Uniwersytet Wrocławski

Wydział Nauk Historycznych i Pedagogicznych

Instytut Historyczny

Daniel Łukaszewicz

Wystąpienia antyklerykalne w Sejmie II RP I kadencji (do konkordatu) na podstawie sprawozdań stenograficznych

Praca licencjacka
napisana pod kierunkiem naukowym
dr hab. Elżbiety Kaszuby

Wrocław, 2006 r.

Spis treści

Wstęp..........................................................................................................................5

Rozdział 1. Podstawowe informacje o Sejmie I kadencji...........................................8

1.1. Wybory.................................................................................................................8

1.2. Struktura.............................................................................................................10

1.3. Zarys działalności Sejmu I kadencji...................................................................11

Rozdział 2. Podstawowe informacje o Kościołach w Polsce w pierwszych latach II RP..............................................................................................................................17

2.1. Zarys stosunków wyznaniowych po odzyskaniu niepodległości.......................17

2.2. Kościół rzymskokatolicki...................................................................................18

2.3. Kościół greckokatolicki......................................................................................20

2.4. Cerkiew prawosławna.........................................................................................20

2.5. Kościoły ewangelickie........................................................................................22

Rozdział 3. Wystąpienia antyklerykalne...................................................................24

3.1. Interpelacje.........................................................................................................26

3.2. Wnioski i wnioski nagłe.....................................................................................37

3.3. Z dyskusji nad budżetem i exposé......................................................................57

3.4. Przeciw konkordatowi........................................................................................73

Zakończenie..............................................................................................................92

Bibliografia...............................................................................................................94

Wstęp

Niniejsza praca stanowi próbę przedstawienia aktywności poselskiej na forum Sejmu. Zasadniczy przedmiot badań stanowią poselskie wypowiedzi, o antyklerykalnym charakterze, wypowiadane z trybuny sejmowej, w kontekście relacji Państwo-Kościół. Do poselskiej działalności, oprócz dyskusji prowadzonych na plenarnych posiedzeniach Sejmu, zaliczyć należy również składane pisemnie interpelacje oraz wnioski. Te trzy przejawy działań posłużyły jako przedmiot badawczy, w celu określenia motywów jakimi posłowie się kierowali oraz argumentów jakich używali, krytykując nazbyt wielki, według nich, wpływ religii oraz instytucji religijnych na całokształt życia państwowego.

              Badany okres stanowią lata 1922-1925. Jako początkową cezurę przyjąłem dzień 28 listopada 1922 r. W tym dniu odbyło się pierwsze posiedzenie nowo wybranego Sejmu I kadencji, wraz z którym rozpoczyna się zapis stenograficzny, na którym w głównej mierze oparta jest niniejsza praca. Za cezurę końcową przyjąłem marzec/kwiecień 1925 r. 27 marca 1925 r. Sejm przyjął w trzecim czytaniu ustawę ratyfikującą konkordat z Watykanem, natomiast 29 kwietnia 1925 r. nadeszło do Sejmu pismo informujące o przyjęciu owej ustawy, bez zmian, przez Senat. Taka cezura wynikła z wagi dyskusji, jaka odbyła się w sprawie konkordatu. Owa dyskusja toczyła się przez cztery kolejne posiedzenia, stanowiąc apogeum polemicznych starć pomiędzy zwolennikami i przeciwnikami idei rozdziału Państwa od Kościoła. Wystąpienia poselskie o antyklerykalnym charakterze pojawiały się od początku I kadencji a narastające emocje, wywołane m.in. zbytnim zaangażowaniem niektórych posłów, sięgnęły zenitu właśnie w chwili uchwalania konkordatu. Po tym czasie, uwaga posłów skupiła się raczej na innych kwestiach, wobec czego uznałem ostateczne rozwiązanie kwestii konkordatu za dogodną cezurę, zamykającą badany okres.

              „Słownik języka polskiego PWN” określa antyklerykalizm jako stanowisko postulujące uniezależnienie całokształtu życia społeczno-politycznego i kulturalnego od wpływów Kościoła i kleru. Zagadnienie to rozszerza „Encyklopedia PWN”, która uznaje antyklerykalizm m.in. za wrogość lub krytycyzm wobec kleru. Badając źródła i selekcjonując zawarty w nich materiał, sugerowałem się obiema powyższymi definicjami.

              Historia Polski okresu międzywojennego doczekała się licznych publikacji. Literatura przedmiotu, ściślej związana z tematem niniejszej pracy, prezentuje się okazale. Monograficzne ujęcie zagadnienia polskiego parlamentaryzmu, z szeroko omówioną rolą i działalnością Sejmu I kadencji, zawiera się w pracach A. Ajnenkiela „Parlamentaryzm II Rzeczypospolitej”[1] oraz „Historia Sejmu Polskiego”[2]. Charakterystykę stosunków politycznych odnaleźć można w pracy J. Holzera „Mozaika polityczna Drugiej Rzeczypospolitej”[3], natomiast szczegółowe programy partii politycznych prezentuje opracowanie E. Orlof „Programy partii i stronnictw politycznych w Polsce w latach 1918-1939”[4]. Historię Kościoła katolickiego w okresie międzywojennym dokładnie opisują B. Kumor i Z. Obertyński w II tomie „Historii Kościoła w Polsce”[5], natomiast (nie tak dokładne) opracowanie historii wszystkich większych, legalnie działających kościołów w II RP, zawiera praca p. red. Z. Zielińskiego i S. Wilka „Kościół w II Rzeczypospolitej”[6].

              Źródła historyczne, na których została oparta praca, stanowią sprawozdania stenograficzne z posiedzeń Sejmu. Zawierają one dokładny przebieg obrad na plenum Izby. Szczegółowo odnotowują treść wygłaszanych przez posłów przemówień, a także zwracają uwagę na atmosferę panującą w sali obrad. Pozwoliło to na posłużenie się licznymi cytatami, oddającymi charakter danego przemówienia. Należy jednak zastrzec, że sprawozdania stenograficzne z posiedzeń Sejmu nie zawierają zapisów przebiegu obrad komisji sejmowych, nie zawierają również szczegółowych tekstów interpelacji i wniosków.

              Na konstrukcję pracy, w jej zasadniczej części, składają się trzy rozdziały. Dwa pierwsze zostały oparte, w przeważającej części, na literaturze przedmiotu. Stanowią zarys realiów badanego okresu i mają charakter stricte wprowadzający. Układ trzeciego rozdziału, został zdeterminowany przez przyjęty przeze mnie podział materiału źródłowego, ze względu na jego charakter i formę. Dwa pierwsze podrozdziały traktują o interpelacjach oraz wnioskach i wnioskach nagłych. Wynika to z ich odrębności, spowodowanej formą, w jakiej występowały na posiedzeniach Sejmu, stanowiąc zwarte i odrębne punkty porządku obrad. Esencję trzeciego i czwartego podrozdziału stanowią fragmenty toczonych dyskusji. Podzieliłem je ze względu na tematykę. W trzecim podrozdziale skoncentrowałem się na wypowiedziach, padających w czasie debat nad exposé oraz kwestiami budżetowymi, zaś w czwartym, skupiłem się na kulminacyjnej (m.in. ze względu na jej doniosłość dla ostatecznego ustalenia relacji Państwo-Kościół) debacie dotyczącej konkordatu. Opisywanie, w osobnym podrozdziale, antyklerykalnych uwag, w czasie dyskusji nad resztą poszczególnych ustaw, uznałem za niecelowe, ponieważ poruszane w nich kwestie oraz używane argumenty stanowiłyby powtórzenie treści zawartych w istniejących fragmentach pracy.

              Jako metodę badawczą przyjąłem analizę źródła historycznego, tj. sprawozdań stenograficznych z posiedzeń Sejmu, scharakteryzowanych powyżej.

              Mam nadzieję, że niniejsza praca przyczyni się do lepszego zrozumienia przyczyn oraz motywów, jakimi kierowali się w okresie Drugiej Rzeczypospolitej, posłowie reprezentujący antyklerykalny nurt w ówczesnej myśli politycznej.

Rozdział 1.

Podstawowe informacje o Sejmie I kadencji

1.1. Wybory

              Podstawą prawną, regulującą sposób przeprowadzania wyborów oraz cały mechanizm funkcjonowania władz, była Konstytucja marcowa z dnia 17 marca 1921 roku.

Szczegółowe kwestie określające zasady wyborów, a także ostateczny kształt parlamentu zawarte zostały w ordynacjach wyborczych (do Sejmu i Senatu), uchwalonych przez Sejm Ustawodawczy 28 lipca 1922 r. Jednym z bardziej istotnych uregulowań, które ordynacje wprowadzały, były tzw. listy państwowe. Faworyzowały one większe stronnictwa, a koronnym argumentem za ich wprowadzeniem miało być ułatwienie wyłonienia w przyszłym parlamencie większości zdolnej do utworzenia rządu[7]. Ordynacja wyborcza do Sejmu ustalała liczbę posłów oraz liczbę okręgów wyborczych (wraz z liczbą mandatów przypadających na dany okręg), szczegółowo określała kompetencje państwowej, okręgowych oraz obwodowych komisji wyborczych, porządkowała rejestrowanie list wyborczych, a także rozwijała postanowienia Konstytucji marcowej dotyczące czynnego i biernego prawa wyborczego[8].

              Ostatnim aktem normatywnym dotyczącym wyborów była ustawa z 5 sierpnia 1922 r., w sprawie wolności zgromadzeń przedwyborczych (tworzenie zgromadzeń, poza drogami i placami publicznymi, nie wymagało zezwolenia władz).

              Nowy Sejm miał liczyć 444 posłów - 372 wybierano w 64 okręgach wyborczych liczących od 4 do 14 posłów, 72 pochodziło z list państwowych[9]. Czynne prawo wyborcze przysługiwać miało każdemu obywatelowi, który ukończył 21 rok życia, z wyjątkiem wojskowych będących w stanie służby czynnej. Przy biernym prawie wyborczym cenzus wieku został określony na 25 lat.

              Sejm Ustawodawczy wyznaczył datę wyborów do Sejmu I kadencji na 5 listopada 1922 roku. Zostały one rozpisane na terenie całego państwa (odmiennie niż w przypadku Sejmu Ustawodawczego). Wkrótce potem zarejestrowano przeszło 20 list wyborczych[10].

              Walka wyborcza była zacięta, przepojona demagogią, brutalnością oraz inwektywami personalnymi[11].

Prawica odwoływała się do nacjonalistycznych i klerykalnych emocji i nastrojów. Bogoojczyźniane slogany były obliczone na pozyskanie najbardziej prymitywnego wyborcy[12]. Krytykowano Piłsudskiego i lewicę, oraz socjalistyczne ustawodawstwo, ponadto starano się przyciągnąć na swoją stronę elektorat centrowy, dowodząc, że w życiu politycznym Polski nie ma miejsca dla centrum[13].

Stronnictwa chłopskie toczyły walkę zarówno z prawicą jak i między sobą. Krytykowano antydemokratyczną frazeologię prawicy zarazem akcentując potrzebę realizacji reformy rolnej poprzez demokratyczne instytucje i ustawodawstwo państwowe.

Lewica kładła nacisk na demokratyzację postanowień konstytucyjnych, reformy społeczne oraz walkę o prawa i swobody obywatelskie. Zwalczano zawzięcie prawicę i komunistów, widząc w nich niebezpiecznych przeciwników państwa[14].

Komuniści w swojej kampanii propagowali cele i zasady rewolucji oraz krytykowali klasowe oblicze państwa i ustroju, a także wszystkich przeciwników politycznych do których zaliczali również nierewolucyjną lewicę.

Swoistym novum był Blok Mniejszości Narodowych, skupiający bardzo różne społecznie, politycznie i narodowo siły. Przy jednoczesnym pominięciu kwestii społecznych deklarowano lojalność wobec państwa i podkreślano konieczność obrony politycznych i społecznych uprawnień mniejszości (wg spisu z 1921 r. mniejszości narodowe stanowiły ok. 31% ogółu obywateli państwa polskiego[15]).

W wyborach do Sejmu wzięło udział 8 812 901 osób, tj. 67,7% uprawnionych do głosowania. Frekwencję znacznie zaniżył bojkot ukraiński.

Najwięcej głosów w skali całego kraju otrzymał Chrześcijański Związek Jedności Narodowej (zwany „Chjeną”) – 29,1%, następnie wg ilości uzyskanych głosów: Blok Mniejszości Narodowych – 16%, Polskie Stronnictwo Ludowe „Piast” – 13,2%, Polskie Stronnictwo Ludowe „Wyzwolenie” – 11%, Polska Partia Socjalistyczna – 10,3%, Narodowa Partia Robotnicza – 5,4%, Związek Proletariatu Miast i Wsi – 1,4%.

1.2. Struktura

Na początku kadencji Sejm podzielił się na 17 klubów. Ich liczba oraz skład ulegały modyfikacjom. Aby nie komplikować niepotrzebnie zagadnienia, przedstawię ten podział według systematyki zastosowanej przez Ewę Orlof i Andrzeja Pasternaka[16] ukazującej stan początkowy.

Po prawej stronie sejmowej sali zasiadały następujące kluby: Klub Chrześcijańsko-Narodowy (25 mandatów), Związek Ludowo-Narodowy (96 mandatów).

Nieco bardziej ku centrum usadowili się posłowie Narodowo-Chrześcijańskiego Stronnictwa Pracy[17] (42 mandaty). Najsilniejszym centrowym ugrupowaniem było Polskie Stronnictwo Ludowe „Piast” (68 mandatów). Obok nich zasiadali posłowie Narodowej Partii Robotniczej (16 mandatów).

Lewą stronę izby otwierali posłowie Polskiego Stronnictwa Ludowego „Wyzwolenie” (47 mandatów). Drugim co do wielkości klubem na lewicy był Związek Parlamentarny Polskich Socjalistów (39 mandatów). Dalej znajdowały się: Chłopskie Stronnictwo Radykalne (4 mandaty), Polskie Stronnictwo Ludowe Lewica (2 mandaty) oraz komuniści tworzący Związek Proletariatu Miast i Wsi (2 mandaty).

Mniejszości narodowe także zakładały swoje kluby: Klub Białoruski (7 mandatów), Klub Ukraiński (19 mandatów), Koło Żydowskie w Sejmie RP (Klub Posłów Żydowskiej Rady Narodowej, Związek Posłów Wschodniej Małopolski, Klub Posłów Organizacji Żydów Ortodoksyjnych, Klub Posłów Centrali Związków Kupców; łącznie 32 mandaty), Ukraiński Wiejski Klub Sejmowy (5 mandatów), Zjednoczenie Posłów Niemieckich (17 mandatów), Żydowskie Stronnictwo Ludowe (1 mandat).

Listę zamykało trzech posłów bezpartyjnych.

Analizując strukturę społeczno-zawodową posłów Sejmu I kadencji należy stwierdzić, że, w porównaniu z Sejmem Ustawodawczym, do ponad dwóch trzecich wzrosła liczebność grupy inteligenckiej. Jednocześnie zmniejszyła się liczba księży, poważnie zaś wzrosła grupa nauczycieli i profesorów oraz urzędników. Zmniejszyła się liczebność pozostałych grup społecznych, głównie chłopów (którzy stanowili teraz ok. 20% ogółu posłów)[18].

Niezależnie od przynależności klubowej posłowie dzielili się także ze względ...