Domanska,Humanistyka nie-antropocentrycznastudia nad rzeczami.pdf

Ewa Domańska – pracuje

w Instytucie Historii

Uniwersytetu im. Adama

Mickiewicza w Poznaniu oraz

w Department of Anthropology,

Stanford University, USA.

Zajmuje się porównawczą teorią

nauk humanistycznych oraz

współczesną anglo-amerykańską

teorią i historią historiografii.

Autorka książek Mikrohistorie.

Spotkania w międzyświatach

(1999, 2005) oraz Historie

niekonwencjonalne (2006).

Ewa Domańska

Humanistyka

nie-antropocen-

tryczna a studia

nad rzeczami

Wyzwaniem dla badań nad rzeczami

jest nie tyle postawienie im nowych py-

tań oraz zaproponowanie teorii i metod

analizy, które wypływałyby z istnieją-

cych we współczesnej humanistyce ten-

dencji badawczych, ile umiejscowienie

tych badań w kontekście wyłaniającego

się projektu humanistyki nie-antropo-

centrycznej. W artykule tym zamierzam

wykazać, że popularne ostatnio rozpatry-

wanie rzeczy w kategoriach inności jest

raczej zachowawcze niż progresywne,

bowiem wpisuje się w rozpowszechnio-

ne w nowej humanistyce badania nad

tożsamością i wykluczeniem różnego

rodzaju podmiotów represjonowanych,

które funkcjonują poza dyskursem domi-

nującym i z pozycji marginesów walczą

o swoje prawa. W przypadku studiów

Warszawa

2008

Ewa Domańska

nad rzeczami podejście takie prowadzi do ich radykalnej personifikacji, potwier-

dzając, że traktowanie rzeczy jak osób wynika w istocie z ponawiania pytań

o kondycję ludzką i stanowi reakcję na urzeczowienie człowieka. Ujęcie to nie

przekracza zatem ram humanistyki antropocentrycznej, aczkolwiek sygnalizuje

jej ograniczenia i potrzebę zmian. Poszukując możliwości wyjścia poza tę per-

spektywę, chciałabym wskazać na potencjał związany z badaniem rzeczy, który

kryje się w propozycjach powstałych zarówno w sferze praktyki artystycznej

(Tadeusz Kantor), jak i naukowej – w rozwijającej się od lat osiemdziesiątych

nowej dziedzinie wiedzy zwanej technonauką ( technoscience ). Za Bruno La-

tourem namawiam do poszukiwania przedmiotu opornego, który przeciwstawia

się ludzkiemu poznaniu i próbom zawłaszczenia go przez język.

Humanistyka nie-antropocentryczna jako wyzwanie

Kiedy w latach siedemdziesiątych Henryk Skolimowski pisał, że obecnie to nie

fizyka, lecz biologia wykuwa paradygmat ludzkiego poznania, zwracał także

uwagę, że rozwinięta pod auspicjami nauk fizykalnych racjonalność stała się

jarzmem, a obiektywność narzędziem poznawczego zastraszenia; jedno zaś

i drugie – jak twierdził – szkodzi zdobywaniu wiedzy i nie odpowiada poznaw-

czym potrzebom człowieka 1 . Skolimowski dodawał także, że dla zachowania

gatunku ludzkiego potrzebna jest nam nie wiedza abstrakcyjna, lecz taka, która

sprzyja jego utrzymaniu przy życiu, i stawiał pytanie: dlaczego wiedza ludzka

przestała służyć temu celowi? Istotnie, obserwując tony publikacji poświęconych

na przykład Holocaustowi, można się zastanawiać, dlaczego płynąca z tych prac

wiedza nie przyczyniła się ani do zapobieżenia zbrodniom przeciwko ludzkości

dokonanym w czasie wojny w byłej Jugosławii, ani ludobójstwu w Rwandzie?

Na pytanie, jakiej humanistyki nam dzisiaj trzeba, można zatem odpowiedzieć,

że konieczna jest taka wiedza, taka forma poznania, taka humanistyka, która ma

survival value , czyli służy ochronie i przedłużeniu życia gatunku. Z obserwacji

współczesnej nauki wynika, że to nie metody czy teorie łączą badaczy, lecz pro-

blemy, na których skupia się ich intelektualny wysiłek. Coraz częściej problemy

te – mniej lub bardziej bezpośrednio – wiążą się właśnie z ochroną życia.

Analizując rosnące zainteresowanie tym, co ludzkie/nie-ludzkie, organiczne/

nie-organiczne, można odnieść wrażenie, że podejmujący te kwestie badacze

budują naukę, która może służyć Życiu (wielką literą) – a zatem nie tylko intere-

1 H. Skolimowski, Problemy racjonalności w biologii , przeł. H. Chmielecki,

„Literatura na świecie” 1991 nr 5, s. 219 [prwd. 1974].

Humanistyka niE-antropocEntryczna…

som naszego gatunku, lecz także ochronie innych form istnienia oraz tworzeniu

nowych. Jeżeli tak jest, to można powiedzieć, że jednym z największych wy-

zwań, przed którym stoją dziś badacze jest de-antropocentryzacja humanistyki.

Nie chodzi rzecz jasna o wyrugowanie człowieka z badań, lecz raczej o odej-

ście od humanistycznej wizji człowieka jako miary wszechrzeczy i centrum

zainteresowań badawczych i stworzenie projektu humanistyki nie-antropocen-

trycznej. Już samo to sformułowanie budzi zastrzeżenia przez swoją paradoksal-

ność. Dla wielu pomysł ten wydaje się zarówno absurdalny, jak i podważający

ideę istnienia humanistyki jako dziedziny wiedzy samej w sobie. Jednak dla

eksperymentatorów poszukujących nowych propozycji badawczych interdyscy-

plinarna technoscience ze swoistym rozumieniem człowieka – ukonstytuowa-

nego z rzeczy oraz dla rzeczy – i podejmowanymi w kontekście technologii

rozważaniami o gatunkowej odmienności człowieka i rzeczy, ich obiektyfikacji

i alienacji, staje się alternatywą dla klasycznych badań nad różnicami pomiędzy

ludźmi, prowadzonych przez historię, antropologię czy/i socjologię. W ramach

tych standardowych badań już samo postawienie pytania o nie-ludzki podmiot –

jak pisze idąca śladem Giorgia Agambena Monika Bakke – kwestionuje pozycję

antropocentryczną, stanowiąc pierwszy krok na drodze do zatrzymania antropo-

genetycznej maszyny 2 .

Prowadzone w ramach nowej humanistyki dyskusje na temat tożsamości, inno-

ści oraz wykluczenia coraz częściej obejmują byty nie-ludzkie: zwierzęta, rośli-

ny i rzeczy 3 . Inny to już nie tylko ktoś, kto różni się od nas – innych ludzi – ze

względu na rasę, płeć, klasę lub opcję seksualną czy religijną, lecz także ktoś,

a może przede wszystkim ten/ta/to, kto różni się od nas gatunkowo i/oraz orga-

nicznie (w sensie na przykład bycia nie-organicznym). Badając różne figuracje

podmiotowości, zauważmy, że wyznaczniki oparte na jej kulturowo-społecznym

rozumieniu oraz dualistyczne, hierarchiczne myślenie w kategoriach organicz-

2 M. Bakke, Nieantropocentryczna tożsamość? , [w:] Media–ciało–pamięć.

O współczesnych tożsamościach kulturowych , red. A. Gwóźdź, A.

Ćwikiel, Instytut Adama Mickiewicza, Warszawa 2006, s. 64; oraz tejże,

Między nami zwierzętami , „Teksty Drugie” 2007 nr 1–2.

3 Oczywiście nie chodzi o to, że badanie rzeczy stanowi nowy obszar

rozważań humanistycznych, jednak nowe podejścia badawcze i kategorie

interpretacyjne stawiają te badania w nowym świetle. Rzeczy stały się

jednym z podstawowych zagadnień w projektach interdyscyplinarnych.

Szerzej piszę na ten temat w rozdziale Ku historii nieantropocentrycznej,

[w:] E. Domańska, Historie niekonwencjonalne. Refleksja o przeszłości

w nowej humanistyce, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2006. Por.

także: A. Preda, The Turn to Things. Arguments for a Sociological Theory

of Things , „The Sociological Quarterly”, vol. 40, 1999 nr 2.

Ewa Domańska

ne/nie-organiczne, ludzkie/nie-ludzkie 4 przestają wystarczać, a konstruktywizm,

który sprowadza rozumienie na przykład rasy i płci do kulturowego tworu, za-

czyna ograniczać pole badawcze. Granice tożsamości gatunkowej stają się co-

raz większym problemem humanistyki (czy raczej posthumanistyki) 5 .

Zainteresowanie rzeczami i zwierzętami oraz towarzyszące mu kolejne zwroty

(zwrot ku rzeczom, zwrot ku materialności, a także zwrot performatywny czy

zwrot ku sprawczości) nie są efektem intelektualnych mód, poznawczej cieka-

wości awangardowych badaczy, ale wynikają z narastającego przeświadczenia,

że obecne sposoby myślenia o świecie nie odpowiadają zachodzącym w nim

zmianom (inżynieria genetyczna, transplantologia, psychofarmakologia, nano-

technologia) 6 . Przeświadczenie to przejawia się w zainteresowaniach badaw-

czych różnymi figuracjami podmiotowości, do których należą: cyborg, klon,

rzecz w swojej podmiotowości, zwierzę, potwór, mutant (jednostka ludzka czy

zwierzęca genetycznie zmanipulowana), terrorysta (zwłaszcza muzułmańska

samobójczyni), „zniknięty” ( desaparecido ), przedstawiciele różnego rodzaju

mniejszości (zwłaszcza queer , transseksualista, a także ludzie o różnym pocho-

dzeniu etnicznym oraz niepełnosprawni). Awangardę wyznaczają przy tym te

podmiotowości, które w danym czasie są najbardziej radykalnie odmienne od

tradycyjnego podmiotu, za który standardowo uznaje się „białego mężczyznę

Europejczyka z klasy średniej”. Zauważmy, że jeszcze do niedawna klasyczny-

mi innymi byli przedstawiciele innych kultur, a także przedstawiciele różnych

mniejszości, obecnie zastępują ich figuracje zwierząt, rzeczy, klonów i cybor-

gów.

Istnieje zatem potrzeba sformułowania takich pytań badawczych, zbudowa-

nia takich nowych metod i teorii, stworzenia nowych siatek pojęciowych oraz

przedefiniowania istniejących, które pozwoliłyby postawić problem rzeczy

w kontekście innym niż konstruktywizm, semiotyka czy teoria dyskursu. Bardziej

radykalna zmiana w badaniach nad rzeczami może przyjść z zewnątrz, spoza

4 Warto w tym miejscu zwrócić uwagę, że z punktu widzenia logiki

ludzkie/nie-ludzkie nie stanowi przykładu binarnej opozycji. Opozycją

wobec pojęcia człowiek może być zwierzę czy rzecz; określenie „nie-

ludzkie” jest natomiast jego zaprzeczeniem.

5 Szerzej na ten temat: K. Krzysztofek, Człowiek posthumanistyczny? ,

„Kultura Współczesna” 1999 nr 1. Autor uważa, że podczas gdy

największym problemem społecznym XIX wieku był wyzysk, XX wieku

– wykluczenie, to dla wieku XXI będzie to być może posthumanizm,

genetyka i cyberhumanoidzi. Tamże, s. 33.

6 Piszę o tym w artykule Zwrot performatywny we współczesnej

humanistyce , „Teksty Drugie” 2007 nr 5.

Humanistyka niE-antropocEntryczna…

badań humanistycznych, na przykład z dziedzin należących do technoscience

(np. teorie Donny Haraway, Bruno Latoura i Andyego Pickeringa 7 ) lub sztuki.

Co klasyczna humanistyka może bowiem powiedzieć o takiej hybrydycznej for-

mie podmiotowości jak człowiek z bionicznymi kończynami (na przykład znany

jako „Blade Runner” Oscar Pistorius, który biegając na protezach nóg z włókna

węglowgo, bije rekordy szybkości w wyścigach na bieżni. Jego „ponad-ludzkie”

możliwości wywołały dyskusje w Międzynarodowym Komitecie Olimpijskim,

który w końcu zezwolił na start niepełnosprawnego biegacza w igrzyskach w Pe-

kinie), osoba z przeszczepem serca świni, transgeniczny, fluorescencyjny królik

wyprodukowany przez Eduarda Kaca, zrobiony z ludzkich prochów syntetyczny

diament ( Life-Gem 8 ) czy też drzewo z wszczepionym ludzkim DNA ( Biopre-

sence )? Jak skonceptualizować hybrydalne, chimeryczne podmioty, które nie

mieszczą się w ramach tożsamości określanej za pomocą popularnej w humani-

styce triady: „rasa, klasa, płeć kulturowa” czy w dualnym podziale na organiczne/

nie-organiczne, ludzkie/nie-ludzkie? W świecie pojawiają się realne podmioty,

które nie przystają do znanych nam toposów, tymczasem humanistyce brakuje

narzędzi teoretycznych pozwalających na ich opis i interpretacje. Oczywiście

można powiedzieć, że są to zjawiska wciąż marginalne, jednostkowe, jednak

jeżeli przy okazji dyskusji na temat rzeczy chcemy pomyśleć o humanistyce

przyjaznej przyszłości, to powinniśmy przyjąć, że dzisiaj ekstremalne podmio-

towości zwiastują przyszłość, którą powinna się interesować.

Rzecz jako „inny”

Tymczasem w humanistyce postępuje badawcze zawłaszczenie rzeczy, często

odbywające się pod hasłem obrony ich podmiotowości oraz prowadzonej w ich

imieniu przez ludzi walki o sprawiedliwość i wolność. Paradoksalnie jednak

upodmiotowione przedmioty dzielą los tych innych, którzy nie mogą wypowia-

dać się sami (zmarłych, kobiet, dzieci, mniejszości, pokonanych itd.). To ludzie

wypowiadają się w ich imieniu – i oczywiście nie może być inaczej – a to

znaczy, że dyskurs rzeczy zawsze będzie wmontowany w nasz, ludzki dyskurs,

w nasze potrzeby i oczekiwania, i zawsze będzie kierował się określoną prag-

7 A. Pickering, The Mangle of Practice: Time, Agency, and Science,

University of Chicago Press, Chicago 1995; D. Ihde, Expanding

Hermeneutics: Visualism in Science, Northwestern University Press,

Evanston IL 1999; Chasing Technoscience: Matrix for Materiality , red.

D. Ihde, E. Sellinger, Indiana University Press, Bloomington 2003.

8 Na temat LifeGem piszę [w:] Diatanaty. Prochy, diamenty i metafizyka

obecności , „Czas Kultury” 2005 nr 3–4.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: