PSJ_2_1_Chomczynski.pdf

QSR – Edycja Polska

Przegl ą ąd Socjologii Jako ś ściowej

Tom II , Numer 1 – Listopad 2006

Piotr Chomczyński

Uniwersytet Łódzki, Polska

Wybrane problemy etyczne w badaniach. Obserwacja uczestnicząca ukryta

Abstrakt

Celem tego artykułu jest ukazanie dylematów moralnych, jakie

napotyka badacz, który zdecydował się na zastosowanie obserwacji

uczestniczącej ukrytej ( covert participant observation ). W celach

badawczych zdecydowałem się na wykorzystanie tej techniki i podjąłem

zatrudnienie w jednej z fabryk produkujących sprzęt AGD. Problemy

poruszane w artykule stanowią konsekwencję równoczesnego

funkcjonowania w dwóch, diametralnie od siebie różnych światach –

akademickim i fabrycznym. Konieczność godzenia ze sobą obydwu

tożsamości: badacza i robotnika, jak również zobowiązań z nich

wynikających jest obciążona moralnie, gdyż wymaga ukrywania prawdy.

Trudności natury etycznej powstałe na skutek podjęcia przeze mnie badań

stanowią treść niniejszej pracy.

Wstęp

Nadrzędną kwestią poruszoną w niniejszym artykule jest problem etycznej

strony obserwacji uczestniczącej ukrytej. U podstaw wyboru tejże tematyki leży chęć

zaprezentowania dylematów moralnych, jakie stały się moim udziałem na skutek

podjęcia przeze mnie pracy w fabryce sprzętu AGD w ramach badań związanych z

pracą doktorską. Będę starał się także pokazać wpływ doświadczonych trudności

etycznych na proces zbierania i interpretowania danych. Przedstawione tutaj kwestie

wynikają z rzeczywistych trudności natury etycznej, jakich na co dzień, przez cały

czas trwania badań, jak również po ich ukończeniu, doświadczałem. Zostały one

przedstawione poniżej w punktach:

1) Zmiana statusu obserwowanych w oczach badacza;

2) Problem zaufania opartego na “wspólnej” definicji sytuacji –

“instrumentalne zaufanie”;

Problem wzajemnego “zwierzania się”. Implikacje etyczne;

www . qualitativesociologyreview . org

Słowa kluczowe

Obserwacja uczestnicząca ukryta, badania jakościowe, etyka w badaniach,

metodologia badań społecznych, metody i techniki badań społecznych,

badania terenowe.

Postawa badacza wobec konfliktu. Problem zaangażowania;

Moment zakończenia badań i problem ujawnienia “prawdziwej

tożsamości”.

Należy zaznaczyć, że celem, jaki sobie postawiłem w tym artykule, jest przede

wszystkim opisanie problemów etycznych, powstałych w wyniku podjęcia badań. Nie

podejmuję się natomiast udzielania wskazówek czy zaleceń związanych z

prawidłowym postępowaniem badacza podczas trwania obserwacji uczestniczącej

ukrytej. Wnioski, odnoszące się do aplikacyjnego wymiaru zaprezentowanych tutaj

problemów, pozostawione są w gestii Czytelnika. Chciałbym także podkreślić, że

pozostałe aspekty związane z techniką obserwacji uczestniczącej, jak: uzasadnienie

wyboru tejże techniki badawczej, charakterystyka i metodologia obserwacji

uczestniczącej, warunki jej stosowania czy rodowód mają w tym przypadku

znaczenie marginalne i zostaną jedynie zasygnalizowane. Ze względu na ściśle

empiryczny charakter niniejszego tekstu akcent położony jest przede wszystkim na

wątek badawczy kosztem teoretycznego, co znajduje odzwierciedlenie w proporcjach

tego artykułu.

Pragnę także podkreślić, że ze względu na relatywnie niedługi okres trwania

badań (miesiąc) moje interpretacje zdarzeń, których byłem świadkiem, jak również

zaprezentowane w tym artykule wnioski nie mogą mieć charakteru ogólnego.

Wynikają one z bezpośrednich doświadczeń, które zdobyłem jedynie podczas

trwania badań, więc z konieczności nie mogą podlegać szerszej generalizacji.

Odnośnie kwestii terminologicznych chciałbym zaznaczyć, że w dalszej części

wywodu terminy “moralny” i “etyczny” wraz z wszelkimi ich odmianami są traktowane

jako wyrazy synonimiczne i będą używane przeze mnie zamiennie.

Obserwacja uczestnicząca jawna i ukryta jako techniki badawcze.

W literaturze przedmiotu spotkać można wiele definicji obserwacji

uczestniczącej, z których każda podkreśla wybrane aspekty tej techniki badawczej.

W tym artykule posłużę się definicją Schwartza, która w moim przekonaniu zawiera

większość z nich.

Obserwacja uczestnicząca jest procesem badawczym , w którym

obserwator przebywa w środowisku społecznym dla celów badań

naukowych. Obserwator jest w bezpośrednich, bliskich stosunkach z

obserwowanymi i współuczestnictwo w ich naturalnym życiu dostarcza mu

materiałów badawczych (Doktór 1964: 43; podkr. własne).

Technika obserwacji uczestniczącej jest dość często wykorzystywana na

gruncie nauk społecznych. Martyn Hammersley i Paul Atkinson wiążą obserwację

uczestniczącą z podejściem naturalistycznym, które opiera się na założeniu, że “jeśli

to tylko możliwe, świat społeczny powinien być badany w jego ‘naturalnym’ stanie,

nie zakłóconym przez badacza” (Hammersley, Atkinson 2000: 16). Prowadzenie

badań w środowisku naturalnym dla badanych zwiększa zadaniem autorów

prawdopodobieństwo zrozumienia i badanej rzeczywistości poprzez odzwierciedlenie

tych wszystkich elementów, które się na nią składają. Robert Prus i Scott Grills

podkreślają, że “rola obserwatora uczestniczącego pozwala badaczowi przybliżyć się

www . qualitativesociologyreview . org

do doświadczeń życiowych uczestników w większym stopniu, niż czyni to zwykła

obserwacja” (Prus, Grills, 2003: 24).

Rodowód obserwacji uczestniczącej sięga badań etnograficznych i

antropologicznych, w których badacze-uczestnicy koncentrowali swe wysiłki wokół

próby poznania zwyczajów kulturowych plemion (Shaughnessy i zespół 2002: 106;

Babbie 2003: 309). Lucy Moore i Jan Savage podkreślają, że obserwacja jest

“szczególnie użytecznym sposobem dla poznania ludzkich, społecznych zwyczajów,

sposobów odnoszenia się do siebie nawzajem oraz wyznawanym ideom nadającym

sens ich światu” (tł. Własne; Moore, Savage, 2002: 59). Na gruncie socjologicznym

technika ta z powodzeniem stosowana jest przez socjologów organizacji (por. Doktór

1964; Konecki 1992; Vinten 1994 i inni). Jej popularność wyrasta z możliwości

obserwacji faktycznego zachowania społecznego jednostek w toku wydarzeń,

których są aktorami (por. Doktór, ibidem : 44; Patton 1997: 166, Konecki 2000: 145;

Frankford-Nachmias 2001: 301; Kemp 2001: 528 i inni).

W literaturze przedmiotu mnóstwo jest przykładów wykorzystania techniki

obserwacji uczestniczącej zarówno jawnej jak i ukrytej ii , gdyż każda z nich posiada

swoje wady i zalety (patrz Hammersley i Atkinson, ibidem, rozdziały 3 i 4).

Wśród badaczy stosujących jawną obserwację uczestniczącą wymienić można

Ansona D. Shupe’a i Davida G. Bromley’a (1979), którzy podjęli się zastosowania

jawnej obserwacji uczestniczącej dwóch konfliktowych, nastawionych na wzajemne

zniszczenie grup – Sekty Moon’a ( Unification Church of the Korean evangelist

Reverend Sun Myung Moon ) i oraz grupy złożonej z byłych członków sekt i ich

rodzin. Richard Wilmot (1979) wykorzystał technikę jawnej obserwacji uczestniczącej

w badaniach domów pomocy dla alkoholików; zainteresowany był odkryciem definicji

sytuacji zarówno wśród rezydentów jak i personelu. Robert Power (1989), zwolennik

jawnej obserwacji uczestniczącej, podjął się jej zastosowania w badaniach

narkomanów. Jego celem było zrozumienie mechanizmu stawania się osobą

uzależnioną. Także Martin A. Plant i Charles E. Reeves (1976) w podobnych

badaniach nad zjawiskiem narkomanii, zastosowali w ramach tejże techniki, metodę

kuli śnieżnej ( snowballing ), czyli jawnego wprowadzania badacza i zapoznawania z

innymi przez osoby z wewnątrz badanej grupy.

W każdym z tych przypadków autorzy badań wcześniej poinformowali

badanych o celu obserwacji i uzyskali od nich zgodę. Zdaniem Clifforda Christiansa

(2000) jest to jeden z podstawowych wymogów etycznych, jakie spełnić powinien

badacz iii (por. Babbie, ibidem: 312-313; Aronson, Wilson, Akert 1997: 71-74; Power,

ibidem: 45 i inni). Spełnienie tego kryterium nie usuwa całkowicie problemu

moralności badacza w trakcie trwania obserwacji, lecz wyklucza problem oszustwa i

związanych z nim dylematów. Badani są świadomi roli swojej i badacza w procesie

zbierania informacji. Poszerzanie wiedzy tego ostatniego odbywa się z

uwzględnieniem pełnej świadomości badanych. Mają oni możliwość rozszerzać bądź

ograniczać zakres ujawnianych informacji. Rodzi się zatem pytanie: dlaczego

ukrywać swoją tożsamość? Jakie konsekwencje etycznie niesie tak decyzja?

Odpowiedzi na te pytania pozwolą głębiej zastanowić się nad dylematami natury

moralnej związanymi z wykorzystaniem obserwacji uczestniczącej ukrytej.

Odmianą obserwacji uczestniczącej jest obserwacja uczestnicząca ukryta, w

psychologii funkcjonująca także pod nazwą zamaskowanej obserwacji

uczestniczącej (Shaughnessy i zespół, ibidem: 106). Jak wskazuje jej nazwa,

www . qualitativesociologyreview . org

obserwator stosujący tę technikę ukrywa swoja tożsamość przed wszystkimi

badanymi bądź niektórymi z nich (patrz Hammersley i Atkinson, ibidem: 81 oraz

270). Opierając się na literaturze przedmiotu można dojść do wniosku, że technika ta

posiada tak wielu zwolenników jak i przeciwników. Wśród jej wad wymienia się

miedzy innymi niewielki stopień jej zdefiniowania jako techniki badawczej (Wilmot:

1979; Doktór: 1964: 46-49), niezamierzony (czasami nawet nieświadomy) wpływ

badacza na “obserwowaną” przez niego rzeczywistość (Babbie, ibidem: 313;

Frankford-Nachmias, ibidem: 302; Shaughnessy i zespół, ibidem: 106), utratę

obiektywizmu badacza w stosunku do przedmiotu badań (Doktór, ibidem: 49;

Shaughnessy i zespół, ibidem: 107-108), niemożność dokładnego zaplanowania

swojej roli w trakcie obserwacji (Hammersley, Atkinson, ibidem: 83-88; Patton,

ibidem: 170), jej bezużyteczność w przypadku takich grup, które funkcjonują na

granicy bądź poza prawem, na przykład narkomani czy przestępcy (Patton, ibidem:

169; zob. także Plant i Reeves, ibidem) czy angażowanie emocji badacza w stopniu

trudnym do kontrolowania (Arnould, 1998: 73) i wiele innych.

Na korzyść tejże techniki najbardziej przemawia jej relatywnie szerokie i

owocne zastosowanie w badaniach poświęconych funkcjonowaniu różnego rodzaju

mniej lub bardziej formalnych grup. Oprócz słynnych już badań Whyte’a Street

Corner Society czy Lyndów Middletown , wymienić można badania Alice Farrington i

Petera Robinsona (1999) nad podtrzymywaniem tożsamości wśród ludzi

bezdomnych. Badacze wcielili się w rolę wolontariuszy, by z perspektywy tej roli

śledzić działania bezdomnych. Głośnym echem odbiły się także badania Leona

Festingera i zespołu iv , którzy przedostali się do sekty wierzącej w nadejście końca

świata. Także Erving Goffman w swoich badaniach nad funkcjonowaniem szpitali

psychiatrycznych zamknął się w jednym z nich nie ujawniając swej tożsamości.

Wśród polskich naukowców v wymienić można Janiszewskiego, który przeprowadził

badania za pomocą tej techniki na trawlerze – zamrażalni. Wspomnieć można także

badania Kazimierza Doktóra przeprowadzone w Zakładach Cegielskiego w

Poznaniu, jak również badania Krzysztofa Koneckiego w polskich i japońskich

przedsiębiorstwach przemysłowych.

Wśród badaczy decydujących się na obserwację uczestniczącą ukrytą dominuje

przekonanie, że ujawnienie celu badań zniweczyłoby wszelkie próby poznania

prawdy (Farrington, Petter 1999: 180; Konecki, ibidem: 149 i inni). Ludzie inaczej

zachowują się wiedząc, że są obserwowani, “co może wpłynąć na zachowanie

badanych osób i zniekształcić wyniki” (Hammersley, Atkinson, ibidem: 270;

Shaughnessy i zespół, ibidem: 106; por także Patton, ibidem), dlatego zdaniem

niektórych należy wzbudzić w nich przekonanie, że badacz jest jednym z nich.

Obserwacja uczestnicząca ukryta. Pochodzenie dylematów etycznych.

Konsekwencje etyczne vi , związane z zastosowaniem obserwacji uczestniczącej

ukrytej, są poruszane w większości wymienionych prac. Dylematy tego rodzaju,

doświadczane przez badacza w przypadku zastosowania przez niego tejże techniki,

biorą się z konieczności tworzenia i podtrzymywania w czasie fałszywej tożsamości vii

(Shaughnessy i zespół, ibidem: 134; Babbie, ibidem: 312-313). Owa tożsamość

powiązana jest z rolą, jaką badacz narzuca na siebie w oczach innych i poprzez

którą chce być przez nich postrzegany. “Całkowity uczestnik”, jak za Goldem określa

go Konecki (Konecki 2000: 146), przez cały czas trwania obserwacji zmuszony jest

grać swoją podwójną rolę względem pozostałych aktorów społecznych, lecz także

www . qualitativesociologyreview . org

nieustannie dbać o swój wykreowany dla potrzeb badawczych wizerunek viii .

Interesujące jest w tym kontekście zdanie Matthew Laudera (2003), który

zdecydowanie opowiada się za użyciem tej techniki w ramach badań nad nowymi

ruchami religijnymi i nacjonalistycznymi. W swoim artykule Covert Participant

Observation of a Deviant Community: Justifying the Use of Deception zdecydowanie

usprawiedliwia wprowadzanie badanych w błąd, gdy służy to wyższemu celowi – w

tym przypadku jest pomocą w neutralizacji groźnych grup, szerzących rasizm i

nienawiść. W artykule Laudera pominięty został natomiast problem poufności i

tajności informacji będących w posiadaniu badacza, który jest aktywnym działaczem

społecznym. Howard Becker, Martyn Hammersley i Paul Atkinson bliscy są natomiast

stanowisku, które obejmuje “dopuszczalność pewnych działań ze strony badacza

[które] zależą w dużej mierze od kontekstu i wymagają oceny ewentualnych zysków i

strat spowodowanych wyborem alternatywnych strategii badawczych” (Hammersley,

Atkinson, ibidem: 281-282).

Dylematy moralne pojawiają się również wtedy, gdy weźmiemy pod uwagę fakt,

że badacz jest jedynie współtwórcą własnego wizerunku. Do pewnego stopnia zależy

on także od czynników znajdujących się poza kontrolą badacza a wynikających z

kontekstu czasowo-przestrzennego. W konsekwencji, postulat neutralności

badawczej nie zawsze może być spełniony. Należy zaznaczyć, że tak zwana

“postawa neutralna”, zdawałoby się najbardziej wygodna z etycznego punktu

widzenia, także stanowi wyraz zajęcia pewnego stanowiska, więc jest określonym

wyborem – nie jest zatem neutralna.

Przy analizowaniu źródeł dylematów moralnych warto bliżej zastanowić się nad

kwestią neutralności badacza i jego dystansu wobec zjawisk, które obserwuje. Nie

bez znaczenia jest tu czynnik temporalny. Po pewnym czasie badacz może dojść do

wniosku, że nie jest w stanie zachowywać się w “sposób neutralny”, gdyż

neutralności, w znaczeniu, jaki nadają temu terminowi metodologiczne wymogi nauk

społecznych (patrz Doktór, ibidem: 49), nie da się utrzymać. Wraz z procesem

“wrastania” w kontekst sytuacyjny badacz nawiązuje coraz bardziej osobiste relacje

ze swym otoczeniem. Staje się wykonawcą działań wynikających z bieżącej sytuacji

interakcyjnej, której jest aktywnym uczestnikiem, lecz także współkreatorem. W coraz

większym stopniu staje się także podmiotem aktywności aktorów społecznych, którzy

pod jego adresem kierują określone treści i działania. Badacz, będący aktywnym

uczestnikiem nieuniknionego, lecz jednocześnie naturalnego procesu “zapoznawania

się”, urealnia, mniej lub bardziej świadomie, swoją tożsamość w oczach innych.

Buduje relacje w grupie w podobny sposób, jak pozostali jej członkowie. Badacz

będący “całkowitym uczestnikiem” zaczyna także rozpoznawać u siebie akceptację

(bądź jej brak) ludzi których obserwuje. Pojawiają się także emocje, które są

“nieodłączną częścią każdej obserwacji uczestniczącej” (Konecki, ibidem: 154).

Różnica pomiędzy obserwatorem a innymi nie polega raczej na odmienności

odczuwania stanów emocjonalnych, lecz na kwestii ich świadomości i sposobu

wykorzystania. Dobry obserwator stara się zaprząc je do analizy i interpretacji

zjawisk, wychodząc z założenia, że prawdopodobnie odczuwa to co inni, więc dzięki

swoim emocjom może podjąć się próby zrozumienia badanych ix .

Wszystko to przemawia za tym, że “neutralność badawcza” przyjmowana w

przypadku ukrytej obserwacji uczestniczącej o całkowitym stopniu uczestnictwa w

czynnościach zbiorowości jest nie tylko dość trudna w zastosowaniu lub nawet

niemożliwa, lecz także sztuczna (patrz Doktór, ibidem; Konecki, ibidem). Oczywiście,

www . qualitativesociologyreview . org

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: