PSJ_2_1_Byczkowska.pdf

QSR – Edycja Polska

Przegl ą ąd Socjologii Jako ś ściowej

Tom II, Numer 1 – Listopad 2006

Dominika Byczkowska

Uniwersytet Łódzki, Polska

Solidarność zawodowa jako wynik socjalizacji wtórnej. Na przykładzie zawodu

lekarza

Abstrakt

Artykuł ten prezentuje wnioski z badań przeprowadzonych w oparciu

o metodologię teorii ugruntowanej z wykorzystaniem jakościowych technik

badawczych. W artykule zaprezentowane zostały elementy i mechanizmy

budowania i podtrzymywania solidarności zawodowej lekarzy, stosowane w

trakcie edukacji na uczelni medycznej. Są nimi: przekazywane w procesie

nauczania techniki neutralizacyjne, stechnicyzowany język, wiedza

merytoryczna i tzw. niby-wiedza , monopolizacja czasu, wyznawane przez

środowisko wartości, samokontrola, wspieranie członków swojego

środowiska oraz występujące tu rytuały inicjacyjne i integracyjne.

Słowa kluczowe

Solidarność zawodowa, techniki neutralizacji, rytuały inicjacyjne, rytuały

integracyjne, grupy profesjonalne, wartości grupowe, monopolizacja czasu.

Wstęp

Artykuł ten oparty jest na wynikach badań nad procesem stawania się lekarzem

przeprowadzanych przez autorkę w okresie od grudnia 2003 do kwietnia 2005 roku

na Uczelni Medycznej i w jednym z miast wojewódzkich, wśród jej studentów oraz

wykładowców. Celem badania było poznanie procesu stawania się lekarzem. Temat

ten wydał się autorce istotny, dlatego, że lekarze są tą grupą zawodową, która

darzona jest dużym szacunkiem społecznym. Autorkę szczególnie interesowało czy

istnieje specyficzna perspektywa poznawcza charakteryzująca to środowisko.

Głównym celem było zatem poznanie elementów wyłonionego w trakcie badań

habitusu lekarskiego. Kwestie dotyczące korupcji, jej usprawiedliwień, unormowań

prawych, kontekstu organizacyjnego i korporacyjnego środowiska lekarskiego, świat

społeczny medycyny interesowały autorkę wyłącznie z punktu widzenia ich wpływu

na proces nabywania habitusu lekarskiego.

www . qualitativesociologyreview . org

Zastosowane ujęcia teoretyczne

Teorie, które autorka zastosowała w trakcie badań do analizy zjawisk

społecznych, wpisują się w paradygmat interpretatywny. Zgodnie z założeniami tego

ujęcia, rzeczywistość społeczna ma charakter procesualny, aktorzy społeczni w

wyniku permanentnej interpretacji działań innych jednostek i grup stale wytwarzają,

zarówno odgrywane przez siebie role, jak i rzeczywistość społeczną w ogóle.

Społeczeństwo nie jest tu traktowane jak stały byt, ale jak nieustannie

reprodukowany wytwór ludzkich działań.

Do wyjaśnienia elementów procesu stawania się lekarzem zastosowano teorię

reprodukcji Pierre’a Bourdieu i Jean-Cleaud’a Passeron (1990). Zaproponowano tu

koncepcję habitusu, dla wytłumaczenia różnic w przyswajaniu perspektywy

poznawczej wśród studentów pochodzących i niepochodzących z rodzin lekarskich.

Pojęcie habitusu zostało wyłonione w trakcie badań, gdy zauważono, że w

wywiadach z osobami nie znającymi się nawzajem, z różnych lat studiów, pojawiają

się identyczne uzasadnienia (techniki neutralizacyjne lub objaśnienia) korupcji i

orzeczeń sądów lekarskich, a także podobne opisy zjawisk solidarności zawodowej,

czy hierarchii opartej na wiedzy. O habitusie można mówić wówczas, gdy elementy

perspektywy poznawczej są nieuświadomione. Tak było w tym wypadku. Pojęcie

habitusu okazało się odpowiednie do opisu badanego zjawiska również dlatego, że

umożliwia ono wskazanie elementów perspektywy poznawczej środowiska

medycznego w procesie socjalizacji pierwotnej (np. w rodzinie). W trakcie badań

wyłoniono bowiem dwie kategorie studentów – pochodzący z rodzin lekarskich i nie

pochodzący z takich rodzin. Proces socjalizacji wtórnej pierwsza z tych grup

przechodziła bardziej płynnie i łatwiej niż druga, właśnie ze względu na przekazanie

już w domu rodzinnym niektórych nieuświadamianych elementów habitusu lekarza.

Jednym z takich elementów jest, na przykład, konflikt pomiędzy wartością

realizowaną (badania zlecone są istotne, bo pomagają rozwijać medycynę), a

deklarowaną (pacjent jest zawsze najważniejszy). Wartości te kłócą się za sobą, gdy

pacjenta traktuje się jak przedmiot nauk medycznych, a nie jako podmiot leczenia.

Inną koncepcją, zastosowaną w badaniu, była teoria technik neutralizacyjnych

stworzona przez David’a Matza’ę i Gresham’a Sykes’a (1979) w oparciu o badania

nad przestępcami. Głosi ona, iż przestępcy posiadają system wartości podobny do

obywateli przestrzegających prawa, aczkolwiek stosują techniki, które pozwalają im

czasowo zawieszać ogólnie wyznawane wartości, na rzecz takich, które

usprawiedliwiałyby zachowania przestępcze. W ten sposób zmniejszają także

kontrolę, jaką ma nad nimi społeczeństwo. Sykes i Matza wyróżnili następujące

rodzaje technik: zaprzeczenie szkody ( denial of injury ), zaprzeczenie ofiary ( denial of

the victim), zaprzeczenie odpowiedzialności ( denial of responsibility ), potępianie

potępiających ( condemnation of the condemners ) oraz odwołanie do wyższych

wartości ( appeal to higher loyalties ).

Koncepcja ta została poszerzona przez Nelson’a i Lambert’a (2001) o trzy

kolejne rodzaje technik. Są nimi: szukanie usprawiedliwienia poprzez odwołanie się

do emocjonalnej reakcji środowiska ( emotional obfuscation ) , technika zamiany

miejsc ( appropriation and invertion ) i definiowania prawdy ( evidentiary solipsism ).

Kolejną wykorzystaną w badaniach teorią była koncepcja rytuałów według

Jean’a Maissoneuve (1995). Rytuał określa on jako skodyfikowany system praktyk,

który posiada w danym miejscu i czasie subiektywne znaczenie i symboliczną

wartość dla swych uczestników i świadków. Implikuje aktywizację ciała oraz posiada

www . qualitativesociologyreview . org

związek z sacrum (Maisonneuve, 1995). W badanej uczelni wyróżniono dwa rodzaje

rytuałów:

Rytuał przejścia , mający na celu wprowadzenie jednostki w nową rolę

społeczną, danie jej nowej tożsamości. Dawne rytuały przejścia charakteryzował

podział na trzy etapy: rozłąka ( separation ), oczekiwanie ( limen , margin ),

integracja ( reagregation ). Rytuały przejścia towarzyszą każdej ważnej zmianie

statusu i pozycji społecznej (Turner, 1975; Maisonneuve, 1995).

Rytuały integracyjne mają miejsce w trakcie zabawy, ich celem jest

zacieśnienie więzi wewnątrzgrupowych (Maisonneuve, 1995).

W badaniu wykorzystano także koncepcję Erving’a Goffman’a oraz porównano

wyniki badań z publikacją “Boys in White. Student Culture in Medical School.”

(Becker, Geer, Hughes, Strauss: 1961), opisującą kulturę i proces stawania się

lekarzem w Stanach Zjednoczonych w latach ’50 XX wieku.

Dla wyjaśnienia, czym jest solidarność zawodowa oraz od czego zależna jest jej

siła, zastosowano teorię Eliot’a Freidson’a (2004), przedstawioną w dalszej części

artykułu. Przydatną dla wyjaśnienia kwestii nabywania tożsamości okazała się być

koncepcja Evereth’a Hughes’a, dotycząca czasu i wysiłku poświęcanego na

realizowanie zadań związanych ze studiowaniem. Zgodnie z tą teorią, czynność, na

którą poświęcamy najwięcej czasu i wysiłku ( core activity ), określa i kształtuje naszą

tożsamość (Hughes, 1997), natomiast czynnikiem wzmacniającym ten proces są

czynności dodatkowe ( auxiliary ).

Zastosowane podejście metodologiczne

W badaniu wykorzystano metodologię teorii ugruntowanej. Jej główną zasadą

jest wyłanianie się teorii z danych empirycznych, a zatem unika się formułowania

szczegółowych pytań badawczych czy stawiania hipotez, dotyczących badanych

zjawisk społecznych. W tej metodologii etapy badania (zbieranie danych, ich analiza,

stawianie hipotez, konstruowanie teorii) przeplatają się. Zarówno cel badania, jak i

pytania badawcze są tymczasowe, kolejne etapy badania uzależnia się od

wcześniejszych wyników, a zebrane wcześniej dane można analizować powtórnie, w

oparciu o odkryte później zjawiska. Próbki empiryczne zbiera się tak długo, aż nie

zaczną się powtarzać własności kategorii; na przykład, w przypadku obserwacji,

będą się pojawiać te same zachowania, czyli dopóki nie nastąpi teoretyczne

nasycenie. Badacz, na każdym etapie badania, w oparciu o dane empiryczne, może

odkryć nowe zjawiska, znaleźć nowe, nieopisane wcześniej kategorie bądź ich

własności.

