Marzec 1968.pdf

www.ipn.gov.pl

Marzec ’68

Piątek | 7 marca 2008

Dodatek specjalny do „Rzeczpospolitej”

Z egar Biblioteki Uniwersytetu War-

szawskiego wskazuje na tym zdję-

ciu, wykonanym 8 marca 1968 ro-

ku, godzinę 12.10. Za trzy minuty przez

bramę od Krakowskiego Przedmieścia

wtoczy się na dziedziniec UW osiem au-

tokarów z napisem „wycieczka” i wysy-

pie się z nich „aktyw robotniczy”, czyli

ormowcy z pałkami ukrytymi w ręka-

wach. Pamiętam to dokładnie, bo od po-

czątku znanego wiecu, który rozpoczął

się w samo południe, stałem wraz z kole-

gami przed wejściem do Instytutu Histo-

rii i od czasu do czasu spoglądałem na

zegar. O godzinie 12.00 rozpoczął się

wstęp do znaczącego rozdziału dziejów

Polski, ale początek owego rozdziału uj-

rzałem na własne oczy 13 minut później,

kiedy ordynarnym słowem, pałką, pię-

ścią i kopniakiem zaczęto uczyć studen-

tów moresu. I to od tego momentu poto-

czyły się wydarzenia, które przekroczyły

wyobraźnię zarówno organizatorów sa-

mego wiecu, jak i jego pacyfikatorów. Na-

stępnego dnia, w sobotę, 9 marca, wielo-

tysięczną manifestację studentów pod

Politechniką Warszawską rozgromiły ga-

zem i pałkami cięźkozbrojne oddziały

MO. W poniedziałek 11 marca na Kra-

kowskim Przedmieściu doszło do zażar-

tych walk. Protesty studentów – i nie tyl-

ko studentów – rozprzestrzeniły się na

inne miasta. Manifestacje i strajki stu-

denckie w obronie godności i wolności

obywatelskiej objęły Warszawę, Kraków,

Poznań, Łódź, Gdańsk, Wrocław, Lublin i

inne miasta... Późniejsze represje objęły

tysiące osób. Haniebne było zwłaszcza

wyszczucie z ojczyzny licznych Polaków

pochodzenia żydowskiego. Wszystkie te

sprawy przypominamy na kolejnych

stronach dodatku wydanego w 40. rocz-

nicę Marca

—Maciej Rosalak

Na własnej skórze

Marzec to przede wszystkim masowy i spontaniczny bunt młodych ludzi, pierwszego pokolenia, które dojrzewało w PRL

ŁUKASZ KAMIŃSKI

społecznej, gospodarki czy sto-

sunków państwo – Kościół.

Rozprawa z niepokornymi

intelektualistami

W Marcu swój finał znalazła

prowadzona od wielu lat przez

ekipę Gomułki rozprawa z nie-

pokornymi intelektualistami,

przede wszystkim ze środowi-

skiem naukowym i literatami.

Jej kolejne etapy wyznaczały

procesy osób współpracują-

cych z paryską „Kulturą”, repre-

sje po Liście 34 – proteście prze-

ciw polityce kulturalnej PZPR,

czy wreszcie sprawa referatu

Leszka Kołakowskiego na spo-

tkaniu w dziesiątą rocznicę Paź-

dziernika. Ta ostatnia była o tyle

istotna, że po wykluczeniu filo-

zofa z szeregów partii legityma-

cje złożyło wielu ludzi kultury,

dotychczas związanych z PZPR

i odgrywających dużą rolę w

procesie umacniania jej władzy

przed 1956 r. W ten sposób z

jednej strony dojrzewała goto-

wość do otwartego sprzeciwu, z

drugiej władza traciła skrupuły

przed jednoznaczną rozprawą z

buntownikami.

Iskrą zapalną dla protestu in-

telektualistów, jak i dla całego

Marca, stała się sprawa zdjęcia

ze sceny Teatru Narodowego

Mickiewiczowskich „Dziadów”

w inscenizacji Kazimierza

Dejmka. Siła narosłego przez la-

ta wokół tych wydarzeń mitu

jest tak wielka, że dla wielu osób

szokiem jest już samo przypo-

mnienie, iż spektakl ten miał

uświetnić... 50. rocznicę rewolu-

cji październikowej. Sam Dej-

mek zaś z pewnością nie zaliczał

się do twórców kwestionują-

cych wówczas system komuni-

styczny. Nieprawdziwe okazały

się szerzone przez lata pogłoski

o rzekomych naciskach amba-

sady sowieckiej zmierzających

do zakazania spektaklu. Wprost

przeciwnie, sugerowano jego

wystawienie w Moskwie.

W przypadku „Dziadów” ma-

my do czynienia z klasycznym

sprzężeniem zwrotnym. Poja-

wiające się pogłoski o niechęci

władz wobec przedstawienia

(uwiarygodnione m.in. odwoła-

niem dwu spektakli ze względu

na chorobę Gustawa Holoubka)

spowodowały wzrost zaintere-

sowania oraz pojawienie się ży-

wej reakcji widzów na patrio-

tyczne i antyrosyjskie fragmen-

ty sztuki. Te reakcje (burzliwe

oklaski) z kolei przyczyniły się

do uznania spektaklu za antyra-

dziecki i wpłynęły na podjętą w

połowie stycznia decyzję o za-

wieszeniu jego wystawiania.

Warto jednak zwrócić uwagę, że

dopuszczano wówczas jego

wznowienie po przerwie i uspo-

kojeniu sytuacji.

Po ostatnim przedstawieniu

doszło do manifestacji studen-

tów, którzy wznosząc okrzyki

(m.in. „niepodległość bez cenzu-

ry”), przeszli pod pomnik Mic-

kiewicza, gdzie złożyli kwiaty. W

kolejnych dniach w Warszawie i

Wrocławiu studenci zebrali kilka

tysięcy podpisów pod prote-

stem w sprawie „Dziadów”.

Oburzenie ludzi kultury wy-

wołane decyzją partii znalazło

swoją kulminację w burzliwym

nadzwyczajnym posiedzeniu

oddziału warszawskiego Związ-

ku Literatów Polskich. Doszło

do niego 29 lutego, warto przy-

pomnieć, że oddział warszaw-

ski skupiał większość liczących

się wówczas pisarzy. Tempera-

turę dyskusji dobrze oddają

słynne słowa Stefana Kisielew-

skiego, który pod adresem

władz użył sformułowania

„dyktatura ciemniaków”. Osta-

tecznie przyjęto rezolucję pro-

testującą przeciwko polityce

kulturalnej partii. Zebranie lite-

ratów stało się pretekstem do

rozpętania brutalnej antyinteli-

genckiej kampanii propagan-

dowej, wiele osób objęto zaka-

zem druku.

