Tadeusz Peiper, Metafora teraźniejszości („Zwrotnica”, listopad 1922)
Nic nie charakteryzuje poety lepiej niż natura jego metafor.
· metafora jest samowolnym spokrewnianiem pojęć, tworzeniem związków pojęciowych, którym w świecie realnym nic nie odpowiada
· każdy poeta ma rodzinę pojęć, którą najchętniej łączy z innymi – jest to świat najbliższy jego naturze, ujawnia zasadnicze elementy, na które rozkłada on całość istnienia
Nigdy przenośnia nie była środkiem artystycznym tak faworyzowanym jak dzisiaj.
· nie z powodu zmęczenia człowieka, potrzeby drażnienia go – każde nowe pokolenie literackie zastawało człowieka zmęczonego tym, co było, lub wmawiało mu zmęczenie i wprowadzało nowe efektowne związki słów
Przyczyny uprzywilejowania metafory:
1. Anty-realizm
· metafora nie jest środkiem realnego odtwarzania świata, nie jest opisem
· przekształca rzeczywistość doznań i przetwarza ją na nową rzeczywistość poetycką (zdania, które to, co mają mówić, mówią nie przez to, co oznaczają, ale przez to, co wyrażają; tkwi w nich symbolika)
· w sztuce dominuje anty-realizm (formy abstrakcyjne w plastyce)
2. Ekonomizm
· metafora jest skrótem, skróconym porównaniem poetyckim (bez „jak”, bez orzeczenia zdania porównawczego, bez długich określeń, bez waty słownej, która miała cel tylko rytmicznego wypełnienia zdania)
Teraźniejszość literatury przejawia się nie w treści i idei poematów, ale w kroju poetyckim.
Cechy poezji (metafory i porównania – bo ono też jest poetyckie, jedyne dosłowne to a=2b):
· odległość pojęć, jakimi operuje – źródło hipotetyczne: następstwo skróceń w odczuwaniu przestrzeni, niedokładność spostrzeżeń współczesnego człowieka; źródło właściwe: daje to urojoną perspektywę, tworzy rzeczywistość poetycką (anty-realizm)
· burzy i odwraca hierarchię wartości, przedmioty widziane niechętnie łączy z takimi, które są ugruntowane w człowieku – źródło: człowiek naturę wykorzystuje, zachwyca się własnymi wytworami – prowadzi to do change de place lub do zniesienia hierarchii
· ożywianie materii, podnoszenie jej na wyższy stopień życia w personifikacjach i vivifikacjach (wydobycie obrazowości plastycznej i ruchu) – cel: uprzystępnienie rzeczy swobodnym kompozycjom i poddanie ich działaniu ruchu
· źródłem metafory był pierwotny animizm, gł. u Greków – obdarzał osobowością siły natury, stworzył w języku obrazy nieodpowiadające rzeczywistemu wyglądowi świata, które z czasem się usamodzielniły – stały metaforami; konsekwencja: długi czas personifikacja odnosiła się do przedmiotów wybranych, gł. natury, ustawionych wysoko w hierarchii, nadawała im wyższą rangę, by wzmożyć oddziaływanie na czytelnika (jako pierwszy wyłamał się naturalizm) – dziś nie ma przedmiotów wybranych (apologia materii, antyhierarchiczne patrzenie na świat)
· poezja polska i rosyjska nadużywa personifikacji; dlaczego to błąd są to środki stare i pierwotne (animizm)
Trzeba dla metafory szukać źródeł nowych. Nie tylko poetyczność słów tworzy poezję, ale też poezja nadaje poetyczność słowom. Gdyby teraźniejszość stała się jedynym źródłem metaforycznym – byłaby to prawdziwa metafora teraźniejszości.
** E.Z.**
jrachuba