W niniejszym badaniu analizowano dane o charakterze jakościowym.

Przeprowadzono osiem wywiadów swobodnych. Po dwa wywiady zostały

przeprowadzone ze studentkami pierwszego roku oraz ze studentami piątego roku,

po jednym ze studentką drugiego roku, emerytowanym profesorem medycyny, z

wykładowcą socjologii na UM oraz ze studentem czwartego roku. W badaniu

zastosowano także analizę jednego numeru czasopisma studentów UM (w trakcie

kilkunastomiesięcznego okresu prowadzenia badań dostępny był tylko jeden jego

numer) oraz trzy obserwacje.

Pierwsza z nich odbyła się na samym początku procesu badawczego, w trakcie

pobytu autorki w szpitalu w charakterze pacjentki. Większość notatek pochodzących

z tej obserwacji zostało spisanych przed zabiegiem, a zatem wtedy, gdy autorka nie

www . qualitativesociologyreview . org

odczuwała dolegliwości, które mogłoby wpłynąć na jej sposób postrzegania

rzeczywistości.

Druga z obserwacji została przeprowadzona na spotkaniu studenckiego koła

etyki; autorka nie ujawniła swej tożsamości oraz nie uczestniczyła w dyskusji.

Trzecia obserwacja była przeprowadzona na zajęciach z filozofii. Tożsamość

autorki była znana jedynie osobie prowadzącej, gdyż konieczne było uzyskanie

zgody na uczestniczenie w zajęciach. Tożsamość autorki została studentom

ujawniona po zajęciach.

Z każdej z obserwacji powstawały notatki, które, tak jak wywiady oraz treść

czasopisma, zostały poddane analizie przy wykorzystaniu kodowania rzeczowego,

otwartego i selektywnego. Wykorzystano również technikę kodowania teoretycznego

w celu opisania i wytłumaczenia związków pomiędzy kategoriami wyłonionymi w

analizie. Podstawową procedurą budowania teorii była indukcja; na podstawie

danych empirycznych budowano wyjaśnienia teoretyczne. Testem, który

zastosowano w celu uzyskania wyników jak najbliższych intersubiektywności, była

triangulacja: danych, metodologiczna oraz teoretyczna. Czwarty rodzaj triangulacji –

triangulacja badacza, był niemożliwy do spełnienia, gdyż badaczka prowadziła

badania samodzielnie. Pojęcia pojawiające się w artykule wyłonione zostały przez

cały okres prowadzenia badań i ich wprowadzenie wynikało z wniosków

dostarczonych przez zebrany i przeanalizowany materiał.

Solidarność zawodowa

W trakcie badań wyłonione zostały dwie kategorie centralne. Pierwsza z nich to

hierarchia oparta na wiedzy . Wiąże się ona z przeświadczeniem, że im więcej dana

grupa społeczna i jej członkowie posiadają wiedzy merytorycznej, także medycznej,

tym wyższe zajmują miejsce w hierarchii społecznej. Przejawia się to, między innymi,

w tych kontaktach lekarz-pacjent, kiedy lekarz traktujący pacjenta protekcjonalnie,

niechętnie tłumaczy istotę schorzenia, gdyż z góry zakłada, że ten jej nie zrozumie.

Druga kategoria centralna to opisywana tu solidarność zawodowa . Oba te

zjawiska są ze sobą ściśle powiązane i zazwyczaj działania aktorów społecznych

sprzyjające jednej z kategorii, służą także drugiej. Proces stawania się lekarzem jest

procesem bardzo złożonym, wymagającym od nowicjuszy wielu wyrzeczeń. Jest to

proces długotrwały, jako że trwa nie tylko sześć lat studiów plus siódmy rok stażu;

permanentny proces stawania się lekarzem występuje również po dyplomie.

Środowisko lekarskie jest środowiskiem bardzo spójnym wewnętrznie, dlatego

także proces przekazywania habitusu lekarza w trakcie kształcenia w tym zawodzie

jest bardzo spójny – wpajane normy, zasady, wartości, strategie działania, nauczany

język czy umiejętności tworzą bardzo spójną perspektywę poznawczą. Elementem

tej perspektywy, jednym z jej najistotniejszych elementów, jest solidarność

zawodowa, której poświęcony jest ten artykuł.

Solidarność zawodowa jest to ten element bycia lekarzem, któremu służą

wszystkie praktyki społeczne stosowane przez szeroko ujęte środowisko lekarskie w

celu socjalizacji nowych członków. Solidarność zawodowa to innymi słowy poczucie

wspólnoty z osobami wykonującymi ten sam zawód, przejawiające się poprzez

działanie zmierzające do podtrzymania lub polepszenia sytuacji przedstawicieli

danego zawodu. Jest to wspólnota świadomości ( consciousness community )

(Freidson, 2004), ponieważ formuje się na bazie wspólnych doświadczeń (np. studia

medyczne, praca w szpitalu), zainteresowań (np. leczenie chorych i ratowanie życia

www . qualitativesociologyreview . org

ludzkiego) i zasobów (np. praca lub perspektywa pracy w szpitalach i przychodniach,

dostęp do specjalizacji, wysokość pensji lekarskich) (Freidson, ibidem). Jeżeli zatem

wspólnota ta jest także w pewnym sensie wspólnotą interesów (zwłaszcza w sensie

wspólnoty zasobów), korzystne dla jej członków jest dbanie o tę profesję, a co za tym

idzie, o utrzymanie jej granic (czyli np. ograniczając do niej dostęp poprzez trudne

studia). Gdyby medycyna przestała być dyscypliną zamkniętą (do podjęcia zawodu

potrzebne są formalne kwalifikacje zdobyte w organizacji kontrolowanej przez

członków tej grupy zawodowej) i wymagającą (wymagające studia oraz konieczność

ciągłego dokształcania się w trakcie wykonywania zawodu), straciłaby swój

szczególny status i jej reprezentanci straciliby swój prestiż. Howard Becker (za:

Freidson, ibidem) tłumaczył solidarność zawodową w następujący sposób: im więcej

wysiłku, czasu i energii ( commitment of time and energy ) wkłada się w daną

działalność, tym bardziej doświadcza się związku z umiejętnościami i wiedzą

konieczną do jej wykonywania, a zatem pojawia się pragnienie, by je zwiększać, ale

także chronić ich integralność (czyli także bronić dostępu osób

niewykwalifikowanych). Dlatego też, zawody wymagające dużo wysiłku, wiedzy i

czasu koniecznego do ich zdobycia i wykonywania, dążą do zamykania się, bez

czego niemożliwa jest formalizacja dostępu do tych zawodów. Jeśli natomiast

pojawiają się już owe granice i profesja staje się rozpoznawalna i spójna, wówczas

osobom myślącym podobnie i praktykującym dany zawód łatwiej jest utożsamiać się

z nim, a co za tym idzie, postrzegać siebie i innych przedstawicieli zawodu przez

jego pryzmat. Właśnie wówczas można mówić o solidarności zawodowej – poczuciu

wspólnoty z osobami wykonującymi ten sam zawód.

Na ową solidarność ma wpływ sam proces kształcenia. Freidson (ibidem)

podaje cztery powody takiego stanu rzeczy:

- Osoby, które aspirują do wykonywania danego zawodu i rozpoczęły starania o

przyjęcie do niego, z góry zakładają, że przejdą każdy egzamin czy kurs

potrzebny do jego uzyskania;

- Studenci kształceni są grupowo, nie indywidualnie, mogą zatem negocjować

wspólne definicje sytuacji dotyczące zawodu;

- Studenci są odseparowani przez pewien okres czasu od studentów innych

kierunków;

- Przechodzą te same kursy, znoszą te same wymagania swojego kierunku

studiów, co owocuje wspólnotą doświadczeń.

Taki proces kształcenia powoduje większe zaangażowanie i identyfikację z

zawodem, tworzy poczucie solidarności, bazujące na podobnym doświadczeniu i

tożsamości wśród nowicjuszy oraz wzmacnia poczucie wspólnoty, poprzez dzielenie

problemów i rozwiązywanie ich. Umożliwia to budowanie solidarności zawodowej

lekarzy właściwie już od początku studiów. Jest ona tak istotna, że posiada nawet

swoją instytucjonalną formę – Izbę Lekarską – która ma konkretne uprawnienia w

kształceniu nowych członków społeczności: to ona wymaga stażu po studiach oraz

daje prawo wykonywania zawodu, bez którego nie można pracować jako lekarz.

W procesie socjalizacji, również wtórnej, w toku interakcji “jednostka osiąga

integrację z grupą społeczną przez uczenie się kultury tej grupy i własnej w niej roli”

(Borowicz, 1998: 42). Proces socjalizacji ma też na celu przystosowanie człowieka

do warunków, w jakich przyjdzie mu funkcjonować (Borowicz, ibidem). W wypadku

środowiska medycznego jest to bardzo widoczne, choćby na przykładzie tworzonych

neutralizacji czy objaśnień, a także niby-wiedzy ii . Socjalizacja wtórna ma na celu

umiejscowienie jednostki w hierarchii społecznej, a wcześniej, przygotowanie jej do

zajmowania tego miejsca. Jako że lekarz jest w naszym społeczeństwie szanowaną

www . qualitativesociologyreview . org

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: