Halina Burszty�ska Henryk Sienkiewicz w kr�gu oddzia�ywania powie�ci historycznych J�zefa Ignacego Kraszewskiego PRACE NAUKOWE UNIWERSYTETU �L�SKIEGO W KATOWICACH NR 202 Katowice 1977 COPYRIGHT (g) 1977 by WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU �L�SKIEGO WSZELKIE PRAWA ZASTRZE�ONE Spis tre�ci Uwagi wst�pne...7 I. Postacie fikcyjne i sytuacje powie�ciowe...11 II. Wydarzenia historyczne...28 III. Powie�ci rzymskie: "Caprea i Roma", "Rzym za Nerona" a "Quo vadis"...44 IV. "Mas�aw" a "Trylogia". Pomys�y fabularne i sytuacyjne...60 V. "�ywot i sprawy JM pana Medarda z Go�czwi Pe�ki" a "Trylogia"...67 VI. Realia siedemnastowiecznej Warszawy...72 VII. Drobne motywy...80 VIII. Uwagi o metodach charakterystyki postaci...88 Zako�czenie...94 Bibliografia...98 Uwagi wst�pne 1 \0 ladacze tw�rczo�ci Sienkiewicza odnotowywali sk�onno�ci pisarza do wykorzystywania tradycyjnych schemat�w literackich przy komponowaniu poszczeg�lnych powie�ci1. Powo�ywano si� przede wszystkim na obce wzory, unikaj�c skonfrontowania warsztatu powie�ciopisarskiego tw�rcy Trylogii z rodzim� tradycj� literack�. W�r�d poprzednik�w autora Krzy�ak�w, kt�rych tw�rczo�� stanowi�a niezb�dny etap w rozwoju historycznej powie�ci polskiej, J�zef Ignacy Kraszewski zajmuje niew�tpliwie czo�ow� pozycj�. By� pisarzem, kt�rego niepodobna pomin�� przy badaniu literackich �r�de� historycznych romans�w Sienkiewicza. Na zwi�zki mi�dzy obu pisarzami wskaza� W. Da-nek. Omawiaj�c program prac nad �yciem oraz literack� spu�cizn� J. I. Kraszewskiego, badacz wysun�� jako jedno z istotnych zada�, kt�re nale�a�oby podj��, wykazanie, kim by� autor cyklu historycznych powie�ci Dzieje Polski "dla nast�pnych pokole� tw�rc�w", w�r�d kt�rych wiele "najzupe�niej konkretnych, nie ulegaj�cych dyskusji zwi�zk�w z powie�ci� historyczn� Kraszewskiego wykazuje cho�by powie�� Sienkiewicza."2 Problem zwi�zk�w mi�dzy powie�ciopisarstwem historycznym Kraszewskiego i Sienkiewicza dostrzegano od dawna, jednak krytycy i badacze, wypowiadaj�c si� na temat zale�no�ci m�odszego od starszego pisarza, ograniczali si� jedynie do lu�nych, najcz�ciej jednozdaniowych uwag, czynionych marginesowo przy okazji omawiania innych zagadnie�. I tak np. w 1924 roku Adam Bar wspomnia� o motywie niewoli tatarskiej, wsp�lnym dla Zygmuntowskich czas�w Kraszewskiego oraz noweli Sien- 1 Na brak nowatorstwa powie�ci Sienkiewicza w zakresie kompozycji i tematyki zwr�ci� mi�dzy innymi uwag� J. Krzy�anowski: Z dziej�w walterskoty-zmu polskiego, "Przegl�d Wsp�czesny" 1933, nr 130, s. 178. Por. te�: A. S t a w a r: Pisarstwo Henryka Sienkiewicza, Warszawa 1960, s. 114 i nast. 2 W. D a n e k: O program bada� nad �yciem i tw�rczo�ci� Kraszewskiego, "Pami�tnik Literacki" 1960, z. 1 i 2, s. 25. Por. te�: W. D a n e k: Kraszewski w Dre�nie, "Rocznik Wroc�awski" 1959/1960, z. III-IV, s. 144. kiewicza Niewola tatarska3. Do trwa�ych pozycji w tym zakresie nale�� artyku�y W. Hahna i J. Bielatowicza oraz cz�ciowe om�wienia przez H. Zyczy�sMego i T. Sink� stosunku Quo vadis do powie�ci rzymskich Kraszewskiego4. Autorzy wskazuj� na zbie�no�ci w utworach obu pisarzy, widoczne w doborze t�a historycznego, pewnych odcink�w akcji oraz drobnych epizod�w i szczeg��w. T. Mikulski doszuka� si� prototypu Ligii Sienkiewiczowskiej w bohaterce powie�ci Kraszewskiego Rzym za Nerona5. Na podobie�stwo powie�ci historycznych Kraszewskiego o tematyce wzi�tej z XVII w. i Trylogii Sienkiewicza zwr�ci� uwag� Z. Szweykowski lakoniczn�, jednozdaniow� wzmiank�, pozbawion� racji uzasadniaj�cych wysuni�t� sugesti�6. K. W. Zawodzi�ski w 1949 roku w artykule W�r�d nieznanych powie�ci Sienkiewicza1 zestawi� Na polu chwa�y tego� autora ze znan� powie�ci� Kraszewskiego Pami�tnik Mroczka. W ostatnich latach sygnalizowano kilkakrotnie w pos�owiach8 do powie�ci historycznych Kraszewskiego podobie�stwa postaci fikcyjnych oraz pomys��w fabularnych i sytuacyjnych, jakie zachodz� mi�dzy jego dzie�ami i utworami Sienkiewicza. Wszystkie niemal przytoczone odg�osy o zwi�zkach powie�ciopisar-stwa Kraszewskiego i Sienkiewicza nie wykraczaj� poza lu�ne informacje. Warto�� ich le�y w uzmys�owieniu luki, jaka istnieje na tym odcinku bada�. Od dawna by�a potrzeba podj�cia pracy badawczej, maj�cej na celu wyszukiwanie dowod�w, kt�re by pozwoli�y odpowiedzie� na pytanie, w jakim stopniu Kraszewski jako pisarz zawa�y� na tw�rczo�ci Sienkiewicza, mo�e nie tyle jako inspirator, ile jeszcze jedno �r�d�o literackie na polu powie�ci historycznej. Potrzeba ta uzasadni�a wyb�r tematu niniejszej rozprawy. Analiza powie�ci historycznych obu pisarzy, zbiegaj�cych si� chrono- 3 A. Ba r: Charakterystyka i �r�d�a powie�ci Kraszewskiego w latach 1830- -1850, "Prace Historycznoliterackie" nr 21, Krak�w 1924, s. 91-92. 4 W. Hahn: Kraszewski i Sienkiewicz, "G�os Lubelski" 1924, nr 294; T. S i n-k o: Hellada i Roma w Polsce, Lw�w 1933; J. Bielatowicz: "Rzym za Nerona" Kraszewskiego a "Quo vadis?" Sienkiewicza, "Przegl�d Klasyczny" 1936, nr 3; H. �yczy�ski: Studium o powie�ci rzymskiej. "Quo vadis" Henryka Sienkiewicza, [w:] Pisma, t. 3, cz. 1, Wroc�aw 1947. 5T. Mikulski: O rodow�d Sienkiewiczowskiej Ligii, "Ruch Literacki" 1928, nr 9. 6 Z. Szweykowski: Klasyfikacja powie�ci Kraszewskiego pisanych po roku 1863, [w:] Ksi�ga ku czci J�zeja Ignacego Kraszewskiego, �uck 1939, s. 137 oraz odbitka S�d o zwi�zkach Trylogii Sienkiewicza z wcze�niejszym dorobkiem powie�-ciopisarstwa historycznego Kraszewskiego autor powt�rzy� w tomie: Trylogia Sienkiewicza i inne szkice o tw�rczo�ci pisarza, Pozna� 1973, przypis 22, s. 183-184. 7 K. W. Zawodzi�ski: W�r�d nieznanych powie�ci Sienkiewicza, "Pami�tnik Literacki" 1952, s. 129-144. 8 J. K i i a s: [Pos�owie do]: J. I. Kraszewski: Jelita, Warszawa 1955, s. 240; W. Danek: [Pos�owie do] J. I. Kraszewski: Krak�w za �oktka, Warszawa 1959, s. 269; Z. Hierowski: [Pos�owie do]: J. I. Kraszewski: Krzy�acy 1410. Obrazy z przesz�o�ci, Katowice 1959; S. Sierotwi�ski: [Pos�owie do]: J. I. Kraszewski: Mastaw, Warszawa 1961, s. 285-286; W. Danek: [Pos�owie do]: J. I. Kraszewski: Sza�awi�a, Warszawa 1962, s. 171; J. K a j t o c h: [Pos�owie do]: J. I. Kraszewski: �ywot i sprawy im� pana Medarda z Go�czwi Pe�ki, Warszawa 1964, s. 526. 8 logi� temat�w, przynosi bogaty materia� por�wnawczy. Zar�wno Kraszewski, jak i Sienkiewicz korzystali z tych samych zasadniczo materia��w �r�d�owych, uwzgl�dniaj�c oczywi�cie rozw�j bada� i post�py w ujawnieniu �r�de�, je�li chodzi o Krzy�ak�w (1900) i "krzy�ackie powie�ci" Kraszewskiego (Krzy�acy 1410 - 1872; Walig�ra - 1880, a dalej, jego powie�ci rzymskie (Caprea i Roraa - 1860; Rzym za Nerona - 1866) i Quo vadis (1896). W przypadku Trylogii i powie�ci historycznych Kraszewskiego, zwi�zanych tematycznie z XVII w., podstawa �r�d�owa by�a identyczna. Obydwaj pisarze opierali si� na tej samej tradycji literackiej oraz podobnych wzorach powie�ciowych (Scott, Dumas, Flaubert, To�stoj) i mogli czerpa� z dorobku swych poprzednik�w w zakresie beletryzacji historii. Chodzi tu o korzystanie z w�tk�w fabularnych, pomys��w tematycznych, o wprowadzenie podobnych motyw�w, o gotowe schematy charakterologiczne, budow� scen i sytuacji. S� to sprawy oczywiste, nale�� do truizm�w badawczych, nie podobna wi�c nie bra� ich pod uwag�, analizuj�c zwi�zki historycznego pisarstwa Sienkiewicza z dzie�ami Kraszewskiego. S�dz� jednak, �e mnogo�� i charakter analogii oraz zibie�no�ci mi�dzy utworami m�odszego, korzystaj�cego z zas�u�onej s�awy pisarza a powie�ciami historycznymi jego poprzednika, kt�rego popularno�� zanika�a w tym w�a�nie czasie wskutek ol�niewaj�cych sukces�w autora Trylogii, �e nasilenie owych podobie�stw przekracza zwyk�� miar�. Dlatego te� usi�uj� w dalszym ci�gu udowodni� tez�, i� Kraszewski by� po�rednikiem w korzystaniu przez Sienkiewicza z zasob�w tradycji literackiej, �e tw�rca Krzy�ak�w przej�� od niego konkretne, �atwo sprawdzalne metody ar-tycznej obr�bki materia�u historycznego: pomys�y w zakresie koncepcji szeregu postaci, w�tki fabularne, a nawet gotowe sytuacje i sceny Nie da si� r�wnie� zakwestionowa� zbie�no�ci' tekstowych i stylizacyj-nych. W tym przypadku post hoc znaczy zatem r�wnie� i propter hoc. Przedstawione studium, pomy�lane jako w du�ej mierze praca materia�owa, ma na celu pokazanie pewnych zale�no�ci dzie� H Sienkiewicza od podobnych tematycznie wcze�niejszych powie�ci J. I. Kraszewskiego. Przy czym rozwi�zanie tego problemu nie sprowadza si� bynajmniej do wykazania jedynie, czy i w jakim stopniu nast�pca korzysta� ze zdobyczy poprzednika. Chodzi o uzasadnienie nieuchronno�ci, a nawet prawid�owo�ci wszelkich zale�no�ci jako zjawiska towarzysz�cego rozwojowi gatunku i doskonaleniu technik pisarskich z r�wnoczesnym wyja�nieniem powod�w okre�lonego rodzaju przemian i ocen� ich rezultat�w. Zestawienie tw�rczo�ci dw�ch pisarzy, obok oczywistych r�nic wynikaj�cych z odmiennej skali talentu, pozwoli�o dostrzec zagadnienie typowe dla powie�ci historycznej, a zatem stosunek autor�w do �r�de�, ich metod� tw�rcz� jako wynik okre�lonych postaw ideowych, wreszcie technik� i realizacj� koncepcji za pomoc� �rodk�w kompozycyjnych i j�zykowych. Polskich prac por�wnawczych, nastawionych na badania zale�no�ci literackich mi�dzy dorobkiem powie�ciopisarskim Kraszewskiego a innych pisarzy, mamy niewiele. Nale�� tu cenne artyku�y J. Krzy�anow-skiego9 i S. Burkota10. Jedn� z najwcze�niejszych, dot�d zreszt� cytowanych rozpraw metodologicznych, jest praca W. Borowego11, a z p�niejszych S. Skwarczy�skiej12, M. G�owi�skiego13, K. G�rskiego14 i H. Mar-kiewicza15. Rozwa�ania o wp�ywach s� trudne ze wzgl�du na niemo�no�� operowania sprawdzalnymi dowodami naukowymi. Mo�na jedynie hipotetycznie potwierdzi� mo�liwo�� wp�ywu. Zasadno�� takiego stanowiska jest tym -wiarygodniejsza, im wi�cej zgodno�ci da si� odnale�� w konkretnych utworach. ...
jrachuba