czarny_potok opracowanie.doc

„Czarny potok” L.Buczkowski

Eksperymentalna powieść Leopolda Buczkowskiego, napisana w 1946 roku, wydana dopiero w 1954.

Akcja utworu rozgrywa się na Podolu w miejscowości Szabasowa i jej okolicach jesienią 1943 roku. Bohaterami są znani autorowi ludzie wspomniani nazwiskiem lub pseudonimem, którzy prowadzą walkę z Niemcami oraz miejscową policją ukraińską.

Powieść ukazuje zagładę i chaos powstały podczas II wojny światowej. Wszechobecna jest śmierć i cierpienie. Dla bohaterów Czarnego potoku jedynym ratunkiem zatrzymania człowieczeństwa jest powrót do zasad elementarnych oraz pozostawienie w sobie resztek rozumu, a znamieniem człowieka jest jego pamięć. Dla osób przedstawionych w powieści lepiej jest oszaleć niż stracić wolność.

Krajobrazy w utworze są szare i płaskie, oceniane z perspektywy możliwości ucieczki i ukrycia się w nich. Rzeczywistość ogranicza się do prostych odruchów biologicznych. Obowiązuje tu "logika karabinowa", która kieruje się emocjami. Buczkowski w swej powieści zastosował konstrukcję szkatułkową - pewne całostki wątku mogą powtórzyć się w drugim. Na wspomnienie zasługuje jeszcze szczególny rodzaj narracji w utworze. Już w podtytule powieści Buczkowski zamieścił nazwisko swojego przyjaciela Heindla, który uczył autora matematycznego oglądu świata. Heindl bywa narratorem w Czarnym potoku - najpierw w rozmowie z innym, nieznanym bliżej człowiekiem, potem wygłasza coś w rodzaju monologu wypowiedzianego, by wreszcie oddać głos następnym osobom, bliżej nie przedstawionym, które opowiadają jedna po drugiej krótkie historie. Taki rodzaj narracji oraz świat przedstawiony utworu mają ukazać chaos i bezład świata ogarniętego wojną, gdzie brakuje kolejności przedstawianych wydarzeń zmierzających do pozytywnego lub negatywnego zakończenia.

Fabuła: W okolicznych lasach krąży tropiona przez wroga i wspomagana przez okoliczną ludność grupa samoobrony, żywiołowo utworzona dla ratowania dzieci żydowskich z likwidowanego gette, a następnie podejmująca aktywną walkę z bronią w ręku. Wygarzeniom towarzyszy konflikt moralny, głęboki niepokój o zarażenie faszyzmem, o zatrucie nienawiścią.
Klamra narracyjna powieści: Monolog jednego ze ściganych bohaterów, z ktorego rozchwianej świadomości wyrywa się strzępami niespójna, zakłocona chronologicznie opowieść - wizja o nocnej ucieczce, o śmierci w mieście, pożarach, gwałtach i przerażeniu. Liryczne wspomnienia pokojowego życia przeplatają się z teraźniejszą apokalipsą.

Dramatyzm powieści: Tworzy go ciągły ruch obrazow. Okrutna rzeczywistość i malarski sensualizm opisu. Aura baśni ludowej, poetyka snu i luźnych skojarzeń pamięci.
Brak ciągłości fabularnej (ciągłości zdarzeń). W powieści nie chodzi o utrwalanie zdarzeń, lecz o ich motywację.
Motywacja zdarzen powieściowych: Światem rządzi STUKANINA (strzelanie do ludzi, zabijanie)
Język powieści: Oryginalny, pełen kontrastów, odtwarzający stop narodowości i kultur ziemi, na której toczy się akcja.
Powieść eksperyment: Konwencja powieści związana jest z tradycją 20-lecia, z awangardami, kubizmem.

Czas powstania utworu
Utwór powstał w 1946 roku (zaraz po wojnie). Wydany w 1954 roku. "Czarny potok" powstał jako powieść eksperyment, w której pisarz, przez nawiązania do pewnych tradycji awangard dwudziestolecia międzywojennego, stara się odpowiedzieć na istotne, nurtujące pokolenie pisarzy powojennych pytania, dotyczące wydajności ich dalszej twórczości oraz bezsilności dawnych konwencji w ujmowaniu przedstawianej w tekście rzeczywistości lub tą, którą narzuciła im wojna. Pisarz miał swoją, prywatną wizję powieści. Uważał bowiem, że "powieść jako gotunek literacki może istnieć, jeśli się odnowi. Jeśli nie zmieni dotychczasowych reguł, odejdzie od dawnych sposobów odtwarzania rzeczywistości, jeśli swoją zawartość zabuduje elementami realnymi i wyobrażonymi danym razem, w jednej chwili niejako, w intensywnym chaosie przenikań".
 

Poetyka tekstu
Buczkowski idealnie przenosi swoją myśl na karty powieści. "Czarny potok" jest powieścią achronologiczną, pozbawioną wyraźnego znaku następstwa zdarzeń. Najczęściej pewne wydarzenia przedstawiane są czytelnikowi "po fakcie", często z punktu widzenia dwóch lub kilku osób. Bywa i tak, że mówienie o zdarzeniu wyprzedza samo zdarzenie, które czytelnik może dopiero poznać wraz z kolejnym rozdziałem powieści.
Istotny jest także brak jednoznacznego określenia miejsca, w jakim toczy się akcja. Narracja wiedzie czytelnika do Szabasowej - małego miasteczka na kresach dawnej Rzeczpospolitej (dziś te tereny należą do Ukrainy), pozwala zajrzeć na jej ulice, przyjrzeć się bliżej tragedii mordowanych mieszkańców, ale już za moment ta sama powieść przenosi do bliżej nie określonej chałupy, do lasu, na wiejską drogę, w krzaki bądź nad rzekę. Powieść nie kumuluje bohaterów w jednym, lecz "zastaje" ich tam, gdzie są, niekoniecznie poznając ze sobą.
Nie jest to powieść jednego bohatera, lecz historia wielu głosów, spojrzeń, istnień.
 

Heindl - narrator?
Innym zagadnieniem jest brak konkretnego narratora, do którego przywykła literatura sprzed 1945 roku. "Czarny potok", oprócz tytułu właściwego, ma także podtytuł. Jest nim umieszczony po stronie tytułowej: "Heindl".
Tożsamość Heindla dana jest poznać czytelnikowi dopiero w jednym z ostatnich rozdziałów powieści, podczas rozmowy młodego zecera z Leidem. Okazuje się, że Heindl to pół Żyd, ocalały z pogromów niemieckich, żyjący w niewielkiej chatce na obrzeżach Szabasowej. Heindl w ostatnich rozdziałach decyduje się, oprócz codziennej walki o przetrwanie, dołączyć do partyzantki.
Tok narracyjny nie jest w powieści jednorodny. Pierwszy rozdział poprowadzony w trzeciej osobie, w kolejnym zostaje zastąpiony przez fragment z widocznie wyeksponowaną osobą pierwszą. Czytelnik nie zna jeszcze nazwiska osoby, której oczyma obserwuje świat. Pozna ją dopiero pod koniec książki (Heindl). Heindl będzie pojawiał się jeszcze kilka razy w powieści, zawsze przedstawiając subiektywny punkt widzenia, mający formę narracji pierwszoosobowej. Dzięki temu czytelnik wnika w warstwę bardzo osobistych uczuć i przeżyć bohatera, zbliża się do jednej z postaci, obserwując świat jej oczyma.
Ale duża część tekstu pisana jest w trzeciej osobie. Dzięki temu lepiej widać zgiełk lub natłok przychodzących lub odchodzących bohaterów.
 

Chaos, "stukanina", fikcjonalność
Ilość głosów, ich spontaniczność oraz szybkość zmieniania się, nie wpływa pozytywnie na percepcję utworu. Powoduje jednakże, zamierzone przez pisarza, uczucie zagubienia, rozbicia, a przede wszystkim chaosu, jako naśladownictwa okupacyjnej rzeczywistości, w której czynniki, jakie ją tworzą, zaczynają zlewać się w jedność.
Istnieje w powieści także tło dźwiękowe. Jest nim nieprzemijający odgłos strzałów, nazwany stukaniną.
Buczkowski porusza także problem fikcjonalności w literaturze. Jego powieść, osadzona na tle prawdziwych wydarzeń z II wojny światowej, prawdziwych zdarzeń (Holocaust, czystki etniczne na Kresach Wschodnich), posiada bohaterów czysto fikcyjnych, występujących realnie tylko za pośrednictwem prawdopodobieństwa ludzkich zachowań. "Wiedza o każdym wydarzeniu (prawda) - pisał Buczkowski - jest wypadkową setnych powtórzeń i zmyłek, a prawda zawiera się między widełkami prawdy obiektywnej i potocznej. A materialna prawda?...Ten mówił, tamten widział, inni słyszeli".
Burkot...