Ziomek J - Symbol wśród tekstów kultury.pdf - _ Polski. Artykuły - napomoc

JERZY ZIOMEK

PRACE OSTATNIE

LITERATURA I NAUKA O LITERATURZE

OOA.()- ~ooGO

WARSZAWA 1994

WYDA WNICTWO NAUKOWE PWN

Warning Rainer 112

Warren Austin 113

Ważyk Adam 381

Weidle Wladimir 362

weu Simone 384

Weinsberg Adam 152, 263

Weintraub Wiktor 61, 81, 89

Weiss Tomasz 283

Wellek Rene 74, 80, 113

Wereszczakówna Maryla, zam.

Puttkamerowa 68

Wergiliusz (publius Vergilius Ma-

ro) 66, 86, 107, 120, 121, 146,

241,246, 326, 346, 348, 352

Werner Andrzej 366

Węgrzecki Adam 60

Wierzbicka Anna 189, 192-194,

218, 219, 285, 322

Wilczek Jan 389

Wilkońska Paulina 47

Wilson Thomas 153

Winogradow Wiktor W. 89

Wirzbięta Maciej 346

Wiszniewski Michał 20, 59

Wiśniowiecki Jeremi 98

Witkiewicz Stanisław Ignacy

(Witkacy) 11, 380, 381

Witkowska Alina 62

Władysław IV Waza, król polski 19

WOlffiin Heinrich26, 27, 60, 68,181

Woronczak Jerzy 404

Wróbel Walenty 334

Wujek Jakub 251, 307, 311

Wybicki Józef 278

Wyka Kazimierz 50, 51, 62, 352,

363

Wyspiański Stanisław 171-173

SPIS TREŚCI

Zachariasiewicz Jan 47

Zagórski Jerzy 370

Zakrzewski Bogdan 282

Zalucki Marian 281, 284

Zamoyski Jan 340

Zapałowicz Hugo 351

Zathey Jerzy 282

Zawadowski Leon 217

Zejler Handrij 278

Zetowski Stanisław 283

Zgółka Tadeusz 219, 220, 237, 263

Ziejka Franciszek 177

Zieliński Tadeusz 66

Zieniewicz Andrzej 395

Ziomek Jerzy 5-15, 61, 89, 262,

282

Zipf George Kingsley 249

Zumthor Paul 153

Zwingli Ulrich 157

Zygmunt I Stary, król polski 19

Słowo wstępne (Ewa Wiegandt)

I. Proces

historycznoliteracki

Epoki i formacje w dziejach literatury P?ls~iej ..... : ..... ," ..

Obrona potoczna historii literatury, czyli połka czytelmka 1 połka

badacza

II. L i t e r a t u r a i r z e c z y w i s t ość

Poeta jako żródło historyczne

@i'

115

Prawda jako problem poetyki

;

Fikcyjne pole odniesienia a problem quasl-sądow

Żaboklicki Krzysztof 60

Żdanow Andriej A. 393

Żeleński Tadeusz (Boy) 280, 283

Żeromski Stefan 110, 111

Żmigrodzka Maria 43, 62, 80

Żółkiewski Stefan 176

Żukrowski Wojciech 380, 389

Żurowski Maciej 113

Żyrmunski Wiktor M. 179

III. P o d z n a k i e m r e t o ryk i

O współczesności retoryki .

Symbol wśród tekstów kultury .. : : .

Metafora a metonimia. Refutacje 1 propozycje .

Solecyzmy w Ferdydurke :.: : .

Wprowadzenie do teorii solecyzmu. Prelnmnana translatologiczne

Kontrafaktura

131

154

178

221

239

265

285

Genera scribendi

IV. Varia

Jana Kochanowskiego "Pan zastępów". Przyczynek z pogranicza

gramatyki i poetyki

305

323

340

353

366

Niezwykłe i nie leda pióro

Łódź bukowa (współautorstwo: Janina Abramowska)

Scyta w Arkadii

Śmiech pokoleń

433

SYMBOL WŚRÓD TEKSTÓW KULTURY

figury. Jeśli nie dodamy: jako figury (recte: tropy) poe-

tyckie, to dlatego, że symbole (obok alegorii) są właśnie

figurami interdyscyplinarnymi utrzymującymi istotną kore-

spondencję między sztukami, a nawet szerzej: między róż-

nymi obszarami kultury",

Ten kulturowy trop badań wymaga, aby uprzednio zająć.

pewną postawę, a mianowicie, aby zgłosić desinteressemeni'

wobec tych koncepcji, które zakładają pierwotność myślenia}

symbolicznego i w symbolu widzą swoistą rzeczywistość,

która nie odsyła do tego, co zewnętrzne i od niej niezależne".

Napisałem desinteressement", ponieważ polemika z teoriami

pansymboli~znymi byłaby tu i niemożliwa, i niewskazana. Do

próby opisu niektórych sposobów funkcjonowania symbolu

w kulturowej' komunikacji zbyteczne jest weryfikowanie

zdania typu: "symbol jest bytem sam dla siebie" - zdanie to

jest bowiem nieweryfikowalne i "niefalsyfikowalne"4.

Pozostając w zgodzie z długą tradycją, możemy po-

wtórzyć, że "symbol [...] uczestniczy w tym, co symbolizuje;

rzecz symbolizowana jest obecna W swoim symbolu'". Myśl

to na tyle obszerna, że mieści w sobie zarówno procedery

badawcze religioznawcze, jak i kulturoznawcze.

Był w czasach starożytnych zwyczaj, że odchodzącemu

gościowi wręczało się tzw. tessera hospitalis', co można było

przełożyć jako "skorupka gościnności". Dokładniej mó-

wiąc, gościowi jako komuś przyjętemu do wspólnoty, wrę-

czało się odłamaną część tessera, drugą zaś zostawiało

u siebie: Tessera hospitalis służyła do rozpoznawania gościa

tudzież gospodarza w innym czasie i w innym miejscu przez

zestawienie dwu odłamków w ponowną całość. Znamy

zresztą ten obyczaj z czasów konspiracji, z tą niewielką

różnicą tylko, że tessera stała się na przykład papierowym

banknotem, który łatwo było przedrzeć i zestawić razem.

Bywało i tak, że ten, który przedarł banknot, wręczał oba

kawałki dwu wzajemnie nie znającym się konspiratorom po

to właśnie, aby mogli się zidentyfikować.

"Symbol" jest jednym z najbardziej nadużywanych okreś-

leń - i to zarówno w mowie potocznej, jak i w fachowej

terminologii rozmaitych dyscyplin artystycznych i nauko-

wych. Jest słowem, które pociąga swym posłuszeństwem

i swą wieloznacznością. Dlatego rozważania nad miejscem

symbolu w kulturowym komunikowaniu należy raczej pro-

. o" ,wadzić sposobem zwężającym zakres zasadniczego użycia

"I. terminu niż eksplorowalnieobjęte "obszary panowania

symbolu". Łatwo, za łatwo bowiem powiedzieć, że "symbol

daje do myślenia"! - łatwo i zaledwie z połową racji.

. J;er~in "symbol" używary bywa w językoznawstwie

w-znaczeniu: znak arbitralny; czyli nie motywowany, mocą

~ąłYejarbitralności regularnie przyporządkowany do danego

pojęcia, tak że owo przyporządkowanie stanowi znaku tego

- Jznaczenie. W logice i matematyce "symbol" - to wyraz

należący do słownika jakiegoś języka formalnego.

,L Te znaczenia terminu możemy tu zostawić na boku bez

polemiki. Jedynie wchodząc na pogranicze nauki o literatu-

rze i o języku chciałoby się zastrzec, że lepiej na tym terenie

dla uniknięcia nieporozumienia w ogóle nie używać terminu

"symbol", lecz mówić ogólnie o znaku, dodając w razie

potrzeby, że chodzi o znak właściwy, i uściślając ewentualne

jego funkcje.

Symbole będą tu więc przedmiotem zainteresowania jako

154

155

Tessera hospitalis jest dogodnym modelem powstawania

i funkcjonowania symbolu. Symbol funkcjonuje na zasadzie

pars pro toto. Znak symbolizujący to taka pars, która nie

tylko pochodzi z reprezentowanego przez siebie totum, ale

która znaczy w danej grupie społecznego porozumienia.

Grupa ta może być formalna i nieformalna, nieliczna i tak

liczna, że aż nieprzeliczalna, tożsama w czasie i rozłożona

w ogromnej diachronii.

Większość symboli funkcjonuje w grupach nieformal-

nych jako objaw nieprecyzyjnego poczucia współuczestnic-

twa w tym samym doświadczeniu kulturowym.

Weźmy na przykład symbole łatwe, to znaczy powszech-

nie czytelne i produktywne, czyli żdolne do ponawiania

znaczeń. I tak: kotwica jest symbolem nadziei. Jeśli powie-

my, że kotwica nie wymaga komentarza i każdy wie, co ona

oznacza, to musimy zarazem dodać, że ten "każdy" jest

uczestnikiem grupy społecznej posiadającej znajomość uży-

cia tego to narzędzia jako najlepiej widomego symptomu

spokoju po niebezpieczeństwach podróży. Grupą społeczną

jest więc w tym przypadku nieformaina zbiorowość należąca

do kultury nautycznej. Granice między przynależnością

formalną do grupy a uczestnictwem w kulturze mogą być

niewyraźne, ale bywają istotne z punktu widzenia sposobu

posługiwania się znakiem. Weźmy na przykład krzyż. Był

kiedyś narzędziem śmierci haniebnej. Stał się symbolem

odkupienia - jako narzędzie męki Jezusa. Użycie znaku

krzyża może być deklaracją przynależności do grupy for-

malnej któregokolwiek z Kościołów chrześcijańskich, ale

poza Kościołem krzyż nie przestaje być symbolem czytelnym

dla szerokiej kultury europejskiej (z konotacją: współczucie

lub zasługa). Wypada się zastrzec, że próba objaśnienia

w tym miejscu, czego symbolem jest kotwica, a czego krzyż,

nie przeczy bynajmniej tezie o nieprecyzyjnych i nieostrych

znaczeniach symboli.

Symbolem staje się ta część, która gromadzi w sobie

najsilniejsze zdolności reprezentowania całości. Stosunek

reprezentowania jest wszakże stosunkiem zachodzącym nie

tyle pomiędzy rzeczywistymi przedmiotami, ile raczej mię-

dzy ich wyobrażeniami czy przedstawieniami. Kotwica

autentyczna i rzeczywista może być wyposażeniem rzeczywi-

stym statku lub, dajmy na to, eksponatem muzealnym. Aby

stać się symbolem, musi się uprościć, to znaczy uschematy-

zować, co najłatwiej osiągnąć przez stworzenie wizerun~u

kotwicy. Krzyż męki Pańskiej, gdyby się był zachował, me

byłby symbolem, lecz relikwią, tak jak relikwią są rzekome

czy autentyczne resztki krzyża. Symbolem jest natomiast

wszelki wizerunek krzyża, w tym sensie nie tylko malowidło

czy rysunek, lecz przedmiot naturalnej wielkości, pod wa-

runkiem, że jest to przedmiot-artefakt.

O tym, czy coś jest przedmiotem rzeczywistym, czy

wizerunkiem, a przeto symbolem, decydują nie tylko cechy

substancjalne danego obiektu, lecz także relacje formalne.

Te z kolei poddane są presji przekonań. Przykładem niech

będzie sakrament eucharystii. O tym, czy jest symbolem, czy

nie, decydują nie substancje, lecz formalne relacje wobec

innych sakramentów, objęte przekonaniami. Dla katolików

i luteranów? eucharystia nie jest symbolem i nie może nim

być, ponieważ w chlebie i w winie r e a l n i e obecne są ciało

i krew Pańska. Zaprzeczenie tej realnej obecności, np.

w teologii Zwingliego, kazało rozumieć chleb i wino tylko

jako symbol.

Symbol jest artefaktem w tym sensie, żejest uczyniony, co

znaczy także przedstawiony i nazwany. Lepiej by było

powiedzieć: symbol jest wyartykułowany. A jeszcze lepiej:

symbol jest tekstem.

O teorii tekstu za chwilę. Na razie wypada wyjasmc,

dlaczego termin "tekst" na określenie symbolu wydaje się

stosowniejszy niż "znak". Każdy tekst składa się ze znaków,

lecz nie każdy znak oczywiście jest tekstem. Tekstem jest

syntagma znaków, ale taką wypowiedź jak symbol trudno

157

156

precyzyjnie rozłożyć na elementy będące znakami; trudno

przede wszystkim wskazać taki hierarchiczny układ jedno-

stek, jakimi dla języka naturalnego są fonem, morfem,

wyraz, zdanie. I dlatego mówiąc o symbolu zamiennie:

"tekst" lub "znak", nie popełniamy błędu, ponieważ nie

musimy za każdym razem rozstrzygać, jak dalece złożony

jest dany tekst. Termin "znak" jest tu zresztą tylko skrótem

określenia "przedmiot o charakterze znakowym".

Spośród możliwych teorii tekstu posłużymy się koncepcją

poczętą w szkole dorpackiej", która mówi, że za podstawę

pojęcia tekstu przyjąć można następujące cechy: 1) wyraża-

nia (w oryginale: wyrażennost'), którą tu dla uniknięcia

przypadkowych nieporozumień terminologicznych nazywać

będziemy "cechą ekspresywności"; 2) odgraniczania; 3)

zorganizowania (strukturalności) oraz 4) utrwalenia".

Cecha wyrażania polega na tym, że tekst jest przez kogoś

komunikowany komuś. Nie ma tekstu bez nadawcy (oznaki,

czyli indeksy w tym sensie nie tworzą tekstów), choć może

istnieć tekst bez realnego odbiorcy, jedynie z odbiorcą

potencjalnym lub wirtualnym. Odgraniczenie tekstu polega

na posiadaniu początku i końca jako sygnałów znaczenia.

Zorganizowanie tekstu, czyli jego strukturalność - to cecha,

którą najłatwiej pojąć: wystarczy powiedzieć, że tekst jest

uporządkowaną, przeto nie chaotyczną sekwencją znaków

(cechę tę łatwo pojąć, choć jest to w istocie najbardziej

złożona właściwość tekstu). Cecha czwarta z kolei, utrwale-

nie tekstu, jest cechą poniekąd fakultatywną: każdy tekst

dąży do utrwalenia, ale nie utrwalony nie przestaje być

tekstem, jak np. jednorazowa wypowiedź przez nikogo nie

zapisana, a zapamiętana w stopniu niedostatecznym.

Zbiór tych czterech cech odnosi się nie tylko do tekstów

werbalnych, czyli tekstów sformułowanych w języku natura-

lnym. Porozumiewamy się nie tylko za pomocą słów, lecz

także za pomocą przedmiotów. Przez przedmioty możemy

rozumieć ludzi, rzeczy, cechy i stany rzeczy, w tym także

sposoby bycia i wydarzenia, oraz ich wizerunki i nazwy. Te

znaczące przedmioty nazwiemy znakami kulturowymi, tu-

dzież odpowiednio zorganizowane sekwencje tych znaków

- tekstami kultury.

Teksty kultury mają te same wszystkie cechy co teksty

werbalne, ale mają je jakby w innym stopniu czy w inny

sposób. Cecha wyrażania w tekstach kultury wykracza poza

relacje między indywidualnym nadawcą a indywidualnym

odbiorcą. Cecha odgraniczenia musi być rozumiana szerzej:

tu nie wystarczy, jak w tekstach linearnych, mówić o po-

czątku i o końcu; trzeba wprowadzić pojęcie obramowania,

przez co należy rozumieć zarówno geometryczne wykad-

rowanie obrazu, jak i myślowe ujęcie zdarzenia. Cecha

utrwalania z kolei odgrywa w dziedzinie tekstów kultury

szczególnie doniosłą rolę. Aby rzeczy, stany rzeczy, spo-

soby bycia, zdarzenia mogły znaczyć, muszą być przechowy-

wane w pamięci ze starannością i dbałością o możliwie

niezmienny kształt, właśnie dlatego, że przedmioty natural-

ne i cywilizacyjne, poddane zwykłym pozasemiotycznym

prawom rozwoju, nie są strzeżone żadnymi, wynikającymi

z potrzeb komunikacji regułami, podobnymi do tych, które

stoją na straży względnej niezmienności (czy też co najmniej

powolnej zmienności) języka naturalnego. Przepis więc lub

zwyczaj w sposób formalny, a często wręcz formalistyczny,

dba o to, by przedmiot (w tym sensie także zdarzenie czy

zachowanie) "nie wypadł" z dziedziny tekstów. Przeżegnać

się dwoma palcami lub trzema, na oba ramiona lub na jedno

tylko, przyjąć tylko opłatek lub opłatek i wino - oto

przykłady sporów religijnych, których pryncypialności,

a często i zaciętości, nie zrozumiemy, jeśli nie uświadomimy

sobie, że była w tych sporach także troska o identyczność

tekstów.

Cecha strukturalności na koniec - to oczywiście i przede

wszystkim ta cecha, którą utożsamiamy z porządkiem celo-

wym, co jest zrozumiałe, jednak w przypadku tekstów

158

159

Ziomek J - Symbol wśród tekstów kultury.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: