Od melodramatu po baśń historyczną.pdf

OD MELODRAMATU PO BAŚŃ HISTORYCZNĄ

- PRZEGLĄD NAJPOPULARNIEJSZYCH FILMÓW MIĘDZYWOJNIA

(na podstawie „Historii filmu polskiego”, red. B. Armatys, L. Armatys, W. Stradomski)

Zastanawiając się, co nas razi w filmach polskich Janusz

Markowicz wywodził w 1937 roku: „Były dwa naprawdę dobre:

»Barbara Radziwiłłówna«, »Młody las« ,było kilka udanych,

lecz te miały zawsze jakieś »ale« i tak np.: wesoła i pogodna

komedia »Jaśnie pan szofer« z Eugeniuszem Bodo, była przecież

niczym więcej jak kopią niemieckiego scenariusza. »Bezimienni

bohaterowie« - namiastką starych, jedynych w swoim rodzaju

»serialów« amerykańskich, a znów całego »Znachora« trzymał

wyłącznie świetny Junosza-Stępowski, a trzymał tak dobrze, że

ogólne wrażenie wypadło dodatnio".

Wśród artystów starszego pokolenia, którzy stworzyli po

kilka świetnych kreacji, wspomnieć trzeba Stanisławę Wysocką,

Michała Znicza i Kazimierza Junoszę-Stępowskiego. Ten ostatni

był prawdziwą gwiazdą przedwojennego polskiego kina.

Posiadał on, co się rzadko w praktyce zdarzało, umiejętność

cieniowania roli, niedogrywania jej, tak jak wymagała tego

technika filmowa, podczas gdy inni jego koledzy przenosili z

teatru sztuczność gestu i skłonność do deklamowania.

Kazimierz Junosza-Stępowski

FILM Z RUMIEŃCAMI

Atrakcjami wielkomiejskiego świata przestępczego wabiły widza w okresie międzywojnia

filmy takie, jak: „Uwiedziona”, „Rycerze mroku”, „Biała trucizna” oraz „Dzieje grzechu”. Reklamy,

jak i tytuły brukowców zapowiadały uchylenie kulisów prostytucji, deprawacji więziennej,

narkomanii.

Premiera „Uwiedzionej” (1931) odbyła się 47 dni po rozpoczęciu zdjęć. Efemeryczna spółka

Muzyka-Film zamówiła scenariusz u Anatola Sterna i Leo Belmonta, a reżyserię powierzyła

Michałowi Waszyńskiemu, który po sukcesie „Niebezpiecznego romansu” zaczął być w branży

poszukiwany. W niecałe 7 tygodni gotowy produkt dotarł do widza. Było to przedsięwzięcie bardzo

charakterystyczne dla ówczesnego wyrobnictwa filmowego. Podtytuł filmu, „Białe niewolnice”, kusił

dodatkowo wtajemniczeniem w sprawy, o których rozmawiano z wypiekami na twarzy.

Popołudniówki bowiem niemal codziennie donosiły o uwodzeniu, porywaniu i sprzedawaniu naiwnych

dziewcząt, które za swoją łatwowierność płaciły najczęściej wędrówką do domów publicznych

Ameryki Południowej.

Tytułowa bohaterka filmu Lena Karska (Maria Malicka) przybywa do stolicy w poszukiwaniu

pracy i pada ofiarą uwodziciela, który sprowadza ją do domu schadzek. Przypadkowo poznany

młodzieniec (Zbyszko Sawan) zapewnia Lenie pracę i utrzymanie. Ale oto w domu jego ojca -

prokuratora Rawicza (Kazimierz Junosza-Stępowski) - dziewczyna spotyka owego uwodziciela, który

zaczyna ją szantażować, nakazując przyjść do siebie pod groźbą ujawnienia nieszczęsnej przygody. W

czasie spotkania szantażysta ginie od kuli rewolwerowej, a Lena zostaje oskarżona o zabójstwo.

TWÓRCZY DUET:

WASZYŃSKI – DOŁĘGA-MOSTOWICZ

Spośród reżyserów międzywojnia twórcą

najpłodniejszym (40 filmów w ciągu 10 sezonów, tzn.

przeciętnie co 10 tygodni premiera!) był Michał Waszyński ,

najpłodniejszym scenarzystą – pisarz Tadeusz Dołęga-

Mostowicz . Spotkanie tych dwóch potentatów pop-kultury

było nieuniknione. W rezultacie Waszyński przeniósł na

ekran 5 spośród 7 adaptowanych powieści Dołęgi-

Mostówicza, wśród nich „Znachora” (1937), „Profesora

Wilczura” (1938) i „Trzy serca” (1939). Pierwotny tekst

scenariusza „Znachora” pióra Dołęgi-Mostowicza powstał na

zamówienie jednej z warszawskich wytwórni, która jednak

gotowy materiał zdyskwalifikowała jako pozbawiony

odpowiedniej dozy dramatyzmu. Wówczas pisarz przerobił

scenariusz na powieść, którą opublikował w odcinkach

gazetowych. Już po paru dniach kilku producentów zgłosiło

chęć sfilmowania przygód profesora Wilczura. Autorem

nowego scenariusza był mistrz w swoim fachu, scenarzysta

Anatol Stern (współautor 30 filmów nakręconych w ciągu

jedenastu lat!).

Wybitny chirurg Rafał Wilczur (Kazimierz Junosza-

Stępowski), zdradzony przez żonę (Elżbieta Barszczewska) i

podczas wędrówki po mieście ogłuszony przez zbira (Michał

Halicz), traci pamięć. Przez 12 lat błąka się po wsiach i

miasteczkach, karany za włóczęgostwo i żyjący z łaski

dobrych ludzi. Dopiero podarowane przez innego włóczęgę papiery zmarłego Antoniego Kosiby

stwarzają szansę stabilizacji. Wilczur zamieszkuje na wsi u młynarza i zaczyna leczyć okolicznych

chorych, zyskując wkrótce sławę doskonałego znachora. I oto los sprawia, że jedną z jego pacjentek

jest ranna w wypadku córka (znów Barszczewska). Wilczur kradnie narzędzia i operuje, oczywiście

nie będąc świadomym, kto jest jego pacjentem. Postawiony przed sądem i wybroniony przez

wdzięcznych okolicznych chłopów zostaje uwolniony od kary. Towarzysząc uratowanej córce Marysi

na cmentarz, nagle, przy grobie jej matki (a jego żony), odzyskuje pamięć, a następnie dawną pozycję

społeczną i zawodową.

Michał Waszyński zrealizował „Znachora” wyjątkowo starannie. Za najwybitniejszy walor

filmu uznano próbę poruszenia na ekranie poważnego problemu etyki lekarskiej oraz tytułową kreację

doskonałego aktora teatralnego i filmowego Kazimierza Junoszy-Stępowskiego. Kinematografia

polska lat trzydziestych stworzyła niewiele tak wyrazistych postaci jak prof. Wilczur. Być może -

tej rangi - była to postać jedyna. Ta sugestywność postaci była zasługą Junoszy-Stępowskiego.

Dał jej swoje charakterystyczne rysy człowieka mądrego, doświadczonego, pogodzonego z losem, ale

nie uznającego kompromisów w sprawach podstawowych — w tym wypadku w stosunku do etyki

lekarskiej i posłannictwa lekarza. Tak wielka rutyna, zarówno autora scenariusza, jak i reżysera oraz

głównego aktora, musiała wydać owoce. Znachor stał się filmem stanowiącym pod wielu względami

pozycję wzorcową, kwintesencją polskiego dramatu filmowego lat trzydziestych.

Sukces filmu zarówno u publiczności, jak i krytyki sprawił, iż jego autorzy postanowili rzecz

ciągnąć dalej. W 1938 roku powstał „Profesor Wilczur”, opowiadający o dalszych losach wybitnego

chirurga. Profesor Wilczur, na skutek intryg kolegi po fachu (Józef Węgrzyn) oraz zmartwień

spowodowanych kłopotami małżeńskimi córki, powoduje nieumyślną śmierć pacjenta i wycofuje się

Michał Waszyński

ze stanowiska dyrektora szpitala, osiadając na

wsi wśród ludzi prostych i życzliwych. Mimo

choroby śpieszy, aby zoperować swego

zawistnego kolegę i po spełnieniu obowiązku

umiera.

W recenzjach omawiających „Profesora

Wilczura” najobszerniej - jak zwykle - zajęto

się oceną gry poszczególnych aktorów. Ale nie

Junosza-Stępowski przyciągnął tym razem

uwagę widza kinowego i krytyki filmowej.

Jako nowa gwiazda zabłysnął Jacek

Woszczerowicz, grający w filmie dopiero po

raz trzeci. Wystąpił tu w roli Jemioła,

człowieka o ciemnej przeszłości, oddanego

całym sercem swemu dobroczyńcy. Poza

Woszczerowiczem najwięcej pochwał zebrał Michał Waszyński. Niektórzy krytycy uznali „Profesora

Wilczura” za jego najlepszy film pod względem warsztatowym. Chwalono umiar w przeprowadzeniu

tematu. Za słaby punkt filmu uznano naiwne i nieistotne przyczyny przerwania kariery wielkiego

chirurga.

Gorące przyjęcie roli Woszczerowicza skłoniło Dołęgę-Mostowicza oraz ośrodek produkcyjny

Polonia-Film do nakręcenia dalszych losów Jemioła w filmie „Testament profesora Wilczura”.

Zrealizowany w 1939 roku nie doczekał się premiery i był wyświetlany dopiero podczas okupacji.

Trzeci ze zrealizowanych przez Waszyńskiego filmów według powieści Dołęgi-Mostowicza,

„Trzy serca”, okazał się pozycją najsłabszą. Scenariusz stanowił mechaniczny konspekt słabego

utworu literackiego. W majątku tynieckim rodzi się jednocześnie dwóch chłopców: syn hrabiny i syn

jej pokojówki. Pokojówka, chcąc zapewnić swemu dziecku szczęśliwą przyszłość, zamienia dzieci. Do

swego czynu przyznaje się dopiero przed śmiercią, gdy chłopcy są już dorośli.

Recenzent „Dziennika Ludowego" pisał, iż w filmie tym zawarte zostaje ,,mało przekonywająca

idea, że arystokracja jest jakimś lepszym, wyższym gatunkiem człowieka, chłop jednak chłopem

zostanie, a z niskim jego pochodzeniem wiążą się ujemne cechy: prostactwo, wybuchowość, egoizm,

ciasny horyzont umysłowy i (o dziwo!) skłonność do nieróbstwa". Surowej ocenie poddane zostały

zarówno nonsensy scenariusza, jak i techniczny prymitywizm warsztatu filmowego.

MELODRAMAT WYCHOWAWCZY

Obok powieści Mniszkówny i Dołęgi-Mostowicza dużym powodzeniem u polskich

filmowców cieszyła się twórczość Marii Rodziewiczówny , dostarczająca tak cenionych wówczas

wątków melodramatycznych. W 1938 roku weszły na ekran dwie adaptacje jej bardzo poczytnych

książek, noszące te same tytuły: „Florian” w reżyserii Leonarda Buczkowskiego i „Wrzos”

zrealizowany przez Juliusza Gardana. W obu filmach główne kobiece role grała Stanisława Angel-

Engelówna.

Akcja „Floriana” rozgrywa się podczas I wojny światowej w środowisku ziemiańskim. Rodzina

Wereszczyńskich ukrywa przed cofającą sięarmią rosyjską pamiątkowy dzwon „Florian'', ratując go w

ten sposób od rekwizycji. Zakochany bez wzajemności w Bronce Wereszczyńskiej (Stanisława Angel-

Engelówna) aferzysta, denuncjuje ich. Wereszczyńskim przybywają w odsiecz legioniści.

Film nie wykraczał swoim poziomem

ponad przeciętność. Opisaną przez

Rodziewiczównę romantyczną historię

potraktowano banalnie, zatracając jej główny

sens i przesuwając na plan dalszy właściwy

temat powieści. Krytyka uznała, iż była to

wina scenarzysty, „wina tym cięższa, że

temat był ładny, obsada dobra, reżyser

kulturalny".

Treścią „Wrzosu” są dramatyczne

przeżycia syna znanego adwokata Andrzeja

Sanickiego (Franciszek Brodniewicz), który

musi ożenić się z narzuconą mu przez ojca

(Kazimierz Junosza-Stępowski) kandydatką (Stanisława Angel-Engelówna), w przeciwnym razie

bowiem pozbawiony zostanie rodzinnego majątku. Wkrótce zakochuje się w swej żonie, która jednak

nie odwzajemnia mu uczucia, nie mogąc zapomnieć swego pierwszego narzeczonego (Mieczysław

Cybulski). Żona Andrzeja, opiekując się biednymi, zaraża się tyfusem i umiera.

„Wrzos” chwalono głównie za walory wychowawcze, które wprowadzała postać „dziewczyny

ze wsi, tchnącej urokiem leśnego kwiatu", a jej zdrowie moralne „skontrastowane było z chorobliwą

zgnilizną wielkiego miasta". Film zaliczony został do „uczciwie wykonanych dzieł popularnych,

przeznaczonych dla najszerszych mas".

Po optymistycznych prognozach formułowanych na podstawie serii adaptacji

realistycznych utworów literackich („Dziewczęta z Nowolipek”, „Ludzie Wisły”, „Granica”,

„Strachy”), od listopada 1938 roku na ekranach zaczęły pojawiać się wyłącznie miałkie, banalne

melodramaty zrealizowane ze znanym swojskim pośpiechem - byle jak, w konwencji bliskiej

brukowym powieściom odcinkowym. Przez następne pół roku od premiery „Strachów” ogłoszenia

zapraszały kolejno na łzawe melodramaty: „Rena” i „Serce matki” (Michał Waszyński), „Moi rodzice

rozwodzą się” (Mieczysław Krawicz), „Sygnały” (Józef Lejtes), „Za winy niepopełnione” (Eugeniusz

Bodo), „Kłamstwo Krystyny” (Henryk Szaro), „Biały murzyn” (Leonard Buczkowski), „O czym się

nie mówi” (Mieczysław Krawicz), „Doktor Murek” (Juliusz Gardan), „U kresu drogi” (Michał

Waszyński). Już same tytuły zawierały charakterystykę konfliktów spreparowanych z myślą o

poruszeniu widzów skłonnych do sentymentalizmu.

„Pan Twardowski” w reżyserii Henryka Szaro był drugą polską wersją legendy ludowej

(pierwszą nakręcił Witold Biegański w 1921 roku).

Kraków, wiek XVI. Szlachcic Twardowski (Franciszek Brodniewicz), człowiek uczciwy i dobry

dla swych poddanych, marzy o uszczęśliwieniu świata. Pewnej nocy, podczas burzy, przybywa do

niego wysłannik piekieł (Kazimierz Junosza-Stępowski) i roztacza przed nim uroki światowego życia.

Wysyła Twardowskiego do alchemika Marcina (Stefan Jaracz), który pomoże mu zgłębić tajemnicę

życia i śmierci oraz da moc panowania nad światem. Twardowski udaje się do Krakowa, gdzie poznaje

żądną pieniędzy szlachciankę Netę (Elżbieta Barszczewska) i zakochuje się w niej. Neta zgadza się

zerwać zaręczyny i poślubić Twardowskiego pod warunkiem, że ten obsypie ją złotem. Aby sprostać

życzeniom ukochanej, Twardowski podpisuje cyrograf, w którym zaprzedaje duszę diabłu. Żeni się z

Netą i otacza ją luksusem. Posiadając zdolność czynienia czarów, spełnia życzenia i marzenia ludzi

przybywających do niego z różnych stron świata. Na życzenie Zygmunta Augusta wyczarowuje ducha

zmarłej królowej Barbary. Król przypłaca to ciężką chorobą, a Twardowski zostaje wtrącony do lochu.

Na wieść o zdradzie żony, zrzuca

kajdany. Wyrzuca wiarołomną

Netę z domu, a sam oddaje się

pijaństwu. Od zupełnego upadku

chroni go wiernie kochająca Kasia

(Maria Bogda). Żyje z nią

szczęśliwie do dnia, w którym

diabeł przybywa po jego duszę.

Dzięki żarliwej modlitwie

Twardowski wyrywa się z jego

szponów i kieruje w stronę

księżyca.

Film zaplanowany jako

przedsięwzięcie na dużą skalę

produkcyjną przerósł możliwości

finansowe producenta i trzeba

było poczynić wiele oszczędności (m. in. wprowadzono makiety Krakowa zamiast plenerów) znacznie

zubożające stronę widowiskową filmu. Mimo to twierdzono, iż jest to pierwszy film polski, w którym

sceny zbiorowe są lepsze od kameralnych. Krakowski lajkonik, pełne ruchu i wigoru sceny, na targu i

w karczmie, zaczarowania wesela, spotkały się z uznaniem krytyki. „Można było z tej świetnej,

bogatej, polskiej legendy zrobić albo dramat faustowski na serio, albo też groteskę, pozornie arealną, w

istocie aktualną, mięsistą i krwistą – pisała Stefania Zahorska. – Tu sfilmowano po prostu anegdotę w

sposób realistyczny, w tonie pogodnym, na ogół żywym i nie najgorszym". „Za dużo tu Mefista, a za

mało polskiego diaska. Trzeba było potraktować to jako krotochwilę, facecję, oczywiście nie farsę

(Mickiewicz dał w tym względzie dobre wskazówki)" - pisał Kandyd .

Najsłabiej film wypadł pod względem aktorskim. Brodniewicz prezentował się okazale w

kontuszu, ale grał fatalnie. Junosza-Stępowski i Jaracz czuli się źle w swoich rolach, a stosunkowo

najlepiej potraktował swój występ Kurnakowicz, tworząc prawdopodobną postać z owych czasów i

wnosząc do filmu dużo ożywienia.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: