Po kostki we łzach, czyli polski melodramat międzywojenny.pdf

PO KOSTKI WE ŁZACH...

(fragment książki St. Janickiego „W starym polskim kinie”)

Jednym z pierwszych filmów, jakie oglądał Tadeusz Konwicki był głośny melodramat

polski „Wrzos", według powieści Marii Rodziewiczówny. Rzecz działa się w Wilnie tuż

przed wybuchem II wojny światowej. Kino — wypełnione po brzegi. Podczas seansu słychać

było coraz donośniejsze pochlipywanie co wrażliwszych pań i dziewcząt... „A kiedy —

wspominał Konwicki — na widowni zapaliło się światło i widzowie podnieśli się z krzeseł —

wszyscy staliśmy po kostki we łzach..."

I po to właśnie kręcono melodramaty, by publiczność wzruszyć do łez. Jeśli podczas

projekcji widzowie nie płakali — melodramat był kiepski i żadne tłumaczenie nic nie

pomagało. Dlatego też precyzyjni Japończycy od lat dzielą melodramaty na jedno-, dwu, a

nawet pięciochusteczkowe!

Nazywanie melodramatu pogardliwie „wyciskaczem łez" jest nieporozumieniem, bo na

tym wszak jego istota, polega. Zastanawiać się można jedynie nad sposobami, jakich użyli

realizatorzy i scenarzyści, by wywołać wzruszenie i płacz. A z tym bywało nie najlepiej w

naszym przedwojennym filmie. Na . ogół nie starano się mniej lub więcej klasyczny schemat

pogłębić, uczynić bardziej subtelnym czy szlachetnym. Przeciwnie — realizacja wydobywała

zazwyczaj to co szablonowe, uproszczone, banalne.

Wyjątków od tej reguły było niewiele. Należał do nich chyba „Znachor", a to przede

wszystkim dzięki znakomitemu aktorstwu Kazimierza Junoszy-Stępowskiego i Jacka

Woszczerowicza. Wśród melodramatów historycznych prym wiodła „Barbara

Radziwiłłówna" w reżyserii Józefa Lejtesa, z Jadwigą Smosarską i Witoldem Zacharewiczem

w rolach głównych. Lejtes starał się osadzić ów „romans stulecia" na nieco szerszym tle

politycznym.

Melodramaty, choć w swych podstawowych konstrukcjach szablonowe, były jednak

dosyć urozmaicone. Handel żywym towarem („Szlakiem hańby" i „Kobiety nad

przepaścią" ), nawrócenie na drogę cnoty członkini przestępczej szajki ( „Sygnały"), śmierć

nieślubnego dziecka ( „Wyrok życia" ), małżeństwo dla zachowania pozorów („Biały

murzyn"), miłość starszego pana — ziemianina — do młodej żądnej życia tancerki

( „Zabawka" ) i miłość starszej pani do znacznie młodszego mężczyzny ( „Druga młodość" ),

miłość do egzotycznej Tahitanki ( „Czarna perła" ), dramat rodziców, którym zginęło

dziecko ( „Przeznaczenie" ), dramat dziecka, którego rodzice chcą się rozwieść ( „Moi

rodzice rozwodzą się" ), dramat kobiety — żony i matki, która ukryła przed mężem swą

dwuznaczną przeszłość ( „Skłamałam" ), rozliczne dramaty typu: w jednej kocha się dwóch;

ona wyszła za mąż, bo sądziła, że on zginął, a on tymczasem wraca; ona zdradza albo on

zdradza itd.

Filmy te powstawały bądź według oryginalnych scenariuszy, bądź na podstawie drugo-

lub trzeciorzędnej literatury, nieraz wręcz brukowej. Czasami przerabianoteż na melodramaty

klasyczne utwory literackie. Prasa wtedy podnosiła larum, ale nie Wiele to się zdawało.

Najbardziej spektakularnym w tej mierze przedsięwzięciem było przerobienie

Sienkiewiczowskiego „Janka Muzykanta". W filmie tytułowy bohater nie ginie, lecz zostaje

osadzony w domu poprawczym, z którego zresztą po pewnym czasie wraz z innymi

„pensjonariuszami" ucieka. W miasteczku zaczyna występować w restauracji. Tu widzi i

słyszy go sławna śpiewaczka która nim się zajmuje. To, że ogarnął ich ogień miłości i że film

zwieńczony został klasycznym happyendem — nie muszę już dodawać!

Nie wymieniłem do tej pory trzech, moim zdaniem, najsławniejszych, najwspanialszych

naszych melodramatów: „Trędowatej", „Ordynata Michorowskiego" i „Gehenny" .

Wszystkie, jak wiadomo, oparte na niezwykle poczytnych powieściach Heleny Mniszkówny.

Z tych trzech opowieści stworzyliśmy (Wojciech Dzieduszycki, Jerzy Wittlin i moja skromna

osoba) przed kilku laty jeden supermelodramat filmowy nazwany „W starym parku" .

Ciceronem był Wojciech hr. Dzieduszycki — znawca wszelkich tajników życia pałacowego.

Oto przez wielką, ozdobną bramę wchodzi nasz cicerone, wytworny starszy pan –

cylinder, biały szal, laseczka. Prawdziwy arystokrata w najlepszym przedwojennym stylu.

Przechodzi przez park, mija stare drzewa.

— Ileż wspomnień wiąże się z tym parkiem... Ten dąb mógłby mieć już ze sto lat,

nawet więcej, może ze sto pięćdziesiąt... Ta akacja – chyba też nie mniej...

A to mogło być świetne miejsce do pojedynków (odmierza krokami odległość).

Odległość nawet by się zgadzała, ale — nie! Ani w ogrodach, ani w parkach się nie

pojedynkowano. Do tego celu wybierano najchętniej jakąś ustronną polankę za miastem,

gdzie można było spokojnie przyjechać przed świtem, nie zarywając nocy i skąd trafionego

można było przewieźć bez trudu do kliniki. 0 ile pojedynek odbywał się do pierwszej krwi...

No, ale chyba pora stąd odejść. Zima ostra, mróz tego roku siarczysty, a parki i ogrody, i tak

właściwie były tłem, pejzażem oglądanym przez okno. Najważniejsze rzeczy bowiem

rozgrywały się w samym pałacu...

Ordynat Michorowski (Franciszek Brodniewcz) gra na fisharmonii i patrzy na obraz

wiszący przed nim na ścianie.

Napis: „Stefanja Rudecka, narzeczona Waldemara Michorowskiego, XII-go Ordynata

na Głębowiczach — zgasła przedwcześnie ".

W salonie ciotka ordynata (Mieczysława Ćwiklińska) z seniorem Michorowskim,

księciem Maciejem (Kazimierz Junosza-Stępowski). On czyta gazetę, a ona stawia kabałę.

— Ach, ta muzyka! Wyjątkowo wstałam dziś w dobrym humorze, a teraz znowu czuję,

że melancholia mnie ogarnia...

— To była ulubiona jej melodia...

— Dobrze, ale nie można tego grać przez trzy lata z rzędu!

— Cicho...

— Ja nie wiem, jak papa, ale ja czuję, że dostaję migreny...

Ordynat, wpatrując się intensywnie w obraz Stefci, gra i szepce: — Stefcia...

W tym momencie drzwi się otwierają i z tacą wchodzi służący. Patrzy na ordynata,

który na chwilę przestał grać i kilkakrotnie powtarza imię zgasłej przedwcześnie narzeczonej:

— Stefciu... Stefciu...

Służący smutnym wzrokiem patrzy na ordynata, potem na tacę, a gdy Waldemar

kontynuuje grę — wychodzi.

(„Ordynat Michorowski")

Wojciech Dzieduszycki przy fisharmonii — gra, po pewnym czasie przestaje, prostuje

się. Ten utwór, który swojej świętej pamięci narzeczonej grał ordynat był ongiś bardzo

modny. Nie trafił jednak nigdy na listę przebojów... W tamtych czasach nie istniała zresztą

żadna lista przebojów. A jednak w tym pałacu ta melodia była prawdziwym przebojem...

Podejmuje grę.

Przez ażurowe drzwi kaplicy wchodzi lokaj. Na srebrnej tacy niesie białą różę.

Podchodzi do siedzącego już w fotelu Dzieduszyckiego. Przed nim, tonący w kwiatach

„ołtarzyk" ku czci narzeczonej. Dzieduszycki wpina różę w ramę obrazu Stefci. Kontempluje

przez chwilę, po czym wraca na miejsce.

— Historia ta skończyła się tragicznie. A zaczęła się w pewien letni, słoneczny dzień...

Wszyscy pamiętamy moment poznania, kiedy to Stefcia bierze ordynata za praktykanta,

a ten nie wyprowadza jej z błędu. Potem podwieczorek, a po podwieczorku ta piękna scena...

Baronowa (ciotka Waldiego): — Może pani napije się kawy?

Stefcia: — Dziękuję pani.

Baronowa: — Tak? Nie?... Bardzo dobrze. No, to może zagra coś na fortepianie?

Stefcia: — Jeśli pani pozwoli, dawno już nie grałam.

Wstaje i wychodzi do drugiego salonu.

Baronowa: — Panna Rudecka jest świetną pianistką, dawała nawet lekcje.

Ordynat: — Wyobrażam sobie, że gra bardzo kiepsko.

Baronowa: —Dlaczego?

Ordynat: — Za ładna, ciociu, za ładna...

Baronowa: — Tak uważasz?

Piją kawę, słychać pierwsze takty muzyki. Zdumiona i zaciekawiona mina ordynata,

który aż odstawił filiżankę,.

Stefcia przy fortepianie, ordynat staje w drzwiach. Stefcia widzi ordynata w lustrze.

Ordynat staje za Stefcią:

— Ślicznie pani gra...

— Dziękuję.

— Czy pozwoli pani, że usiądę obok?

— Proszę, jest pan u siebie.

Ordynat siada przy Stefci.

— A nie przeszkadzam?

— To nieważne.

— A w lesie była pani taka swobodna i miła, a teraz zmraża mnie pani.

— Wobec pana Bujalskiego, praktykanta, mogłam być swobodna, teraz muszę

zachować dystans dzielący skromną nauczycielkę od samego pana ordynata.

Ordynat położył swoją dłoń na klawiszach obok ręki Stefci. Stefcia łagodnie:

— Nie mogę grać prawą ręką.

— Niech pani gra lewą. Wyręczę panią.

Grają wspólnie. On patrzy na nią, nagle sfałszował. Ona przestaje grać. Ordynat

usprawiedliwiająco:

— Pomyliłem się.

Stefcia spogląda na niego:

— Pan się pomylił od pierwszej chwili, panie ordynacie.

— Zrozumiałem. Przepraszam panią.

(„Trędowata")

Lokaj otwiera drzwi — długa amfilada pokoi, w głębi hrabia-cicerone wstaje od

fortepianu i zbliża się, przechodząc z jednego pokoju do drugiego.

W mieszkaniu dwu-, a nawet trzypokojowym wyjście z takiej sytuacji równoznaczne

było z wyjściem z domu. Natomiast w pałacu... oh... w pałacu liczono się zawsze, i to już

nawet w czasie budowy, z możliwością zaistnienia takich konfliktów. I między innymi

dlatego właśnie budowano tak wielką liczbę pałacowych wnętrz.

Wystarczyło przejść do innego skrzydła pałacu, ażeby z kimś niepożądanym nie spotkać

się przez długie, bardzo długie miesiące.

Ażeby pchnąć akcję naprzód trzeba było wydać bal, bal, który znakomicie ułatwiał

wprowadzenie dalszych powikłań i dalszych komplikacji...

Wirują pary. Mamy, ciocie, kuzynki komentują. Uwagę wszystkich zwrócił fakt, że

ordynat Michorowski, zwany poufale Waldim, już raz któryś tańczy zpanną Stefanią, a nie z

przeznaczoną mu hrabianką Barską.

Przerwa w tańcach. Do ordynata podchodzi hrabianką Bita i z troską powiada:

— Żal mi jej, zasługuje na to, aby ją traktować poważnie. Ożenić się z nią pan nie

może. Nie należy jej asystować, nie mając uczciwych zamiarów.

Waldi, po chwili zastanowienia:

— Przyrzekam, nie będę jej asystował, nie mając uczciwych zamiarów.

Tymczasem do Stefci, odpoczywającej w saloniku, podchodzi hrabia Barski. Zwraca się

do niej z nieskrywaną wyższością:

— Zapewne czuje się pani tu dość obco.

Stefcia zdumiona:

— Dlaczego?

— No, bo znalazła się pani, bądź co bądź, pośród najlepszego towarzystwa.

Stefcia niespeszona, ironicznie:

— Korzystam z tego. Uczę się dobrych manier i taktu w nawiązywaniu rozmowy.

Hrabia odchrząknął znacząco:

— Kto za wysoko mierzy, ten często chybia!

— Kogo pozory mylą, chybia zawsze!

W tym momencie podszedł do nich ordynat:

— O czym państwo tak dyskutują?

Stefcia:

— Przemiła rozmowa...

I odchodząc dodaje:

— Podziwiałam niezrównany dowcip pana hrabiego i lotność umysłu!

Hrabia: — Ta osóbka ma tupet!

Waldi oburzony: — O kim pan mówi?!

Hrabia prawie z obrzydzeniem: — O guwernantce!

— Panna Rudecka zasługuje na największy szacunek!

— Mówi pan o niej tak, jakby należała co najmniej do naszej sfery.

— Jest tego warta.

— Nie wchodzi się tak łatwo do naszego towarzystwa. Ta osoba będzie dla nas

zawsze... trędowata!

— Trędowata?... Co za niesmaczne określenie, drogi hrabio!

(„Trędowata")

Dalszy ciąg tej sceny rozgrywa się na balkonie, gdzie ordynat wyznaje Stefanii swą

miłość i ją namiętnie, choć wbrew jej woli, całuje.

Hrabia-cicerone wyłania się spośród dziwacznych liści, łodyg, kwiatów. Wędruje przez

palmiarnię.

— Jedne komplikacje pociągały za sobą całą lawinę następnych. A kiedy sprawy

wikłały się do tego stopnia, że nawet w pałacu zabrakło salonów, buduarów, hallów, wtedy w

odwodzie pozostawała jeszcze oranżeria, gdzie wdychając odurzającą woń egzotycznych

roślin można było ochłonąć od intryg... Czy jednak na długo?

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: