Wykładowca: prof. dr hab. Henryk Gasiul

Sposób zaliczenia: końcowy egzamin testowy

Różnice indywidualne opierają się na temperamencie i inteligencji a przecież

temperament + inteligencja = osobowość!

Osobowość uchwyca ciągłość istnienia (życia) człowieka – daje poczucie, że jest się tym co było.

Nurty psychologii klasycznej

1. strukturalizm (W.Wundt, E. Titchener) – jest bardzo obecny we współczesnej psychologii (np. psychologia cech, psychoanaliza). Zakłada ona, że psyche człowieka składa się z pewnych elementów. Szuka odpowiedzi na pytania: Co tworzy podstawowy pakiet, na którym buduje się psychikę? Jaka jest kombinacja tych elementów i jaką tworzy ona strukturę? Dlaczego pojawia się taka a nie inna struktura?
2. 
   
   asocjacjonizm – opiera się na założeniu, że aby zrozumieć myślenie należy zrozumieć prawa kojarzeń. To bardziej styl myślenia niż nurt. Usiłuje odpowiadać na pytanie z czego coś jest zbudowane, w jaki sposób pewne elementy się ze sobą komponują. Swoimi korzeniami sięga aż do Arystotelesa. jest obecny w całej psychologii, np. u Eysenck’a osoba jest zorganizowana na czterech pozycjach. Najniższy to prosta zależność bodziec – reakcja. Powtarzalność bodźca – reakcji powoduje powstanie drugiego poziomu: poziomu nawyków. Trzeci poziom to związek tych nawyków i stworzenie cechy. Czwarty, najwyższy poziom to osobowość, która powstaje poprzez związek cech.
3. funkcjonalizm – czyli psychologia funkcjonalna stawia sobie za cel znalezienie odpowiedzi na pytanie jakim funkcjom psyche służy. Jest widoczny w każdym nurcie psychologii, np. w psychologii ewolucyjnej w kategorii mechanizmów przetrwania. Jest kierunkiem, który wprowadził wymiar skuteczności i użyteczności funkcji (np. u Rottera, Bandury). Połączył człowieka w jedną całość a nie traktował go w kategoriach paralelizmu (równoległości) zjawisk psychicznych, fizjologicznych etc. dzięki temu funkcjonalizm mógł pytać o nadrzędny mechanizm funkcjonowania człowieka. Zawdzięczamy mu całościowy styl myślenia. Na pytanie o źródło/a tego co pcha człowieka do działania odpowiadali inni, np. W. James (adaptacja), S. Freud (psychoanalityka), W. McDougall (instynkt). Dzięki funkcjonalizmowi powstało bardzo wiele teorii. Prekursorami funkcjonalizmu byli J. Dewey i J. Angell.
4. gestalt – psychologia postaci. Twórcami nurtu byli Wertheimer, Köhler i Koffka. Uważali, że doświadczenie nie dość, że jest złożone to szalenie jest istotne to, jakie ma znaczenie np. świadomość nie jakim służy funkcjom ale jakie ma znaczenie. Żeby zrozumieć część należy ją osadzić w całości. Ta sama część w innej całości ma inne znaczenie. Żeby zrozumieć świat fizyczny i psychiczny należy zastosować nadrzędną regułę dominacji całości nad częścią. Na ile całość dominuje nad częścią i na ile ta część spełnia się w całości. Prymat całości nad częścią. Osobowość (a w związku z tym i jego percepcja) to pewna kompozycja dążąca do samorealizacji, harmonii i doskonałości(zasada zamykania). Znaczenie jest kluczowym elementem. Psychologia gestalt wprowadziła paradygmat[1]. Od tej teorii wyszły inne teorie, min. egzystencjonalna (Frankl), organistyczna (Maslow).
5. 
   
   behawioryzm – negował osobowość ale jest istotny dla psychologii osobowości. Przedstawicielem tego nurtu był J. Watson. Behawioryzm zajmuje się zachowaniami zewnętrznymi, które można rejestrować w sposób obiektywny. Nie zajmuje się procesami biochemicznymi ani wewnętrznymi motywami, które są wyprowadzonymi drogą wnioskowania zjawiskami „psychicznymi”. Głównym, celem analizy behawiorystycznej jest zrozumienie jak poszczególne bodźce środowiskowe kontrolują określone rodzaje zachowania. Dane zbierane są w postaci konkretnych, dających się mierzyć reakcji (np. mruganie, naciskanie dźwigni lub wypowiedzenie słowa „tak”), które następują po możliwych do zidentyfikowania bodźcach takich jak światło lub dźwięk dzwonka.
   Ponieważ nie było wiadomo dlaczego ten sam bodziec powodował wiele różnych reakcji, uznano, że pomiędzy bodźcem a reakcją musi działać jakaś zmienna pośrednicząca. To spowodowało,  że behawioryzm podzielił się na dwa kierunki:
6. 1. redukcjonizm – redukuje osobowość, uważa, że zmiennymi pośredniczącymi między bodźcem a reakcją są np. masa mózgu, ścieżki neuronowe. Przedstawicielami byli: Tolman, Hull, Skinner.
   2. konstrukcjonizm[2] – uważa, że aby zrozumieć odmienność reakcji należy wprowadzić konstrukty teoretyczne wyjaśniające (np. potrzeby, nawyki, schematy myślenia). Rozwinął się w blok teorii poznawczo – społecznych.
7. psychologia personalistyczna W. Stern’a – mówi o indywidualności człowieka. Starał się połączyć psychologie i filozofię. Dopiero ta teoria jest podstawą psychologii osobowości. Nawiązuje do bytu, ontologii. Żeby zrozumieć człowieka, trzeba go traktować jako osobę (ale nie w znaczeniu gestalt). Osobą jest też zwierzę, grupa społeczna – osoba to jedność ale i różnorodność. Aby ją zrozumieć należy zrozumieć jej relacje z otoczeniem. Osoba może ujawniać się na różnych poziomach. osoba jest złożona (np. życie psychiczne). Stern przyrównuje ją do gór – widoczne są tylko szczyty w masywie górskim – jawne zachowania są rozdzielone od siebie (jak poszczególne szczyty) a nawet sprzeczne ze sobą ale nadal tworzą jeden i ten sam masyw górski. Podłoże masywu jest głęboko w ziemi i dlatego masyw jednocześnie jest dla szczytów fundamentem – tak samo jak w osobie fundamentem jest jedność. Stern nie zaprzeczał Freudowi – myślał w kategoriach głębi (jako nieświadomość człowieka.

Nurty współczesne

Swoimi korzeniami sięgają do klasyki. Są oparte na trzech tradycjach badawczych.

Tradycje badawcze:

1.      kliniczna – daje szansę myślenia w kategorii idiograficznego podejścia (indywidualności). Prekursorami byli lekarze Charcot (w jego klinice terminował Freud) i Janet. Zajmowali się różnymi patologiami. Nie tworzyli żadnych teorii a jedynie interpretowali wyniki. Przedstawicielem tej tradycji był też Morton Prince (od niego wywodzi się Henry Murray). istota klinicznej tradycji polega na tym, że teorie wynikają z klinicznego portretu człowieka, stara się traktować człowieka jako indywidualność i porównuje go z innymi ludźmi. Jest to tradycja jakościowa. Narzędziami są wywiad, obserwacja etc. Do tej tradycji sięgają Rogers i Kelly.

2.      korelacyjna – prowadzą do próby bardzo precyzyjnego uchwycenia (rozpracowania) osobowości. Z tej tradycji wywodzą się min. teorie cech, teorie czynnikowe (Eysenck, Cattel, Gillford). Wszyscy ludzie posiadają te same cechy ale w różnym natężeniu – można je poznać poprzez porównania jednego człowieka z innymi. Tradycja ta lokuje się w nurcie nomotetycznym (zajmującym się abstrakcjami, kwestiami uniwersalnymi lub ogólnymi). Trzy prawa tradycji korelacyjnej:

1. prawo klasyfikacji ludzi do poszczególnych kategorii aby przewidzieć jak się mogą zachować
2. prawo ustalania zasad zachowania, które stosuje się go ogólnie do ludzi (np. dążenie do równowagi)
3. prawo do określenia wymiarów, na których można opisywać ludzi po ich porównaniu

3.      eksperymentalna – sięga behawioryzmu i badań nad temperamentem prowadzonymi przez Pawłowa. Jest tradycją naukową ale sztuczną, gdyż sztuczny jest eksperyment. Z niej wywodzi się nowy styl myślenia o osobowości – sytuacjonizm (ni ma osobowości, są tylko sytuacje), np. W. Mischel

Każdy z nas tworzy własne, ukryte teorie osobowości aby lepiej zrozumieć otaczający nas świat i przystosować się do układów społecznych.

[tabela pt. Porównanie perspektyw interpretacji, Fumhan, 1988, str. 48]

We współczesnej psychologii osobowości występują dwa nurty:

1.      podejście przyrodnicze – istotne jest rozpoznanie ogólnych praw. neguje to co jest jakościowe. Posiada silne zaplecze, min. wywodzą się z niego teorie czynnikowe. Dba o metodologiczną poprawność. Reaktywność – człowiek jest przedmiotem, który trzeba badać. redukuje człowieka do obiektu. Wyznaje zasadę, że gdy się czegoś nie da zbadać to taka rzecz nie istnieje.

2.      podejście humanistyczne – ważne jest zrozumienie kondycji człowieka. Ma charakter konstruktywizmu. Stara się zrozumieć człowieka w jego niepowtarzalności. Do tego nurtu zalicza się min. teorie egzystencjonalne i organistyczne.

Aby być uznaną za naukową, każda teoria osobowości musi spełniać następujące kryteria:

1.      zakres stosowalności (wszechstronności) – powinna wyjaśniać jak najszerszy zakres możliwie wszystkich zjawisk

2.      wartość heurystyczna – teoria musi pozwalać odkrywać nowe zjawiska, stawać się źródłem nowych prawd i interpretacji

3.      testowalność – powinna umożliwiać empiryczną weryfikację przewidywań praw i zasad, które odkrywa (brak spełnienia tego kryterium można zarzucić teorii Freuda)

4.      oszczędność = prostota – przy pomocy niewielu twierdzeń (przesłanek) teoria powinna wyjaśniać dane zjawiska

5.      kompatybilność i zdolność integracji poziomów i podejść interpretacyjnych – teoria musi liczyć się z osiągnięciami innych nauk, np. biologii czy genetyki

6.      użyteczność teorii – powinna rozwiązywać istotne, ludzkie problemy oraz odpowiadać na pytania o ważne problemy ludzi a nie tylko „dążyć za modą” w psychologii

Czym jest więc psychologia osobowości?

Definicja 1: Psychologia i teoria osobowości musi być ogólną teorią zachowania się człowieka oraz spełniać w/w kryteria.

Definicja 2: Psychologia osobowości jest to naukowe studium całej osoby a jej ostatecznym celem staje się konstruowanie ludzkiej indywidualności

Musi chwytać człowieka w pełni (wielowymiarowość). Musi zawsze dbać o perspektywę ontologiczną. Należy zrozumieć naturę osoby – najlepiej poprzez nawiązywanie do i wykorzystywanie filozofii.

Relacje między osobowością a zachowaniem.

Osobowość a zachowanie (wg H. Gasiula)

Zachowanie w danej sytuacji jest funkcją. X = f(Dyspozycji, Rodzaju wzbudzonych procesów psychicznych, Rodzaju interakcji).

Psychologia zajmuje się zachowaniem a psychologia osobowości osobą. bada to, co tkwi w indywidualności. Jest wiedzą ogólną, pomimo dość wąskiego pola zainteresowania.

Osobowość to konfiguracja (właściwości) ujawniające się w ciągu calego życia – jest płynna, zmienia się.

Badanie osobowości opiera się na metodzie LOTS.

Z testów (T) wyróżnia się trzy strategie:

1.      racjonalną

2.      empiryczną (silną)

3.      czynnikową (silna)

3