Protest młodych

W proteście przeciw zdjęciu

„Dziadów” doniosłą rolę odegra-

ło środowisko tak zwanych ko-

mandosów. Ukształtowało się

ono wśród studentów Uniwer-

sytetu Warszawskiego kontestu-

jących politykę partii (w więk-

szości przyznających się

Żaden inny masowy protest

społeczny w dziejach PRL nie

budzi tylu emocji, co Marzec

’68. Wydarzenia z 1968 r. ob-

rosły mitami, jak rzadko który

element naszej najnowszej

historii. Wynika to między in-

nymi z faktu, że tak naprawdę

w ciągu kilku marcowych ty-

godni splotło się ze sobą kilka

zupełnie odmiennych zja-

wisk.

Równie niejednorodna była

też geneza wydarzeń. Nie ulega

jednak wątpliwości, że łączą-

cym je elementem było narasta-

jące niezadowolenie z polityki

Władysława Gomułki. „Wie-

sław” systematycznie odchodził

od reform, jakie przyniósł Paź-

dziernik ’56. Dotyczyło to za-

równo sfery politycznej, jak i

> 2

∑ Zapraszamy na nowy portal internetowy IPN www.marzec1968.pl

Godzina 12.13

Marzec ’68

Piątek | 7 marca 2008

◊

rp . pl

Na własnej skórze

jednak wówczas do wiary

w komunizm czy socjalizm). Nie-

kwestionowanym liderem śro-

dowiska był Adam Michnik, acz-

kolwiek stopniowo rozszerzało

się ono na inne grupy, m.in. sku-

pione wokół Józefa Dajczge-

wanda czy Henryka Szlajfera.

Byli oni inicjatorami wspomnia-

nego wcześniej spotkania w

rocznicę wydarzeń z 1956 r. Wy-

powiedź Michnika w trakcie

dyskusji stała się z kolei pretek-

stem do kolejnej próby usunię-

cia go ze studiów, co spowodo-

wało masową akcję w jego obro-

nie. Już przed Marcem koman-

dosi byli więc środowiskiem

zwartym (aczkolwiek złożonym

z kilku grup), sprawnym i posia-

dającym doświadczenie w orga-

nizowaniu akcji protestacyjnych.

madziło się około tysiąca osób.

Po przyjęciu stosownych rezo-

lucji zgromadzeni zamierzali się

rozejść, co uniemożliwiło nagłe

pojawienie się „aktywu robotni-

czego”, który zajechał na teren

uczelni w kilku autobusach. Po

dłuższych przepychankach do-

szło do otwartej interwencji i

bicia studentów, do czego

przyłączyły się oddziały ORMO

i ZOMO. Do poważnych starć

doszło także nazajutrz po wie-

cu na Politechnice, oraz 11 mar-

ca. Tego dnia protest zaczął się

rozszerzać na cały kraj. W wie-

cach, strajkach i manifestacjach

uczestniczyły dziesiątki tysięcy

osób. Protesty objęły cały kraj,

nie tylko ośrodki akademickie.

Do starć z MO doszło np. w Biel-

sku-Białej, Legnicy, Radomiu i

Tarnowie. Ruch marcowy zała-

mał się równie gwałtownie, jak

wcześniej nagle eksplodował.

Kres przyniosło mu załamanie

strajków 22 i 23 marca. Przez ja-

kiś czas działały jeszcze konspi-

racyjne grupy na poszczegól-

nych uczelniach. Ostatnim akor-

dem Marca była pierwszomajo-

wa manifestacja we Wrocławiu.

Marzec był przede wszyst-

kim ruchem sprzeciwu moral-

nego, nie dziwi więc stosunko-

we ubóstwo programu. Doma-

gano się przede wszystkim za-

niechania represji, przywróce-

nia „Dziadów” i sprostowania

propagandowych kłamstw. Za-

skakujące z dzisiejszej perspek-

tywy może się wydać żądanie

przestrzegania Konstytucji PRL

oraz częste odwołania do socja-

lizmu. Z jednej strony był to za-

pewne element swoistej taktyki,

z drugiej jednak odbicie realne-

go stanu świadomości ludzi

urodzonych i wychowanych w

Polsce Ludowej. Dojrzały pro-

gram, zawierający postulaty

szerokich reform, sformułowa-

no dopiero po wygaśnięciu pro-

testów, w postaci przyjętej 28

marca Deklaracji Ruchu Stu-

denckiego.

Historycy nie mają dziś wąt-

pliwości, że Marzec nie był jedy-

nie buntem studentów, lecz pro-

testem całego pokolenia. Wśród

ponad 2700 osób zatrzymanych

w związku z wydarzeniami stu-

denci stanowili mniej niż jedną

czwartą. W protestach ulicznych

wiodącą rolę odgrywali młodzi

robotnicy oraz uczniowie szkół

średnich. W świetle najnow-

szych badań nieprawdziwy wy-

daje się również mit, utrwalony

przez Andrzeja Wajdę w „Czło-

wieku z żelaza”, że w Marcu ro-

botnicy nie poparli studentów, ci

zaś zrewanżowali się pięknym za

nadobne w Grudniu ’70. W ca-

łym kraju odnotowano liczne

przypadki zbiórek pieniędzy i

żywności dla protestujących,

próby otwartego sprzeciwu wo-

bec antystudenckiej kampanii,

aczkolwiek jej egalitarystyczne

wątki z pewnością trafiały do

wielu osób.

Syjoniści,

dawniej przez „Ż”

W Marcu kolejną haniebną

kartę w swoich dziejach zapisa-

ła komunistyczna propaganda.

Po AK-owcach, działaczach an-

tykomunistycznej opozycji,

USA, kułakach i Kościele jej ko-

lejną ofiarą padli Żydzi i Polacy

pochodzenia żydowskiego. Po

wybuchu wojny sześciodnio-

wej (5 czerwca 1967 r.) PRL na

polecenie Moskwy zerwała sto-

sunki dyplomatyczne z Izra-

elem, rozpętano również anty-

izraelską kampanię propagan-

dową. Po przemówieniu Wła-

dysława Gomułki, który 19

czerwca 1967 r. nazwał pol-

skich Żydów V kolumną, w

aparacie partyjnym, Służbie

Bezpieczeństwa i wojsku roz-

poczęła się antysemicka czyst-

ka. Powszechny wymiar przy-

brała ona w Marcu 1968 r. To-

warzyszyła jej antysyjonistycz-

na propaganda.

Oskarżała ona „syjonistów”, a

więc Żydów, o to, że za pośred-

nictwem komandosów rozpę-

tali protesty nieświadomych

studentów. Wypominano im

także radość ze zwycięstwa

Izraela w wojnie sześciodnio-

wej, eksponowano cierpienia

ludności arabskiej na teryto-

riach okupowanych. Z lubością

eksponowano kilkanaście obco

brzmiących nazwisk studenc-

kich liderów. Komunistów po-

chodzenia żydowskiego stara-

no się obciążyć wyłączną odpo-

wiedzialnością za popełnione

przed 1956 r. zbrodnie. Niekie-

dy wprost oskarżano „syjoni-

stów” o „zdradę interesów na-

rodu polskiego”.

Ważnym elementem propa-

gandy było także oskarżanie

Izraela i „międzynarodowego

syjonizmu” o zawarcie sojuszu

z RFN. Z jednej strony miał on

prowadzić do uznania Polaków

za winnych zbrodni na Żydach

w czasie II wojny światowej, a z

drugiej do wzmocnienia potęgi

wojskowej Izraela w walce z

arabskimi sąsiadami. Antysyjo-

nistyczne hasła pojawiały się

na licznie organizowanych ma-

sówkach w fabrykach, instytu-

cjach czy wiecach w miastach

wojewódzkich, także w kurio-

zalnej wersji „Syjoniści do Syja-

mu”.

Podczas całej kampanii usil-

nie zabiegano o to, aby nie uży-

wać słowa „Żyd” czy „żydow-

ski”. Odcinano się od antysemi-

tyzmu, głosząc hasła „Antyse-

mityzm – nie! Antysyjonizm –

tak!”. Zabiegi te puentował po-

pularny wówczas dowcip, w

którym syn pyta ojca: „Tato, jak

się pisze syjonizm?”, po czym

pada odpowiedź: „Nie wiem,

ale przed wojną pisało się

przez »Ż«”.

W efekcie ponad 13 tysięcy

osób zmuszono bądź też same

zdecydowały się na emigrację.

Było wśród nich około tysiąca

studentów, wielu naukowców i

ludzi kultury. Nie można jed-

nak nie zauważyć, że przy oka-

zji wyemigrowało kilkuset by-

łych funkcjonariuszy aparatu

bezpieczeństwa, sędziów i

prokuratorów wojskowych, a

także wielu dotychczas lojal-

nych członków partii komuni-

stycznej, którym dopiero Ma-

rzec uświadomił naturę syste-

mu.

„Wiesław” kontra

„partyzanci” i „technokraci”

Jednym z najtrudniejszych

do opisania wątków Marca jest

sytuacja wewnątrz samej par-

tii komunistycznej. W uprosz-

czonej wersji historii przyjmu-

je się często, że wydarzenia z

1968 r. były efektem rywaliza-

cji o władzę wewnątrz PZPR.

Jej głównymi uczestnikami,

obok ekipy Gomułki, mieliby

być „partyzanci” skupieni wo-

kół ministra spraw wewnętrz-

nych Mieczysława Moczara

oraz zwolennicy Edwarda

Gierka, określani niekiedy

mianem technokratów.

Nie kwestionując samego

faktu istnienia pretendentów

do objęcia schedy po I sekreta-

rzu, warto przypomnieć naturę

partii komunistycznej. Nie ist-

niały w niej zorganizowane

frakcje, prowadzące otwartą

walkę o władzę. Były to raczej

nieustanne, zakulisowe zmaga-

nia koterii (o płynnym składzie

osobowym) o poszerzenie swo-

ich wpływów i możliwości. Na-

czelną zasadą była jedność,

„rozbijaczy” o dowolnej opcji

szybko eliminowano.

Jednym z najpopularniej-

szych marcowych mitów jest

ten, który głosi tezę o sprowo-

kowaniu wydarzeń przez MSW

i osobiście Moczara. Wbrew

głoszonym przez lata pogło-

skom, bezpieka nie odegrała

praktycznie żadnej roli w spra-

wie zdjęcia „Dziadów”. Rów-

nież represje, jakie spadły na

uczestników manifestacji po

ostatnim spektaklu, były ogra-

niczone (35 osób zatrzymano

na kilkanaście godzin, kilka

ukarano grzywnami). Przy za-

łożeniu prowokacji, jej organi-

zatorzy dążyć powinni raczej

do eskalacji napięcia. Przebieg

pierwszych dni marcowych

protestów (z wyjątkiem wiecu

na UW i manifestacji warszaw-

skich) wskazuje raczej na chęć

uśmierzenia niż eskalacji na-

pięcia. SB, aczkolwiek bardzo

aktywna, w Marcu nie odgry-

wała samodzielnej roli, pozo-

stając w cieniu PZPR. Jak się

wydaje, mówić możemy jedy-

nie o nieudanej próbie wyko-

rzystania przez Moczara Marca

do wzmocnienia własnej pozy-

cji w partii i państwie. Podob-

nie setki działaczy niższego

szczebla dzięki Marcowi osią-

gnęło upragnione cele, obej-

mując zwolnione w toku czyst-

ki stanowiska.

Z kolei jako dowód na to, że

część działaczy pragnęła w Mar-

cu na miejscu Gomułki posta-

wić Gierka, podaje się często

okrzyki na cześć tego ostatnie-

go, jakie wznoszono w Sali Kon-

gresowej podczas spotkania

warszawskiego aktywu partyj-

nego. Jak się wydaje, związane

były one raczej z uznaniem, ja-

kim w partii cieszyło się prze-

mówienie Gierka podczas stu-

tysięcznego wiecu w Katowi-

cach. Mówił on wówczas o „po-

łamaniu kości” wichrzycielom.

Co ciekawe, także PRL-owska

propaganda promowała wersję

wydarzeń, w myśl której Ma-

rzec miał być efektem spisku i

próby przejęcia władzy. Inspi-

ratorami studenckiego protestu

mieli być bankruci polityczni, a

więc dawni działacze partyjni,

skompromitowani w okresie

stalinowskim. Ofiarą tej teorii

stał się Antoni Zambrowski,

skazany na dwa lata więzienia

pod absurdalnymi zarzutami.

Jak się wydaje, uczyniono to

głównie po to, by móc uwiary-

godnić promowaną wersję, że

celem komandosów było posta-

wienie jego ojca Romana na

czele partii.

Próba bilansu

Marzec był przede wszyst-

kim masowym i spontanicznym

buntem młodych ludzi, pierw-

szego pokolenia, które dojrze-

wało w PRL. Często po raz

pierwszy odkrywali oni wów-

czas, że system komunistyczny

opiera się na zorganizowanym

kłamstwie. Ich sprzeciw splatał

się jednak z innymi wątkami,

często trudnymi wówczas do ja-

snego zinterpretowania. Za-

pewne owa niejednoznaczność

(w porównaniu z innymi „pol-

skimi miesiącami”) była jedną z

głównych przyczyn szybkiego

załamania ruchu marcowego.

Drugim istotnym elementem

były represje. Setki osób znala-

zły się w więzieniach, sporą gru-

pę studentów powołano do

wojska, kilka tysięcy relegowa-

no z uczelni. Czystka, jaka obję-

ła środowiska intelektualne,

przyczyniła się do osłabienia

polskiej nauki, zwłaszcza hu-

manistyki, choć nie tylko. Wielu

czołowych twórców, poprzez

zapisy cenzury, usiłowano ska-

zać na niebyt i zapomnienie.

Kampania antysemicka, a

później także udział w inter-

wencji w Czechosłowacji, przy-

niosły spore straty na arenie

międzynarodowej. PRL, a dla

większości postronnych obser-

watorów po prostu Polska,

skompromitowała się, zerwa-

nych zostało wiele kontaktów

kulturalnych, społecznych czy

gospodarczych. W jakimś stop-

niu ukształtowany w 1968 r. ne-

gatywny wizerunek Polski, nie-

zawiniony w większości przez

jej obywateli, trwa do dziś.

Z dzisiejszej perspektywy

najważniejszą spuścizną Marca

wydaje się fakt pojawienia się

na scenie nowego pokolenia.

Pokolenia, które w przyspieszo-

ny sposób dojrzało i poznało na

własnej skórze prawdziwą na-

turę systemu. Kierując się czę-

sto bardzo różnymi przesła-

nkami ideowymi, uczestnicy

wydarzeń marcowych odegrają

później istotną rolę we wszyst-

kich kolejnych ruchach opozy-

cyjnych wobec PRL.

—Łukasz Kamiński,

historyk, pracownik IPN

Najważniejszą spuści-

zną Marca jest fakt

pojawienia się

na scenie nowego

pokolenia, które

w przyspieszony

sposób dojrzało

i poznało na własnej

skórze prawdziwą

naturę systemu

Należy jednak pamiętać, że

sam Marzec był, wbrew żywym

do dziś spiskowym wersjom hi-

storii, przede wszystkim ogól-

nopolskim zrywem solidarno-

ściowym z bitymi studentami

Warszawy, w obronie narodo-

wej kultury i godności. Koman-

dosi niewątpliwie bunt ów za-

inicjowali, później jednak nie

mieli istotnego wpływu na jego

przebieg, choćby z tej prostej

racji, że większość z nich szybko

znalazła się w areszcie. Po kilku

dniach protest miał już charak-

ter ogólnopolski, w poszczegól-

nych ośrodkach na jego czele

stawali spontanicznie wyłonieni

przywódcy, których nazwiska w

większości uległy zapomnieniu.

Iskrą, która wznieciła pożar,

stała się decyzja o usunięciu z

UW Michnika i Szlajfera. W od-

powiedzi komandosi zorgani-

zowali 8 marca wiec protesta-

cyjny. Mimo że rankiem część z

nich została zatrzymana, w po-

łudnie na dziedzińcu UW zgro-

≥ Warszawa, 11 marca , Krakowskie Przedmieście

przed pałacem Staszica

≥≥ Tego samego dnia, również na Krakowskim Przedmieściu, doszło do wielotysięcznych manifestacji , Demonstranci szukali

schronienia w kościele św. Krzyża, wdzierali się tam funkcjonariusze z pałkami oraz obrzucali świątynię petardami z gazem łzawiącym

1 >

◊

rp . pl

Piątek | 7 marca 2008

Marzec ’68

< Marzec 1968

w dokumentach

MSW. Tom I.

Niepokorni ,

red. nauk. i wstęp

F. Dąbrowski,

P. Gontarczyk,

P. Tomasik,

wybór F. Dąbrowski,

P. Gontarczyk,

P. Tomasik,

C. Wilanowski,

opracowanie

M. Biełaszko,

P. Byszewski,

F. Dąbrowski,

M. Filipiak,

J. Gołębiewski,

J. Karbasz,

W. Kujawa,

A. K. Piekarska,

P. Tomasik,

C. Wilanowski,

J. Woyno,

Warszawa 2008,

s. XXX, 933.

dotyczące Klubu Dyskusyjnego

ZMS na UW, inwigilacji przez SB

grupy Jacka Kuronia i Karola

Modzelewskiego, różnych grup

studenckich, m.in. samokształ-

ceniowych oraz grupy Nowe

Formy, a także niektórych pra-

cowników naukowych UW,

m.in. Leszka Kołakowskiego,

Włodzimierza Brusa i Janiny

Zakrzewskiej.

Warto podkreślić, że są to w

dużej mierze dokumenty nie-

znane historykom. W dotychcza-

sowych badaniach i publika-

cjach dotyczących sytuacji na

UW w latach 1962 – 1967 nie zaj-

mowano się bowiem działalno-

ścią SB dotyczącą tego środowi-

ska i nie uwzględniano doku-

mentacji zgromadzonej przez

nią w tym okresie. Czytelnik bę-

dzie mógł poznać plany działa-

nia SB wobec wymienionych

osób i środowisk oraz ich realiza-

cję i stosowane metody. Lektura

informacji, dostarczanych m.in.

przez tajnych współpracowni-

ków o pseudonimach „Wacław”,

„Żelisław”, „Leon” czy „X”, umoż-

liwi poznanie przynajmniej w

części stanu wiedzy SB o działal-

ności opozycyjnej na UW. Publi-

kowane notatki pozwolą czytel-

nikowi poznać m.in. przebieg i

gorącą atmosferę spotkań orga-

nizowanych na uniwersytecie,

podczas których dochodziło do

dyskusji z udziałem studentów

ze środowiska komandosów.

Kisielewski i inni

W rozdziale drugim zamiesz-

czono dokumenty dotyczące

środowiska literackiego w la-

tach 1964 – 1967. Są wśród nich

informacje sytuacyjne SB, do-

kumentacja krytycznych wobec

ówczesnej rzeczywistości wy-

stąpień pisarzy, m.in. Januarego

Grzędzińskiego, Stefana Kisie-

lewskiego, Antoniego Słonim-

skiego, i doniesienia informato-

rów SB ze środowiska literac-

kiego. Plany zabezpieczenia

operacyjnego kolejnych zjaz-

dów ZLP oraz notatki związane

z ich przebiegiem ukazują skalę

inwigilacji środowiska oraz fa-

sadowość tego rodzaju imprez,

zakłócanych jedynie przez gło-

sy nielicznych niepokornych.

Zaprezentowane dokumenty

umożliwiają poznanie głów-

nych problemów nurtujących

środowisko, ukazują sprzeciw

pisarzy wobec tłumienia wol-

ności słowa i druku oraz erozję

wpływów PZPR wśród litera-

tów. Pozwalają zrozumieć po-

stawę pisarzy w lutym i marcu

1968 r. Dowodzą, że krytyczna

postawa niektórych z nich wo-

bec władz podczas zebrania

Oddziału Warszawskiego ZLP

29 lutego 1968 r., będącego ka-

talizatorem Marca ’68, nie była

aktem jednorazowym i odosob-

nionym.

Rozdział pierwszy poświęco-

no działalności warszawskich

klubów dyskusyjnych. Na pod-

stawie przedstawionych doku-

mentów można się przekonać,

że po rozwiązaniu Klubu Krzy-

wego Koła warszawska inteli-

gencja szukała innych możliwo-

ści rozmowy i wymiany myśli w

oficjalnych strukturach. Miej-

scami stwarzającymi takie moż-

liwości były kluby, których dzia-

łalność przedstawiono: Klub Li-

teracki Ognisko, Towarzystwo

Kultury Moralnej, Klub Dobrej

Roboty i Klub Ludzi Interesują-

cych. Należy podkreślić, że SB

uważnie obserwowała ich dzia-

łalność, uznając je za ogniska

opozycji. Dokumenty dotyczą-

ce klubów to przyczynek do

dziejów fermentu ideowego lat

60., o którym w kontekście Mar-

ca ’68 warto pamiętać. Wśród

dokumentów dotyczących klu-

bów na uwagę zasługuje notat-

ka SB dotycząca Klubu Poszuki-

waczy Sprzeczności. Wielu z je-

go członków odegrało istotną

rolę w działaniach opozycyj-

nych i wydarzeniach Marca ’68.

Dokumenty warte

zapamiętania

W książce przypomniano kil-

ka dokumentów publikowanych

już wcześniej. Jest wśród nich je-

den z najważniejszych doku-

mentów opozycyjnych lat 60.

„List otwarty” Jacka Kuronia i Ka-

rola Modzelewskiego, tekst wy-

stąpienia Leszka Kołakowskiego

wygłoszonego 21 października

1966 r. na otwartym zebraniu

ZMS na Wydziale Historii UW

oraz tekst uchwały CKKP

z 27 października 1966 r. wyklu-

czającej Kołakowskiego z PZPR.

Publikowane dokumenty zo-

stały zaopatrzone w przypisy

rzeczowe i tekstowe. Lekturę

ułatwiają liczne przypisy bio-

graficzne. Dzięki nim czytelnik

otrzymuje podstawowe infor-

macje o osobach wymienio-

nych w publikowanych doku-

mentach, w tym zarówno zaan-

gażowanych w działalność opo-

zycyjną, jak i funkcjonariuszach

SB. Sporządzając wspomniane

biogramy, autorzy publikacji

nie ograniczyli się do przywoła-

nia wiadomości ze źródeł po-

wszechnie dostępnych, ale się-

gnęli również do akt z archi-

wum IPN oraz archiwum Uni-

wersytetu Warszawskiego.

—Franciszek Dąbrowski,

Paweł Tomasik

Z donosów i meldunków

Marzec 1968 w dokumentach MSW. Tom I. Niepokorni

W marcu trafi do księgarń

pierwszy tom wydawnictwa IPN

„Marzec 1968 w dokumentach

MSW”. Choć od kilku lat history-

cy mają możliwość dostępu do

akt MSW dotyczących wspo-

mnianej problematyki, to jed-

nak niewiele z nich zostało opra-

cowanych i opublikowanych.

Tom pierwszy pt. „Niepokorni”

poświęcono niektórym aspek-

tom genezy Marca ’68. Tom dru-

gi będzie kroniką wydarzeń w

Warszawie od 30 stycznia do

3 maja 1968 roku zestawioną z

informacji, meldunków i notatek

różnych jednostek MSW i wy-

działów Komendy MO m. st.

Warszawy, uzupełnioną doku-

mentami ukazującymi stosunek

Kościoła rzymskokatolickiego

do wspomnianych wydarzeń. W

tomie trzecim i czwartym zosta-

ną zaprezentowane dokumen-

ty dotyczące śledztwa, represji

oraz inwigilacji przez Służbę

Bezpieczeństwa uczestników

Marca ’68.

Tom pierwszy składa się z

trzech rozdziałów poświęco-

nych: klubom dyskusyjnym, śro-

dowisku literackiemu i opozycji

na Uniwersytecie Warszawskim.

Zamieszczono w nim 255 doku-

mentów. Są to informacje i no-

tatki funkcjonariuszy Służby

Bezpieczeństwa, doniesienia in-

formatorów SB oraz – spora-

dycznie – dokumenty sporzą-

dzone przez innych wytwórców,

a zgromadzone przez SB.

Kołakowski i komandosi

na UW

Najwięcej miejsca poświęco-

no opozycji na Uniwersytecie

Warszawskim. Są tu dokumenty

≥ Dymy wokół posągu Chrystusa przypominały sceny z powstania

warszawskiego

≥ Manifestacja studencka na ul. Traugutta w Warszawie

≥ Studenci pod pomnikiem Mickiewicza w Krakowie ogłaszają

solidarność z warszawskim kolegami

Marzec ’68

Piątek | 7 marca 2008

◊

rp . pl

Kalendarium wydarzeń

Słońce stało niżej

chu leżącą dziewczynę. Za ro-

giem budynku słaniał się mój ko-

lega, bodajże Marek Lifszes, któ-

rego kilku facetów w długich

płaszczach biło tymi czarnymi

twardymi pałkami. Z głowy spły-

wała mu krew, powtarzał z bez-

granicznym zdumieniem: „Lu-

dzie, nie bijcie, Polacy...”.

Między 8 a 19 marca, do słyn-

nego przemówienia Gomułki („ni

pies, ni wydra, coś na kształt świ-

dra”), minęła dla nas cała epoka.

Ruszyła się politechnika w

obronie bitych dziewcząt, a po

niej cała Polska. Strajki na uczel-

niach, na politechnice przekupki

z bazaru dawały kosze z wyżerką.

Umęczeni przymusowymi wie-

cami zwykli ludzie z kraju (dow-

cip: „syjoniści do Syjamu, Go-

mułka do Wietnamu!”). Dość,

dość, dość. Okazało się, że ONI są

zawsze tacy sami. Rozpędzano

demonstracje, aresztowano, wy-

rzucono z pracy i ze studiów po-

nad 3000 osób w całej Polsce.

Było jeszcze za wcześnie. Za

dwa lata ruszyli się robotnicy na

Wybrzeżu, ale wtedy inteligencja

zamarła; dopiero po 12 latach, je-

sienią 1980, wybuchła wspólna

mądra „Solidarność” całej Polski.

Dziś chwilami nakłada mi się

w pamięci strajk okupacyjny na

politechnice z 1968 roku z oku-

pacją Wyższej Oficerskiej Szko-

ły Pożarniczej w grudniu 1981,

przygrywką przed stanem wo-

jennym. Ci sami wspaniali

chłopcy, pełni nadziei na wolną

Polskę. I tu, i tu na krótko za-

pachniało wolnością.

Dziś wciąż nie mogę uwie-

rzyć, że niektórzy z Marca ’68

zbratali się z oprawcami.

1.02.2008

1967

5 VI Rozpoczyna się wojna

sześciodniowa, w której Izrael

pokonał państwa arabskie

Teresa Bochwic, dziennikarka, Polskie Radio

12.00, na głównym dziedzińcu”.

Asystenci puścili nas wcześniej.

Przedwiośnie, błyski słońca,

odgarnięte kupy śniegu.

Pamiętam dwa tłumy na

dziedzińcu UW. Studentów z

ZMS w zwartym szpalerze i mo-

ich kolegów z drugiej strony. Na-

pierali na siebie, tamci wyrywa-

li mnie z tłumu, koledzy za

płaszcz ciągnęli do siebie. A z ty-

łu „robotnicy” w kuloodpor-

nych kamizelkach częstowali

już pałkami moje koleżanki.

Było dobrze po drugiej, gdy z

wysokiej ławki przemawiała

płomiennie Irena Lasota. Wyło-

niliśmy delegację z Jadwigą Sta-

niszkis. Delegacja – jak się do-

wiedzieliśmy potem – została

aresztowana. Dobra lekcja kul-

tury politycznej.

Wycofywaliśmy się ku wyj-

ściu z uniwersytetu. Obrzucili-

śmy drwiąco drobnymi pieniąż-

kami „robotników” czekających

przy autokarach. Potem zbiera-

li je w śniegu. Słońce stało niżej.

Tych czterysta niebieskich

postaci przeciętych ukośnie bia-

łymi szarfami i z białymi pałka-

mi, to był absolutny szok. Pędzili

na nas od bramy głównej. Prze-

leciało, poleciało dalej, goniło,

biło, wyło, ściągało za nogi z mu-

ru. Pod BUW, obok autokarów

„robotniczych”, zobaczyłam, jak

trzech facetów kopie po brzu-

12 VI Zgodnie z zaleceniami

ZSRR PRL zrywa stosunki dy-

plomatyczne z Izraelem

Czego się po tym wiecu w samo

południe spodziewaliśmy? My-

ślę, że upadku Gomułki, wyjścia

z Polski Rosjan, wolności słowa,

demokracji. Przywrócenia na

studia wyrzuconych z powodu

„Dziadów” kolegów. Słowem –

nowego, wspaniałego świata.

Studenci równo, razem – my,

dzieci powstańców warszaw-

skich, którzy słyszeliśmy, że po

1956 roku już jest lepiej niż za

stalinizmu; dzieci ubeków, które

nie chciały żyć tak jak ich rodzi-

ce; młodzi naukowcy – przydu-

szona polska inteligencja.

W piątek 8 marca rano na zaję-

ciach podawaliśmy sobie: „tak, o

19 VI Przemówienie Władysła-

wa Gomułki na VI Kongresie

Związków Zawodowych; przy-

wódca PZPR określa polskich

Żydów mianem V kolumny; w

kolejnych miesiącach rozpo-

czyna się antysemicka czystka,

która obejmuje początkowo

wojsko, aparat bezpieczeństwa

i partię

25 XI Na scenie Teatru Naro-

dowego premiera „Dziadów”

Mickiewicza w reżyserii Kazi-

mierza Dejmka, przygotowana

dla uczczenia 50. rocznicy re-

wolucji październikowej

(w tekście wykorzystałam swoje

wspomnienie opublikowane pod

pseudonimem Maria Szerszeń w „Kar-

cie” nr 5/1988)

„Warszawianka” na Plantach

licyjnej budy. Wreszcie wpada-

ją do środka Collegium Novum,

wyważają drzwi w Collegium

Witkowskiego. Biją i kopią, tra-

tują po drodze tych, którzy upa-

dli. Nie oszczędzają też profeso-

rów. Z ręcznych rakietnic rozbi-

jają okna. Granaty z gazem

wpadają do sal wykładowych.

Po tym ataku milicjanci wycofu-

ją się, zabierając do bud kilka-

naście osób. W holu Collegium

Novum spotykam docenta

Marka Sobolewskiego, który

wzywa wszystkich do auli, gdzie

ma być uchwalona nowa rezo-

lucja.

A wieczorem w Żaczku i in-

nych akademikach zaczyna się

produkcja pałek, łomów, bute-

lek z koktajlem Mołotowa.

—not. j.sad.

8, 14 XII Ze względu na cho-

robę Gustawa Holoubka

odwołano dwa kolejne spekta-

kle, nasilają się pogłoski o

niechęci władz do inscenizacji

ze względu na jej rzekomy an-

tyradziecki wydźwięk

1968

5 I W Pradze nowym I sekreta-

rzem Komunistycznej Partii

Czechosłowacji zostaje Alek-

sander Dubczek, rozpoczyna

się praska wiosna – próba re-

formy systemu i budowy

„socjalizmu z ludzką twarzą”;

fakt ten budzi ogromne nadzie-

je także u Polaków, kilka

tygodni później pojawia się ha-

sło „Cała Polska czeka na

swego Dubczeka”

Waldemar Czyż, student historii Uniwersytetu Jagiellońskiego, obecnie emeryt

W środę 13 marca już o szóstej

rano byłem na nogach. Chcia-

łem z kolegami załatwić nagło-

śnienie, choćby megafon na

baterie, na wiec zaplanowany

tego dnia pod pomnikiem Mic-

kiewicza na krakowskim Ryn-

ku Głównym. Zależało nam na

tym bardzo, bo podczas dwóch

poniedziałkowych wieców na

rynku mówcy nie byli w stanie

przekrzyczeć zebranego tłu-

mu. Poszliśmy więc z prośbą do

paulinów z klasztoru Na Skał-

ce. Na próżno, zakonnicy albo

takiego sprzętu nie mieli, albo

obawiali się wypożyczyć. Dzień

wcześniej koledzy wybrali się

nawet do komitetu wojewódz-

kiego PZPR z bezczelnym żą-

daniem nagłośnienia wiecu.

Ale jeden z sekretarzy ich wy-

prosił, zapisawszy najpierw na-

zwiska. Potem szukała ich bez-

pieka.

Już rano zobaczyłem, że na

wiec nie ma szans. Kordony mili-

cyjne zablokowały ulice prowa-

dzące do Rynku. Długi czas krą-

żyłem wokół. Nagle słyszę odgło-

sy studenckiego pochodu. Woła-

ją „Chodźcie z nami!” i śpiewają

„Warszawiankę”. Koło Collegium

Maius widzę armatkę wodną i

szpalery milicjantów w okula-

rach przeciwgazowych i z pałami.

Rozkaz do ataku. Milicjanci gnają

studentów po Plantach, waląc

pałami. Pamiętając słowa rektora,

że na terenie uniwersytetu nic

nam nie grozi, staram się dostać

do Collegium Novum. To samo

robią inni. Na placyk przed No-

vum wjeżdża armatka wodna. Si-

ła wody zwala z nóg. Cały plac

spowity dymem, eksplodują gra-

naty z gazem łzawiącym, wszyscy

płaczą.

Jest godzina 12.10. Rusza na

nas szpaler milicjantów z pałka-

mi, gazik stojący przy Plantach

miota petardy z gazem. Chowa-

my się do budynków uniwersy-

teckich. Gdy atak słabnie, wy-

chodzimy. Wtedy znów atakują.

Milicjanci są brutalni, ze szcze-

gólnym upodobaniem biją i ko-

pią dziewczęta. Widzę, jak jed-

ną z nich ciągną za włosy do mi-

Solą w oczy

16 I Zapada decyzja o zawie-

szeniu wystawiania „Dziadów”

na placu Mickiewicza. Tym ra-

zem, aby palić gazety. Kupowa-

liśmy „Trybunę Ludu”, niektó-

rym udało się zdobyć nawet

egzemplarze „Prawdy”. Gazety

paliliśmy wieczorem. Dziś nie

pamiętam już niestety, czy 11,

czy może już 12 marca. Pamię-

tam za to, że bijący od ognia

blask pomógł Służbie Bezpie-

czeństwa porobić świetne

zdjęcia. Kulminacja protestów

nastąpiła 13 marca. Milicja

wdarła się na teren uniwersy-

tetu. Rozpoczęło się pałowa-

nie. Studenci próbowali ucie-

kać do budynku przez okna na

parterze. Bronili się też, jak

mogli. Dziewczyny wpadły na

pomysł, że milicjantom można

rzucać w oczy sól. Wówczas ich

kaski nie miały jeszcze osłon

na oczy. Wkrótce wszystkie

solniczki w naszej stołówce zo-

stały opróżnione. I jeszcze jed-

na anegdota. Dlaczego milicja

wkroczyła do akcji akurat w

środę? Tego dnia w telewizji

była transmisja meczu Górnik

Zabrze – Manchester Utd.

A oni nie mogli jej oglądać, bo

musieli cały czas być zgrupo-

wani. Wieść niesie, że byli

wściekli...

Po brutalnej akcji milicji pro-

testy wygasły. Rozpoczęły się

represje, między innymi relego-

wanie z uczelni. Dla nas Marzec

’68 był cenną lekcją. Nie myśleli-

śmy wówczas o partyjnych roz-

grywkach, antysemityzmie. Wy-

szliśmy na ulicę po prostu z czy-

stej chęci zawalczenia o wol-

ność.

30 I Ostatnie przedstawienie

„Dziadów” z udziałem publicz-

ności, po spektaklu

długotrwałe owacje, padają

okrzyki „Precz z cenzurą”; gru-

pa studentów PWST oraz

komandosów formuje demon-

strację, z transparentami

„Chcemy prawdy Mickiewicza”

i „Żądamy dalszych przedsta-

wień” ponad dwieście osób

udaje się pod pomnik Mickie-

wicza, gdzie składają kwiaty;

po zakończeniu manifestacji

milicja zatrzymuje 35 osób,

dziewięć ukarano grzywnami

Profesor Maciej Serwański, w 1968 roku

student IV roku historii UAM

Wieści o zajściach w Warsza-

wie dotarły do Poznania z

kilkudniowym opóźnieniem.

11 marca studenci wyszli na

plac Mickiewicza między inny-

mi po to, by zademonstrować

przeciw cenzurze i domagać

się wolności słowa. Manifesta-

cja miała pokojowy przebieg.

Nie było starć z milicją. Z cza-

sem demonstracje zaczęły

przybierać na sile. Wkrótce

studenci ponownie zebrali się

—Łukasz Zalesiński

1 II W Warszawie rozpoczyna

się zbieranie podpisów pod

protestem w sprawie zdjęcia

„Dziadów”; w ciągu dwóch ty-

godni zebrano 3145 podpisów

2 II We wrocławskich domach

studenckich w ciągu kilku go-

dzin pod protestem zebrano

1170 podpisów

19 II Janusz Szpotański został

skazany na trzy lata więzienia

za „sporządzenie [...] opraco-

wań szkodliwych dla interesów

państwa”, czyli utworów saty-

rycznych, przede wszystkim

opery „Cisi i gęgacze”

29 II Nadzwyczajne zebranie

oddziału warszawskiego ZLP;

po burzliwej dyskusji (w której

Stefan Kisielewski określił wła-

dze mianem „dyktatury

ciemniaków”) przyjęto re-

> 5

≥ Czoło manifestacji studenckie j przed Wydziałem Humanistycznym UMCS

w Lublinie

≥ Funkcjonariusze SB zatrzymują studenta w lubelskim miasteczku

akademickim

W 40. rocznicę Marca

Piątek | 7 marca 2008

Narodowy Bank Polski wprowadził

do obiegu monety upamiętniające

40. rocznicę Marca ’68 o nominałach:

∑ 10 zł – wykonaną stemplem

lustrzanym w srebrze – 3 marca 2008 r.,

∑ 2 zł – wykonaną stemplem zwykłym

w stopie Nordic Gold – 5 marca 2008 r.

Marzec 1968

PROF. JERZY EISLER

Instytut Pamięci Narodowej

Pod tym umownym pojęciem kryje się kilka różnych,

niekoniecznie ze sobą powiązanych wątków. Co więcej,

w zależności od tego, kto odwołuje się do Marca, podkre-

śla przede wszystkim to, co w największym stopniu doty-

czy jego samego i środowiska, w którym wtedy się obra-

cał. Zrozumiałe jest więc, że osoby, które po Marcu wy-

emigrowały z Polski, oraz ich bliscy, którzy pozostali w

kraju, najczęściej wspominają haniebną kampanię anty-

semicką, skrywaną nieudolnie przez czynniki oficjalne

pod hasłami antysyjonistycznymi. W takim klimacie w la-

tach 1968 – 1972 wyemigrowało z Polski ponad 15 tys. Ży-

dów i osób żydowskiego pochodzenia.

Dla ludzi, którzy w 1968 r. studiowali, najważniejszy jest

zwykle właśnie studencki nurt Marca. W pamięć tych osób

najmocniej wryły się wiece, strajki i manifestacje studenc-

kie. Studenci kontestujący w Polsce w 1968 r. występowali

pod hasłami wolnościowymi, odwołując się do lewicowej

frazeologii. Walczyli o demokratyzację i liberalizację syste-

mu, a także o prawo do życia w prawdzie. Stąd może wzięło

się jedno z najbardziej popularnych wówczas haseł: „Prasa

kłamie!”.

Z kolei dla ludzi ze świata kultury, nauki i sztuki Ma-

rzec nawet po latach jawi się głównie jako pogrom inteli-

gencji. Okres, w którym w środkach masowego przekazu

atakowano z niezwykłą brutalnością – wymienianych z

nazwiska – pisarzy i naukowców. Cechą wspólną tych

wszystkich wystąpień (będących kalką wypowiedzi

działaczy partyjnych) było odmawianie atakowanym nie

tylko walorów ideowo-moralnych, ale także po prostu

zawodowych kwalifikacji.

Genezy wydarzeń marcowych można szukać na prze-

łomie lat 50. i 60. Ekipa Władysława Gomułki zaczęła

wtedy coraz wyraźniej odchodzić od bardziej liberalnej

polityki z okresu Października ’56. Stopniowo narastały

konflikty między intelektualistami a administratorami

życia umysłowego w Polsce. Towarzyszyła temu niejaw-

na walka o wpływy i władzę w kierownictwie PZPR. An-

gażowali się w nią głównie młodsi działacze średniego i

niższego szczebla, którzy chcieli awansować kosztem

starszych towarzyszy, nierzadko żydowskiego pocho-

dzenia. W swoich planach stawiali oni na nieformalną ko-

terię partyjną grupującą się wokół ministra spraw we-

wnętrznych gen. Mieczysława Moczara (tzw. partyzan-

tów). Do własnych celów chcieli instrumentalnie wyko-

rzystać młodzież studencką, która zaprotestowała prze-

ciwko administracyjnej decyzji o zdjęciu ze sceny Teatru

Narodowego „Dziadów” Adama Mickiewicza.

W obronie kolegów relegowanych w związku z tymi

protestami z uczelni studenci zorganizowali 8 marca

1968 r. wiec na dziedzińcu Uniwersytetu Warszawskiego.

Zgromadzenie zostało brutalnie rozpędzone pałkami

przez przybyły na teren uczelni „aktyw robotniczy” oraz

zwarte oddziały MO. Wiec ten zapoczątkował falę soli-

darnościowych wystąpień studenckich w szkołach wyż-

szych niemal w całej Polsce. Do ulicznych demonstracji i

starć z milicją doszło w kilkunastu miastach.

Wystąpieniom młodzieży towarzyszyła kampania an-

tyinteligencka i antysemicka. Wiele osób na eksponowa-

nych stanowiskach usuwano wtedy z partii i z zajmowa-

nych stanowisk. Czystka objęła aparat partyjny i admini-

strację państwową, świat nauki, kultury i sztuki, media,

wojsko; wcześniej dokonano jej w aparacie bezpieczeń-

stwa. Polska miała wówczas jednoznacznie złą opinię na

Zachodzie. Na jej dalsze pogorszenie wpłynął udział

Wojska Polskiego w inwazji na Czechosłowację i stłumie-

niu Praskiej Wiosny. ∑

> WSZYSTKIE MONETY

EMITOWANE PRZEZ NBP SĄ

PRAWNYM ŚRODKIEM

PŁATNICZYM W POLSCE

tej książki i pod nią zamkniętej

książki. Z lewej strony stylizo-

wane wizerunki spadających

kartek. Pod prawą łapą orła

znak mennicy M/W.

Rewers: Stylizowany wizerunek

bramy głównej Uniwersytetu

Warszawskiego. Poniżej stylizo-

wana flaga symbolizująca flagę

polską oraz stylizowane wize-

runki transparentów. U góry

półkolem napis: 40. ROCZNI-

CA/MARCA ’68. U dołu

stylizowane wizerunki milicjan-

tów i strajkujących studentów.

Projektant monety Andrzej No-

wakowski

średnica – 27 mm

masa – 8,15 g

wielkość emisji – 1 400 000 szt.

(nakład)

spadające kartki papieru.

U dołu pomiędzy murami

bramy stylizowane wizerunki

transparentów oraz strajkują-

cych studentów. Na dole

półkolem napis:

40. ROCZNICA MARCA ’68.

Na boku: Ośmiokrotnie powtó-

rzony napis: NBP, co drugi

odwrócony o 180 stopni, roz-

dzielony gwiazdkami.

Projektant rewersu Andrzej No-

wakowski

Projektant awersu Ewa

Tyc-Karpińska

Informacje o sposobie nabycia

monet na stronie:

www.nbp.pl

Monety zostały wyprodukowa-

ne w Mennicy Polskiej SA

w Warszawie

∑ nominał – 10 zł

metal – Ag 925/1000

stempel – lustrzany

średnica – 32 mm

masa – 14,14 g

wielkość emisji – 118 000 szt.

(nakład)

Awers: Wizerunek orła ustalony

dla godła Rzeczypospolitej Pol-

skiej, po bokach orła

oznaczenie roku emisji: 20-08,

pod orłem napis: ZŁ 2 ZŁ, w

otoku napis: RZECZPOSPOLITA

POLSKA, poprzedzony oraz za-

kończony sześcioma perełkami.

Pod lewą łapą orła znak menni-

cy M/W.

Rewers: Stylizowany wizerunek

bramy głównej Uniwersytetu

Warszawskiego. U góry wize-

runki orła uniwersyteckiego,

poniżej stylizowana flaga sym-

bolizująca flagę polską oraz

Awers: Z prawej strony wizeru-

nek orła ustalony dla godła

Rzeczypospolitej Polskiej. U gó-

ry z prawej strony półkolem

napis: RZECZPOSPOLITA POL-

SKA. Poniżej orła z prawej

strony oznaczenie roku emisji:

2008. U dołu wizerunki: otwar-

∑ nominał – 2 zł

metal – stop CuAl5Zn5Sn1

stempel – zwykły

– 40. ROCZNICA MARCA ’68 –

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: