STEFAN ŻEROMSKI – POPIOŁY
BN S. I NR 289
WSTĘP: IRENA MACIEJEWSKA
I. GENEZA POPIOŁÓW I PRACA NAD NIMI
- pisarstwo Żeromskiego było ściśle związane z jego życiem, silnie na nie oddziaływało (nazwał syna Adam Rafał – z miłości do Mickiewicza i jak bohatera Popiołów, świadczy to też o związkach powieści z romantyzmem)
- Żeromski przejął od Mickiewicza idee walki o niepodległość (w zagranicznej bibliotece porządkował zbiory Wieszcza 1892-1896), dlatego w O żołnierzu tułaczu podjął wątek wali u boku Napoleona, głoszenie wolnościowych haseł w Polsce za które czekała śmierć i powtórzył te elementy fabuły w Popiołach
- Popioły miały być częścią cyklu z dziejów polskich walk narodowowyzwoleńczych (Rozdziobią nas kruki wrony, O żołnierzu tułaczu, Popioły, Echa leśne, Sułkowski, Wierna rzeka i inne niedokończone lub tylko zaplanowane utwory np. o Maurycym Mochnackim)
- po ukończeniu pisania Ludzi bezdomnych u schyłku 1899 zabrał się zaraz do pracy nad Popiołami, które od dłuższego czasu miał w głowie (od jesieni 1897 Żeromski pracował w Bibliotece Ordynacji Zamoyskich)
- przekład ustępów powieści dziejących się na Podhalu na gwarę góralską przez S. Witkiewicza
- Ż. prosi biblioteki o nadsyłanie książek o kampaniach napoleońskich
- w 1900 część rękopisu powieści została skonfiskowana podczas rewizji w jego mieszkaniu
- w marcu 1902 zawarł Ż. z firmą wyd. Gebethnera i Wolff umowę na wydawanie powieści w odcinkach w warszawskim „Tygodniku Ilustrowanym”, w czasie druku jeszcze ją doszlifowywał, dopisywał zdania i rozdziały, w grudniu 1903 3 tomy powieści zostały wydane przez ww. firmę wyd. z datą 1904
II. ŹRÓDŁĄ HISTORYCZNE POPIOŁÓW
- końcówkę powieści pisał Żeromski po krwotoku, leżąc nieruchomo (w liście do Miriama-Przesmyckiego żalił się, że nie jest z niej zadowolony)
- ogrom materiałów historycznych (słowniki, pamiętniki, dzienniki, opracowania, ale przede wszystkim materiały źróDłowe o przebiegu działań wojennych itp.) jakie w trakcie pisania powieści musiał Ż. przeczytać (inspiracja Panem Tadeuszem i Wojną i pokojem Tołstoja)
- Popioły to powieść historyczna, fikcyjnie bohaterowie współżyją z historycznymi postaciami, Żeromski-pisarz-historyk-naukowie
- Żeromski dba o szczegóły, opisuje broń, mundury, dokładnie relacjonuje wszystkie potyczki, opisuje sposoby walki, wprowadza mnóstwo rzeczywistych postaci (np. oficerów i dowódców), książka przypomina momentami historyczny podręcznik, opisy militarne to reportaż historyczny, bardzo wierne źródłom hist.
- pozytywnie przedstawia gen. Henryka Dąbrowskiego (mimo, że historycy pozytywiści widzieli go negatywnie)
- eksponuje zasługi prostych żołnierzy i dowódców, wysoko cieni legionową tradycję walk, która pielęgnowała hasła niepodległości
III. W KLESZCZACH CENZURY
- już debiutującemu Żeromskiemu cenzura dała mocno w kość (programowe utwory „Rozdziobią nas kruki wrony” 1895 i „O żołnierzu tułaczu” 1897 musiał publikować w Galicji pod pseudonimem Maurycy Zych [zmieniam tytułowanie z kursywy z cudzysłów, bo tak jest znacznie wygodniej, choć nie do końca poprawnie – Ł.T.])
- wyczuwalne zabiegi autocenzury Ż. wiele przemilczeń, peryfraz, luk i niedomówień, mowa Ezopowa - by uśpić czujność cenzury
- nie pada słowo ojczyzna, Polska (zamiast „polski” jest „sarmacki”), wojska rosyjskie, zabory, itp. choć jasne są, że ludzie i zdarzenie odsyłają właśnie do owych desygnatów
- opowieść bohatera Nardzewskiego o Konfederacji Barskiej nie jest opowieścią o tych zdarzeniach wprost, jedynie data i słabe aluzje pozwalają się domyślić czytelnikowi o co chodzi, rozbiory nazywa się pogrzebem, w opowieściach bohaterów nie mogą paść miejscowości pod jakimi walczono, nazwiska naczelników (np. Kościuszki)
- nie mógł Ż. wprowadzić do utwory Rosjan z którymi wojował Napoleon i Legiony – są więc enigmatyczni „nieprzyjaciele” lub Prusacy sprzymierzeni z nimi
- czytelnik musi znać historię i sam domyślać się kontekstów, „więzienny język”, różne b. ważne wydarzenia historyczne (np. utworzenie na Kongresie Wiedeńskim – Królestwa Polskiego są tylko bardzo ogólnikowo wspomniane, choć tak ważne dla akcji)
- mimo wszystko książkę odebrano jako kolejny utwór o budzeniu ducha Polaków
IV. „POPIOŁY” JAKO PANORAMA POLSKI NA PRZEŁOMIE XVIII I XIX WIEKU
- podtytuł „Powieść z końca XVIII i początku XIX wieku”, dopiero w drugiej połowie II tomu rozpoczyna się udział w wojnie dwóch młodych bohaterów – Rafała Olbromski i Krzysztofa
- pierwsza część utworu jest przygotowanie bohaterów do walki, autor kreśli obraz Polski, wskazuje jej szlacheckie tradycje (r. Kulig i Polowanie – za Mickiewiczem), następnie pokazuje ludzi nowej epoki – intelektualistów i robotników (cenią pracę)
- akcja powieści rozpoczyna się w roku 1797, ale sięga czasów (opowieści) pierwszych walk o niepodległość (sprzed I rozbioru np. Konfederacja Barska)
- w pierwszej części powieści starsi opowiadają młodych (Rafał i Krzysztof) o wojnach w obronie wolności, przygotowują młodych bohaterów do wstąpienia do Legionów, starsi bohaterowie tworzą społęczno-historyczną panoramę
- Ż. pokazał szlachtę np. starego cześnika Olbromskiego (ojciec Rafała), który potrafi nadstawić głowy za ojczyznę, ale nie zgodzi się nigdy na demokratyzację chłopów (za takie działania wyrzucił z domu syna – Piotra)
- Piotr Olbromowski tułając się po różnych dworach Polski dał swoimi losami panoramę kraju
- Ż. poświęca jej niedużo miejsca, ale widać, że podchodzi do niej bardzo dramatycznie (carscy urzędnicy biorą w obronę chłopów przed polskimi panami)
- sługa Piotra Olbromskiego - Michcik, który razem z nim walczył w Insurekcji i innych zrywach i był przez swego pana traktowany jak wolny człowiek, po śmierci Piotra zostaje przez nowego właściciela folwarku zabity za głoszenie haseł wolności wśród chłopów (oskarżenie szlachty o wielką samowolę), zabito więc człowieka, który ramię w ramię ze szlachtą walczył w obronie kraju (podobnie jest w opowiadaniu Ż. „O żołnierzu tułaczu”)
- chłopi służą szlachcie (na własnych barkach przenoszą sanie z rozbawioną szlachtą przez lodowatą rzekę w r. Kulig), walczą o Niepodległą i są traktowani jak niewolnicy
- Żeromski przez usta Krzysztofa kreśli też wizję rabacji chłopskiej, która może wybuchnąć w przyszłości jeśli nie uobywatelni się chłopów na czas
- Ż. wiedział, że wolność można odzyskać jedynie wtedy, gdy skonsoliduje się siły całego narodu – funkcja dydaktyczna powieści (Ż. sympatyzował z Polską Partią Socjalistyczną)
- Ż. wprowadził też do powieści Żydów – mądry i pracowity Uryś-Uriasz, który karczuje nieużytki i jest dobrym partnerem do filozoficznych rozważań dla Piotra
- ks. Józef Poniatowski ukazany jako bawidamek stolicy, a później jego przemiana w narodowego bohatera (w armii) i bohaterska śmierć w nurtach Elstery
- środowisko uczonych – wolnumularzy – którzy kontynuują tradycję oświecenia (książę Gintułt i major de With) – egzystencjalno-filozoficzne rozważania, antywojenne nastawienie – problematyka filozoficzna powieści, egzystencjalna, pokazanie, że masoni nie działają na niekorzyść państwa
- ukazana Warszawa i Kraków
- pierwsza w lit. polskiej powieść o wielkiej miłości i namiętności
- miłość Rafała i Heleny, lecz widziana przez czytelnika jedynie poprzez uczucia i działania Rafała
- wątki miłosne umieszczone w „wysokiej” scenerii – nieskazitelnej, dzikiej naturze (pierwsze spotkanie podczas kuligu, podróż do ukochanej poprzez mroczną i niebezpieczną noc)
- przeżycie finału tej miłości w scenerii monumentalnych Tatr! metafizyczna miłość, miłość zmieszana ze śmiercią, poświęceniem (szaleńcza ucieczka kochanków), Helena w końcu skacze w przepaść, a Rafał przemienia się w „kochanka Ojczyzny” i w drugiej części powieści będzie walczył u boku Napoleona
- miłość opisana konwencjami młodopolskimi, wywarła na współczesnych autorowi wielkie wrażenie
V. MŁODOPOLSKA POWIEŚĆ HISTORYCZNA
- krytyka przyjęła powieść Ż. entuzjastycznie (jak wszystkie jego książki) lecz z zakłopotaniem, bo „Popioły” odbiegały od modelu p. historycznej scotowsko-sienkiewiczowskiego (a tu brak akcji romansowo-przygodowej, bo wątek miłosny osobny i kończy się z momentem wybuchu wojny) – ubolewano nad złą kompozycją, tylko I. Matuszewski docenił jej nowatorstwo, współistnienie elementów epickich i lirycznych oraz opisy krajobrazu jako ekwiwalenty uczuć i nastrojów
- fakty dziejowe są luźno wybrane z materiału historycznego(„budowa nieciągłą, skokowa”
- wszystko w panoramie społecznej i obyczajowej
- tom 1 pełen nowelistycznych fragmentów, które mogłyby stanowić małą całość (np. Polowanie, Kulig, Egzekucja)
- wybiera Ż. te zdarzenia z dziejów Polski, które dokumentują wolę obrony zagrożonej niepodległości (Konfederacja Barska, Powstanie Kośc., Szkoła Rycerska, Legiony Dąbrowskiego) i następnie walki o jej odzyskanie
- „pokazuje czerep rubaszny Polski sarmackiej, tradycjonalistycznej, hulaszczej, egoistycznej (pałace i dwory), pokazuje „popioły” życia narodowego” !!!!!!!!
- są też dzieje Polski walczącej – nowej
- przeobrażenie narodu pod zaborami – demokracja
- wątki „chłopskie” – podkreśla udział i przedstawia losy chłopów walczących w powstaniach
- przeplata akcje z opisami natury, krajobrazów (noc, las, wiosna) – w powieści młodopolskiej ma to duże znaczenie, ekspresja stanów uczuciowych bohatera
- liczne związki „Popiołów” z „Panem Tadeuszem” (scena pierwsza – „ogary poszły w las” i kończąca powieść, gdy młodzi idą na wojnę 1812
- mamy inicjację w życie młodego szlachcic, która w obu utworach zakończyła się udziałem w wojnie 1812, lecz stosunek Ż. do swoich bohaterów ambiwalentny
- związki z Mickiewiczem też w:idea narodowowyzwoleńcza (przywołanie wielu tych samych wydarzeń)szeroka panorama życia szlacheckiego, życie dworu, naukę, zwyczaje i obyczajeopisy przyrody jako ekwiwalent Ojczyzny (inspiracja rom. w MP)
- Ż. podjął dziedzictwo Mic., chciał je rozwinąć (planował dalsze części eposu), przypomniał narodowi o potrzebie walki o wyzwolenie
- część druga powieść to opowieść wojenna, militarna, Ż. opowiada kampanię napoleońską na ziemiach polskich 1806 – 1807, wojnę polsko – austriacką 1809 oraz równolegle kampanię Napoleona w Hiszpanii (udział Polaków)
- 2 różne narracje – w cz. 1 dominuje narracja personalna prowadzona z pozycji Rafała (jak on widzi szlachecki świat), rzadziej inni bohaterowie mają głos
- w części drugiej (opisy militarne, wojny i bitwy) przeważa narracja autorska (zorientowany historyk), nieraz się przeplatają
- „Popioły” panoramą życia polskiego, epopeją łączącą elementy powieści społeczno-obyczajowej, przygodowej i historyczno-wojennej
- epika hist. i dzieje uczuć, myśli. „Popioły” otwierają dzieje nowoczesnej epiki polskiej, nie tylko hist.
VI. STOSUNEK ŻEROMSKIEGO DO WOJEN NAPOLEOŃSKICH
- Żeromski jak romantycy popierał idee walki zbrojnej o odzyskanie niepodległości
- krytyczny stosunek Ż. do wojen napoleońskich (choć je popiea), bohaterowie mają wyrzuty sumienia
- rewolucja niesie postęp społeczny, wolność chłopom, daje nadzieje na Niepodległą
- z drugiej strony wojna to zło, barbarzyństwo i cierpienie (w powieści scotowsko-sienkiewiczowskiej to nie było brane pod uwagę)
- wojna u Ż. to wysiłek wielkich mas ludzi, ruch mas ludowych
- Ż. oskarża wojska napoleońskie o gwałty i grabieże, o zdradę Polaków (Mantua – wydali Polaków Austriakom)
- niektóre bitwy są moralnie wątpliwe (np. podbój Hiszpanii), Polacy muszą walczyć z bohatersko broniącymi swej ziemi Hiszpanami (w tych epizodach wojennych pisarz utożsamiał się broniącymi się Hiszpanami) – wojna sprawiedliwa - w obronie kraju, a wojna zaborcza (mimo, że Napoleon niesie demokracje, obala feudalizm, daje równość)
- 2 sposoby opisywania zmagań wojennych – w Polsce walczą dwie armie, nie ma opisów pojedynczych starć, nie ma opisów cierpienia i zadawanych ran, uwaga odbiorcy skierowana w stronę świata rzeczy (technika zamienników bądź ekwiwalentów obrazowo-estetycznych), krwawe opisy tylko z daleka i ogólenie – wojna upiększona estetycznie przez pokazywanie jej w wymiarze kataklizmu żywiołów/ wojny w innych krajach są ukazywane w sposób krwawy i bardzo okrutny, widać wielkie cierpienia jednostek (Hiszpania - Saragossa), bohaterowie oglądają zmagania z bliska, regularna armia zabija ludność cywilną, niszczy wielowiekową kulturę (pisarz-humanista), wojna widziana tylko z perspektywy żołnierzy (okropne sceny – gwałty na zakonnicach, zabijanie dzieci, itp.)
- z bliskiej perspektywy pokazywane są sceny męstwa wodzów
VII. NAPOLEON
- Napoleon przedstawiany zazwyczaj z dala, jako „bóg wojny”
- Sułkowski (inteletualista i wybitny umysł) – adiutant Napoleona bezgranicznie wierzy w swojego pana, w jego nowy świat, demokrację i wolność jaką niesie, w wodza wierzą też prości żołnierze i dlatego wędrują z nim po całej Europie, wierzą w Napoleona jak w boga, cesarza, który może wszystko, a oni są jego rękami – chcą znosić nierówności feudalne. dawać wolność (często powtarzane w powieści)
- Krzysztof Cedro słucha manifestu Napoleona (znosi poddaństwo i dominującą rolę kościoła) dla Hiszpanii i cieszy się, że brał udział w wielkiej i krwawej bitnie w Hiszpanii
- Cedro widzi Napoleona jako wielkiego wodza, który dotrzymuje danego słowa, widzi go „z metalu i marmuru”, jest mu ogromnie wierny (jak wszyscy żołnierze), Napoleon w ich oczach to prosty wojak, który wraz z nimi dzieli wszelkie niedole
- Ż. pokazuje Napoleona wieloznacznie, bo poprzez żołnierzy, którzy widzą w nim boga (nieodgadniony Sfinksa), ale też ukazuje zło wojen jakie prowadzi (niszczące, zaborcze), choć tłumaczy to ideą walki o wolność narodów (symbol nadziei) (Ż zderza wiedze o wojnach napoleońskich, ideologie i legendę cesarza)
VIII. BOHATER POWIEŚCI
- jest literacką transpozycją marzeń epoki o silnym i pięknym człowieku, który potrafi wyzwolić się z cierpień i dekadenckiej niemocy (“życiu-rady”) – radość, siła, rozmach życiowy, nie daje się wepchnąć w łożysko norm życia społecznego
- poznajemy go na polowaniu (po szlachecku – prezentacja siły fizycznej, sprawności), następnie widzimy wielką namiętność z Heleną (budzenie zmysłów), szkoły – ma wstręt do książek, nie ma zainteresowań umysłowych
- bujna żywiołowa natura lekko dotknięta normami cywilizacyjnymi (normami szlacheckimi – siła, męstwo, fantazja, duma i honor)
- siła, moc człowieka się liczy – Nitzsche
- umyślnie styka się ze śmiercią (nocna wyprawa nad lekko zamarzniętą Wisłę) – chce sprawdzić swoją moc, swój strach – zmaganie się człowieka z żywiołem (symbol)
- Żeromski demitologizuje wojnę – ukazuje siłę, charakter bohatera (prezentacja) przed wojną, w normalnym życiu
- Rafał zmaga się też ze strasznym żywiołem (zamieć śnieżna i stado wilków) podczas nocnej wyprawy do Heleny – ukazanie człowieka epoki przedindustrialnej, człowieka w naturze
- Rafał kochankiem 2 kobiet – wyzwanie obyczajowe powieści, autor wyartykułował też problem przemijania
- Rafał silny i szalony (romantyzm) ale na modłę Nitzschego („bo tak mi się podoba!”). Helena mówi o nim, że jest najsilniejszy na Ziemi, i że nie boi się niczego (przyrzeczeń, ślubów, itp. – drwiny ze świata wartości), że ma serce z żelaza – nie ma skrupułów i litości ) („Jesteś straszny! Jesteś piękny!”)
- Ż. chciał pokazać, że w polskiej historii byli silni ludzie
- Rafał porywa Helenę (jest już ona żoną), spełnia ona rolę służebnicy, niewolnicy, nie z tego powodów żadnych wyrzutów, wątpliwości
- jednak śmierć Heleny i więzienie, w ogóle cała ta burza namiętności wywracają jego życie, psychikę, podniesie się dopiero na wieść o wojnie (zdaje się, że Ż. nie aprobuje u Nitzschego bycia „poza dobrem i złem”)
- postać Rafała to głos w filozoficznej dyskusji epoki
- ...
heaen