natomiast:

-          palić papierosów

-          pić alkoholu

-          spożywać pokarmów zbyt zimnych, gorących, słodkich, kwaśnych, twardych, słonych, słodkich, czy w inny sposób podrażniających śluzówki

-          jeść słodyczy (z uwagi na możliwość próchnicy). 5 leku), czasem mogą też powstać uogólnione pomagają porady psychologa czy psychiatry. Zaburzenia seksualne nasilają się zwykle po podaniu chemioterapii, a ich ustąpienie następuje po ok. 14 dniach. Pewne znaczenie mają także podawane chorym leki, a zwłaszcza niektóre przeciwwymiotne i niektóre cytostatyki (Cis-Platyna, Nawelbina, Karboplatyna, Prokarbazyna, Winkrystyna)

...