Oblicza PRL cz. 12 - 1979-1980.pdf - Rzeczpospolita - straznadodra

Najnowsza

Instytut

Pamięci

Narodowej

Polaków

Oblicza PRL

Nr12

1979 – 1980

i Sierpień ‘80

Plakat sławiący

przyjaźń

polsko-radziecką

Na plakatach, w telewizji i prasie, podczas oficjalnych ceremonii sławiono „wieczną przy-

jaźń z Krajem Rad” oraz „dynamiczny rozwój socjalistycznej ojczyzny”. Tymczasem

bankructwo PRL stało się już faktem. Dwa wydarzenia dziejowe odmieniły w tamtych la-

tach oblicze Polski. W czerwcu 1979 roku przyjechał do Polski papież Polak Jan Paweł II.

Po roku fala strajków robotniczych – z epicentrum w Stoczni Gdańskiej – doprowadziła

do powstania „Solidarności”, łamiąc wszechwładzę partii komunistycznej. Przecięty też

został węzeł gordyjski – jak na plakacie – wymuszonej „przyjaźni polsko-radzieckiej”.

historia

29 STYCZNIA 2008

Jan Paweł II

> Oblicza PRL

Wiersz Byrona i portret Jana Pawła II

redaktor

cyklu,

dziennikarz

„Rzeczpospo-

litej”

m.rosa-

lak@rp.pl

Walka o wolność, gdy się raz zaczyna/ dziedzictwem z ojca przechodzi na syna/ Sto

razy obcą złamana potęgą/ w końcu zwycięży. Taki wiersz Byrona przeczytałem

wieczorem 27 sierpnia 1980 roku przed Stocznią Gdańską im. Lenina. Karteczkę przyszpilił ktoś

do drewnianego krzyża, który – oświetlony zniczami – stał wtedy dokładnie w tym miejscu, gdzie dziś

wznosi się znany monument. Dokładnie w tym miejscu, gdzie w Grudniu 1970 padli zabici stoczniowcy.

Cały następny dzień spędziłem w stoczni ze skrawkiem papieru opatrzonym pieczątką (jakby wyciętą

z kartofla) Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego. Nigdy, ani przedtem, ani potem, nikt nie dał mi

dokumentu dziennikarskiej akredytacji, z którego byłbym bardziej dumny. Dzięki żadnemu nie czułem

się tak bezpiecznie jak wśród tych prostych ludzi, strajkujących wtedy – za nas wszystkich – już drugi

tydzień. Jak wielkim, oczyszczającym przeżyciem dla narodu była ta stocznia i cały Sierpień ‘80, ten

tylko zrozumie, kto przeżył wcześniej ową potworną, peerelowską niemożność, opresyjność,

bezmyślność i zadęcie, degenerujące Polskę i Polaków. To się zdarzyło rok i kwartał po pielgrzymce

naszego papieża i słowach Jego pierwszej homilii: – Niech zstąpi duch Twój i odmieni oblicze ziemi, tej

ziemi... Portret papieża umieszczono na bramie stoczni. Dwa lata i dwa przełomowe momenty

w naszych dziejach. Pragnęliśmy, aby choć refleks owych lat znalazł się w tym zeszycie. —Maciej Rosalak

– Te Mongoły to ludzie radzieccy?

MAREK NOWAKOWSKI

pisarz

wości przebrała ucieczka

starców i pogoń za nimi. Ści-

gała ich milicja.

– Absolutnie nie zgadzają

się na milicję – rzekł Redaktor

i dodał, że wcale nie przeko-

nał ich argument o humani-

tarnych względach pościgu.

– Dopatrują się w tym szy-

derstwa w szerszym aspekcie.

Decyzja cenzora oznaczała

dla mnie koniec nadziei

na druk opowiadania. Nagle

zgaszone dotąd oczy Redak-

tora rozbłysły intensywnie.

Zapalił wreszcie papierosa.

– Eureka! – wykrzyknął.

Pochylił się nad tekstem.

– A gdyby tak... dajmy

na to... – przeciągał słowa

– milicję zamienić na straż

pożarną. Niech starców ści-

gają strażacy!

Już ołówkiem począł wy-

ławiać z tekstu milicjantów

i zamieniać ich na strażaków.

– To nabiera jeszcze bar-

dziej przewrotnego znacze-

nia – mówił. – Wyrobiony

czytelnik natychmiast skoja-

rzy, o kogo chodzi w istocie.

Kamuflaż wzmocni wymowę

tekstu.

Wahałem się, czy przystać

na taką kosmetykę. Ale bar-

dzo pragnąłem, żeby opo-

wiadanie ujrzało światło

dzienne. Zgodziłem się więc.

Wtedy Redaktor ze straża-

kami, którzy zluzowali ze

wszystkich posterunków mi-

licjantów, pobiegł z powro-

tem do cenzury.

– Wrócił rozpromieniony.

– Przechytrzyliśmy ich!

– obwieścił w drzwiach, po-

trząsając paskami szpalt.

Sam uwierzyłem w moc-

niejszą wymowę tekstu i czy-

tając na spotkaniach z czytel-

nikami fragmenty opowiada-

nia, akcentowałem z naci-

skiem słowo „strażak” w róż-

nych odmianach i wariantach

sytuacyjnych. Słuchacze

na ogół bezbłędnie odczyty-

wali intencję kamuflażu i wy-

rażali uznanie.

Tylko raz pewien młodzie-

niec powiedział: Ja tego nie

rozumiem. Dlaczego straża-

cy? To zupełnie bezsensowne.

Nie dał się przekonać. Ja-

kiś czas potem wystąpił pro-

blem „ruskiego anioła”.

W opowiadaniu ktoś użył te-

go przezwiska popularnego

wśród włościan byłego zabo-

ru rosyjskiego. Czerwony

ołówek cenzora grubą kre-

ską otoczył te dwa słowa.

– Zastąpimy go tureckim

aniołem – powiedziałem. Był

to zupełny absurd i liczyłem

na to, że wnikliwy czytelnik

domyśli się z kontekstu inter-

wencji cenzora. Poszedł

w druku turecki anioł, czyli

Orient w wydaniu mazo-

wieckim (...).

Jeszcze potem partyjny

kombinator i łapownik za-

mienił się w bezpartyjnego.

Jednak o ile w pierwszej wer-

sji wydawał się postacią

krwistą, to po odebraniu mu

legitymacji partyjnej stał się

manekinem.

Zdanie – Wszyscy czekają!

– dotyczące wzburzenia lo-

kalnej społeczności domaga-

jącej się sprawiedliwego osą-

dzenia wszechwładnej kliki

uległo bezwarunkowej ka-

stracji.

– Brzmi zbyt metafizycz-

nie. Odczytać mogą jako

uogólnienie dotyczące cało-

ści. Aż przyszedł taki dzień.

Siedzieliśmy po dwóch stro-

nach biurka. Redaktor i ja.

Opowiadanie „Mongoły” to

okupacyjny obrazek, opisa-

na egzotyczna formacja sko-

śnookich Turkmenów czy Uz-

beków, służyli w niemieckim

wojsku. Redaktor nawet nie

chciał posyłać do cenzury.

– Po co? – rzekł grzecznie.

– Te Mongoły to ludzie ra-

dzieccy, tak?

Pokiwałem głową.

– Uciekli z Czerwonej Ar-

mii, tak? Poszli z Hitlerem,

mając nadzieję na niepodle-

głość, tak?

Już nie chciało mi się ki-

wać głową.

– Chyba że... – zawahał się

– zmienimy czas, miejsce,

wszystko...

Sięgnął do szafki za sobą.

Wyciągnął winiak i kieliszki.

A w mojej głowie zalągł się

natrętny pomysł: Gdyby tak

tych Mongołów zamienić

na Gurków służących w an-

gielskiej armii kolonialnej?

Redaktor napełnił kieliszki.

ieliśmy szkopuł. Ja

i Redaktor. Jemu

opowiadanie się

spodobało i chciał

drukować. Dla mnie to była

nobilitacja: druk w najpo-

ważniejszym miesięczniku li-

terackim stolicy. Szpalty ko-

rekty cieszyły moje oko. Były

w trzech egzemplarzach. Je-

den wrócił z cenzury. Redak-

tor osadził papierosa w szkla-

nej lufce. Długi czas nie zapa-

lał i dumał.

Patrzyłem smętnie w dłu-

gie paski korektorskiego

składu. Rzecz dotyczyła

ucieczki starców z domu

spokojnej starości. Nocą

przywieziono tam trumny ze

spółdzielni stolarskiej spe-

cjalizującej się w wyrobie te-

go asortymentu. Starcy mają

płytki sen i bez trudu odkryli

przyczynę nocnego hałasu.

Popadli w panikę.

– Będą wykańczać! – prze-

kazywali sobie złowróżebną

wiadomość.

Już to sformułowanie spo-

wodowało wykrzyknik cen-

zora. Ale miarę jego cierpli-

Najnowsza historia Polaków

– Wołam wraz z wami wszystkimi: niech zstąpi Duch Twój! Niech zstąpi Duch Twój i odnowi

Krzyż na placu Zwycięstwa

JAKUB KOWALSKI

dziennikarz

chłopów, którzy stratują ogrody,

złupią sklepy i domy, więc co

cenniejsze przedmioty lepiej

schować; potem się upiją i legną

pokotem, a zostawią po sobie

łajno i trupy, bo zmiażdżonych

zostanie co najmniej pięć tysięcy

osób. Wszystko na marne. Lu-

dzie z nadzieją szykowali się

do historycznej pielgrzymki,

w wielu oknach zawisły portrety

Jana Pawła II i biało-żółte flagi.

Dowód istnienia

Piątkowy wieczór 1 czerw-

ca 1979 roku był wyjątkowo cie-

pły. Mężczyźni bez marynarek,

kobiety w sukienkach na ra-

miączkach, dzieci z balonikami

– w końcu to był ich dzień. Tłum

narastał zwłaszcza wokół kate-

dry na Starym Mieście i kościoła

Świętej Anny na Krakowskim

Przedmieściu oraz na placu

Zwycięstwa – w miejscach, które

nazajutrz miał odwiedzić papież

Jan Paweł II.

Wśród spacerujących był

również Kazimierz Brandys,

który notował później w „Mie-

siącach”: „Idąc, napotykałem co-

raz więcej znajomych z widze-

uż sam wybór Polaka

na papieża rozsierdził

władze, a co dopiero jego

pierwsza wizyta w ojczyź-

nie... Zaczęto więc klecić

„listy sprzeciwu”, czyli wykazy

osób niezadowolonych z przy-

jazdu Jana Pawła II. Złożenie

podpisu pomagało w zdobyciu

mieszkania i kilku tysięcy zło-

tych. Zakazano udzielania urlo-

pu osobom, które chciały uczest-

niczyć w mszach papieskich.

Ustalono, że kto nie przyjdzie

do pracy 2 czerwca 1979 roku,

w dniu przyjazdu papieża i mszy

świętej na placu Zwycięstwa, bę-

dzie musiał pracować we wszyst-

kie czerwcowe niedziele.

Rozsiewano też pogłoski, że

do stolicy ściągną dwa miliony

≤ Historyczna msza święta 2 czerwca 1979 roku na placu Zwycięstwa

w Warszawie

nia, których nazwisk nie mo-

głem sobie odtworzyć, i dopiero

po jakimś czasie pojąłem, że to

nie znajomi, tylko po prostu lu-

dzie o wyglądzie dawnej inteli-

gencji, ci, którzy na co dzień giną

w masie, których nie widać.

Więc jeszcze są, wylegli całymi

rodzinami. Tego wieczoru

na Świętojańskiej, na Krakow-

skim, na placu Saskim ludzie

przyszli obejrzeć miejsca, które

zobaczy Papież.I obejrzeli sie-

bie. (...) Sam fakt równoczesnego

przybycia tysięcy ludzi bez we-

zwania już był mocno zastana-

wiający. Odzwyczajono ich

od tego, że są żywym ogółem,

uczyniono wiele, aby ich prze-

konać, że stanowią bierną masę,

Słowa: – Niedziela jest Boża i nasza – wyrażały myśli i uczucia górników. Partyjne władze

Dojrzewanie buntu

otężna strajkowa fala,

która w końcu sierp-

nia i na początku

września 1980 roku

ogarnęła zakłady

i przedsiębiorstwa Górnego Ślą-

ska i Zagłębia Dąbrowskiego, za-

skoczyła komunistyczne wła-

dze. Nie spodziewały się, że

zbuntują się załogi, które przez

całe dekady traktowano jako

awangardę klasy robotniczej.

Takie rzeczy mogły się zdarzyć

wszędzie, ale nie w wojewódz-

twie katowickim – mateczniku

rządzącej w latach 70. ekipy

Edwarda Gierka.

Po wydarzeniach czerw-

ca 1976 roku I sekretarz KW

PZPR Zdzisław Grudzień, stoją-

cy na czele największej w kraju,

bo liczącej w końcu maja 1976 ro-

ku 296 909 członków i kandyda-

tów, wojewódzkiej instancji par-

tyjnej, zorganizował propagan-

dową fetę poparcia dla I sekreta-

rza KC PZPR Edwarda Gierka

i premiera rządu Piotra Jarosze-

wicza. W setkach wieców uczest-

niczyło ponad milion osób potę-

piających radomskich i ursu-

skich „chuliganów”, „warcho-

łów”, „wichrzycieli”. Równocze-

śnie pod pozorem „porządkowa-

nia stanu załóg i uwalniania ich

od elementów destrukcyjnych”

dyrekcje usuwały z pracy osoby

niewygodne. W ten sposób

do połowy lipca w województwie

katowickim zwolniono po-

nad 700 pracowników.

Partyjne władze wojewódz-

twa rządziły twardą ręką, miały

do dyspozycji rozbudowany

aparat represji. Katowicka SB

była w latach 70. druga co

do wielkości w kraju po bezpie-

ce warszawskiej (w 1976 roku li-

czyła 807 etatów). Podobnie jak

miejscowa milicja słynęła z bru-

talnych metod działania.

Po czerwcu 1976 roku, gdy

w kraju zaczęły się rozwijać opo-

zycyjne inicjatywy, robiono

wszystko, by ich działania nie

wpłynęły „destrukcyjnie” na po-

stawy środowisk robotniczych

regionu. Było to jednak myśle-

nie życzeniowe, co obrazuje jed-

na z informacji podanych na ła-

mach styczniowego numeru

niezależnego pisma „U progu”

z 1977 roku. Według niej w koń-

cu listopada 1976 roku w Czela-

dzi na domach i ogrodzeniach

pojawić się miały plakaty „pro-

testujące przeciwko służalczości

Gierka i Jaroszewicza w stosun-

ku do Rosji Sowieckiej”. Milicji

udało się zatrzymać człowieka,

u którego znaleziono egzempla-

rze plakatów i klej. Podczas

przesłuchania próbowano się

od niego dowiedzieć, kto poma-

gał mu w akcji plakatowania. On

jednak nikogo nie wydał. W ta-

kiej sytuacji szef Prokuratury

JAROSŁAW NEJA

OBEP IPN Katowice

> Reportaż z przeszłości

oblicze ziemi. Tej ziemi!

której ruchami się steruje. Przy-

szli tu odwiedzić miasto

w przeddzień wizyty papieża,

nie uświadamiając sobie, że

swoim przybyciem przeprowa-

dzili dowód własnego istnienia.

(…) Co mnie najsilniej pociągnę-

ło, to był rodzinny nastrój ulicy.

Inny sposób chodzenia, zmie-

niony skład irytm. Wtej ogrom-

nej ilości nie czuło się naporu,

tłum zwolnafalował, ludzie szli,

nie popychając się, ustępowano

sobie wprzejściu”.

Na ulicach nie było widać pi-

janych. Brakowało nawet mili-

cjantów. Całą władzę nad mia-

stem przejął Kościół. Na placu

Zwycięstwa, gdzie w sobotnie

popołudnie zaplanowano pa-

pieską mszę, prym wiodła już

katolicka straż porządkowa

– młodzi ludzie w niebieskich

czapeczkach. Przez głośniki

proszono o opuszczenie placu,

bo obecność ludzi utrudnia

przygotowania, azostało już na-

prawdę niewiele czasu. W kon-

strukcję ołtarza wbijano ostat-

nie gwoździe, skręcano metalo-

we barierki wyznaczające sekto-

ry. PrzyGrobie Nieznanego Żoł-

nierza stawiano żółty namiot,

który miał służyć papieżowi jako

zakrystia. Nad placem górował

już wielki krzyż, z którego ra-

mion spływała szkarłatna stuła.

Aniebo było niebieskie

Papieski samolot wylądował

na Okęciu w sobotę o godzi-

nie10.07 –we wszystkich kościo-

łach wPolsce odezwały się wtedy

dzwony. Ojciec Święty ucałował

polską ziemię. Napłycie lotniska

oficjalnie witali go przewodni-

czący Rady Państwa Henryk Ja-

błoński oraz prymas kardynał

Stefan Wyszyński i biskupi. Pa-

pież uściskał ich i rzucił: – Usza-

nowanie Wam. Muszę już iść, bo

pchają mnie dalej. Papamobil

≤ Papież Jan Paweł II i I sekretarz KC PZPR Edward Gierek podczas

spotkania w Belwederze

Dopiero po jakimś

czasie pojąłem, że to

nie znajomi, tylko

po prostu ludzie

o wyglądzie dawnej

inteligencji, ci, którzy

na co dzień giną

w masie, których nie

widać. Więc jeszcze są,

wylegli całymi

rodzinami (Kazimierz

Brandys)

– wykonany na podwoziu Sta-

ra 66 przez przyjaciela papieża

Stanisława Kozłowskiego w sta-

rachowickiej Fabryce Samocho-

dów Ciężarowych, potem zresztą

pocięty na kawałki, by nie było

pamiątki –ruszył doBelwederu

na spotkanie z I sekretarzem

PZPR Edwardem Gierkiem. Pa-

pież przypomniał mu o odpo-

wiedzialności rządzących wobec

historii i własnego sumienia,

po czym pojechał dalej. Nacałej

trasie przejazdu stały wiwatujące

tłumy: JanaPawłaIIwyszli przywi-

tać nawet starzy partyjni towarzy-

sze zalei Róż.

Po południu papamobil do-

tarł na plac Zwycięstwa, gdzie

papież najpierw pomodlił się

przedGrobem Nieznanego Żoł-

nierza, aogodzinie16 zaczął od-

prawiać mszę świętą. Brandys,

choć dostał zaproszenie z Pen

Clubu, wolał oglądać papieża

wtelewizji, bo tam lepiej widać.

Rzeczywiście – kadrowano

głównie papieską twarz,

a skrzętnie wycinano tłumy lu-

dzi i mogło się zdawać, że

na mszę przyszła tylko garstka

sióstr zakonnych i nieco star-

szych ludzi. Ale na placu było

morze głów, szacowano że około

miliona. Ludzie wchodzili

na drzewa w parku Saskim, by

lepiej dostrzec postać w bieli.

Wyciągali lornetki. Wielu ma-

chało papieskimi chorągiewka-

mi, które kupowało się od mło-

województwa katowickiego rządziły twardą ręką

Rejonowej w Będzinie wstrzy-

mał się znakazem aresztowania

ipoprosił tamtejszegoIsekreta-

rza Komitetu Miejskiego PZPR

oinstrukcje. Ten zaś skontakto-

wał się osobiście z Grudniem

i po odpowiednich konsulta-

cjach poinformował prokurato-

ra, że „żadnych plakatów wCze-

ladzi nie było”. Zatrzymanego

mężczyznę zwolniono. Widać

więc, tam, gdzie się dało, sprawy

niewygodne, burzące raz ustalo-

ny porządek zwyczajnie zamia-

tano poddywan.

Kazimierz Świtoń

iWolne Związki

Nie zawsze jednak możnaby-

ło udawać, że nic się nie dzieje.

Kiedy w lutym 1978 roku Kazi-

mierz Świtoń wraz z kilkoma

osobami założył w Katowicach

pierwszy wPolsce Komitet Wol-

nych Związków Zawodowych,

reakcja władz była natychmia-

stowa i bardzo ostra. Bezpieka

nie mogła dopuścić, by przykład

Świtonia pociągnął innych. Za-

stosowano wobec niego i jego

współpracowników szeroki wa-

chlarz szykan i represji, co

od początku znacznie ograni-

czyło działalność śląskich WZZ

iich społeczny odbiór.

Przykładowo studentów ślą-

skich uczelni skłonnych doroz-

winięcia niezależnej działalno-

ści, a przyłapanych na kontak-

tach ze Świtoniem lub innymi

działaczami opozycyjnymi, SB

eliminowała „ze środowiska

akademickiego w drodze zain-

spirowania władz uczelni doza-

ostrzenia kryteriów zaliczenio-

wo-egzaminacyjnych […], co

w konsekwencji doprowadzało

do skreślenia ich z listy studen-

tów”. W taki sposób odcinano

środowiskom wyższych uczelni

Śląska kanały niezależnej ko-

munikacji z innymi ośrodkami

i środowiskami. Poddawano

kontroli także wszystkie inne

< Kazimierz

Świtoń

i Roman

Kściuszek,

założyciele

Wolnych

Związków

Zawodowych

na Górnym

Śląsku, w

obiektywie

Służby Bez-

pieczeństwa

osoby, októrych uzyskano infor-

macje, że wykazują zaintereso-

wanie zarówno działalnością

śląskich WZZ, jak iinnych nieza-

leżnych nurtów.

Każdego niezadowolonego ze

swojego losu robotnika szukają-

cego kontaktów zopozycją trak-

towano jako jej potencjalnego

uczestnika. Prowadziło to cza-

sem do paradoksów. Zdarzało

się, że pokrzywdzonemu przez

administrację czy kierownictwo

zakładu pracownikowi, który

zgłaszał się popomoc doŚwito-

nia, załatwiano bez większych

przeszkód wszystko to, czego

nie mógł dotąd wyprosić lub

wyegzekwować. Warunek był

tylko jeden: miał zerwać wszel-

kie kontakty z liderem śląskich

WZZ. W ten sposób mimo

wszystko Wolne Związki speł-

niały swoją rolę obrony pracow-

niczych interesów.

Na ogół jednak kontakty po-

Oblicza PRL cz. 12 - 1979-1980.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: