Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy
(artykuł ukazał się w pracy: „Problemy edukacji integracyjnej dzieci i młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną” pod red. Z. Janiszewskiej-Nieścioruk. Wyd. Impuls Kraków 2007, s. 145-155)
Wdrażanie idei edukacji włączającej w polskim systemie kształcenia specjalnego staje się powoli faktem. Mimo krótkiej historii tych poczynań, mówić już można o pewnych doświadczeniach, które zostały zebrane zarówno przez teoretyków zagadnienia, jak i praktyków, tworzących nowe integracyjne formy edukacji specjalnej. Na ich bazie nie milknie dyskusja nad celowością, efektywnością oraz optymalną organizacją tego typu kształcenia w polskich warunkach. Nie brakuje wymiany myśli naukowej. Liczne badania i publikacje, których nie sposób nawet tutaj wymienić, niezliczone konferencje czy sympozja naświetlają ten problem z wielu punktów widzenia. W dyskusjach tych jednak wciąż niedostateczny jest głos bezpośrednich uczestników tych procesów, posiadających największe doświadczenie w tym zakresie, czyli uczniów, nauczycieli i rodziców. Jeżeli nawet opinie takie są wyrażane, to ma to miejsce zazwyczaj w swoich własnych gremiach. W ten sposób wymiana informacji na ten temat jest bardzo ograniczona i niepełna, co niewątpliwie może tylko szkodzić idei integracji.
Artykuł poniższy wychodzi naprzeciw tym potrzebom, a celem jego jest poznanie opinii nauczycieli, wyrażanych w tekstach pisanych przez nich samych. Wydaje się interesującym pytanie czy nauczyciele piszą o zagadnieniach integracyjnych i jakie problemy poruszają najczęściej w swoich artykułach. Jakimi doświadczeniami, odczuciami i refleksjami dzielą się? Jakie jest ich zdanie na temat procesów włączania dzieci i młodzieży ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi do placówek ogólnodostępnych, a szczególnie tych z niepełnosprawnością intelektualną?
W celu realizacji powyższych zamierzeń przyjęto następującą procedurę badawczą. Ze względu na fakt, że teksty nauczycieli obecnie głównie ukazują się w Internecie, wykorzystano istniejące zasoby on-line. Nauczyciele zamieszczają tam swoje publikacje, głównie z uwagi na wymogi procedur związanych z własnym awansem zawodowym. Obecnie są to już bogate zasoby materiałów i opinii na temat polskiej szkoły, mogące być źródłem różnorodnych dociekań. Przeszukano, najczęściej wykorzystywane przez pedagogów do publikacji swoich tekstów, portale nauczycielskie i oświatowe: Literka.pl[1], Edukator[2], Scholaris[3], Eduinfo.pl[4], Vulcan[5], Internetowy Publikator Edukacyjny[6], Oświata[7], Awans.net[8], Publikacje edukacyjne[9], Oda[10], Profesor.pl[11] i EDUJR[12], oraz nauczycielskie pismo ukazujące się tylko elektronicznie „Nowe w Szkole”[13]. Znaleziono i poddano analizie 62 publikacje, autorstwa 69 pedagogów. Wszystkie one związane są z problematyką kształcenia specjalnego w warunkach integracji, a większość z nich odnosi się do problemów włączania uczniów z niepełnosprawnością intelektualną, lub też obok tego zagadnienia omawia integrację dzieci i młodzieży z innymi rodzajami niepełnosprawności. Autorzy prac, jak wynika z informacji w artykułach, to nauczyciele klas i szkół integracyjnych oraz w mniejszości szkół specjalnych, sporadycznie również dyrektorzy szkół z klasami integracyjnymi oraz pedagodzy i psycholodzy szkolni. Artykuły w większości pochodzą z ostatnich czterech lat (2003-2006), w nielicznych przypadkach starsze (lata 2001-2002). Część artykułów nie posiada daty publikacji, gdyż nie wszystkie portale internetowe zamieszczają te informacje. Ze względu jednak na fakt, iż procedury awansu zawodowego nauczycieli rozpoczęły się w 2001 roku, przypuszczać należy, iż artykuły te powstały po tym czasie. Teksty te nie są artykułami naukowymi w ścisłym tego słowa znaczeniu, gdyż najczęściej nie są recenzowane, stanowią raczej twórczość o charakterze publicystycznym i sprawozdawczym. Analiza ww. tekstów dokonana została w miesiącu marcu 2006 roku.
Artykuły nauczycieli poruszające tematykę integracyjną tworzą niezwykle ciekawy zbiór tekstów. Autorzy poruszają wiele różnych zagadnień, stosując często odmienne podejścia i reprezentując różne poglądy. Porządkując zebrany materiał starano się poszukiwać wspólnych wątków tematycznych w ramach założonego tematu. Temu podziałowi jest podporządkowany opis zawarty w tej części artykułu. Zaznaczyć jednak należy, że przy analizie nie brano pod uwagę teksów o charakterze odtwórczym, kopiującym treści klasycznych podręczników akademickich, zawierających zbiory przepisów prawa oświatowego czy też merytorycznie wątpliwych. Ze względu na dużą liczbę publikacji, interpretując je, posłużono się cytowaniami jedynie wybranych, najbardziej charakterystycznych tekstów.
Geneza integracji
Nauczyciele wiele miejsca w swych artykułach poświęcają opisom konkretnych działań, jakie podjęto w ich środowiskach. Są to niezwykle ciekawe teksty, pisane z prawdziwym zaangażowaniem i wiarą w ideę integracji. Szeroko opisywane są początki integracji we własnych szkołach. Przeważnie dotyczą one powstawania pierwszych klas integracyjnych, w których znajdowało miejsce wielu uczniów z niepełnosprawnością intelektualną. Nauczyciele dużo miejsca poświęcają humanistycznym przesłankom, jakie kierowały kadrą danej placówki, która zdecydowała się na utworzenie tych klas. Wszystkie te opisy przekonują, że autorzy mają poczucie, iż organizacja integracyjnych form kształcenia przywróci szkole jej naturalnie przypisaną różnorodność (Chajdaś 2004; Prusko /b/). Niejednokrotnie inspiracją do integracji był też konkretny przypadek dziecka, najczęściej z niepełnosprawnością intelektualną, dla którego nie było alternatywy kształcenia w najbliższym środowisku (Załęska). Artykuły przynoszą też wiele informacji o czynnościach organizacyjnych. Dowiadujemy się o blaskach i cieniach organizacji tych klas. Opisywane są trudności związane z wyposażeniem sal czy pokonywaniem barier architektonicznych (Podwyszyńska, Taraszka 2003; Szczygieł 2004). Dużo miejsca zajmuje opis oporów rodziców wobec dzieci z upośledzeniem umysłowym i braku ich chęci, aby umieszczać swe pełnosprawne dzieci w klasach integracyjnych, oraz zmagania się dyrektorów szkół z tym problemem. Następnie nauczyciele piszą z wielką satysfakcją o sukcesach w tej kwestii, wynikających z kilkuletniego wysiłku i kolejnych kłopotach z nadmiarem chętnych do tych oddziałów. Niektóre teksty starają się uporządkować te doświadczenia i prezentują charakterystyczne etapy tworzenia integracji w placówce ogólnodostępnej (Załęska) czy też proponują wypracowane w praktyce danej szkoły, zasady doboru uczniów pełno- i niepełnosprawnych (Niewińska 2005). Wiele tekstów jasno precyzuje cele dotyczące organizacji klas integracyjnych. Autorzy wiedzą konkretnie, co należy zrobić i do czego zmierzać (Prusko/b/).
Teoretyczne refleksje o integracji
Większość tekstów zawiera odniesienia dotyczące własnych przemyśleń autorów o procesach włączania. Autorzy uznają prawo dzieci z niepełnosprawnością intelektualną do integracji, odwołując się do najwyższych wartości ludzkich. Rozważają problemy tolerancji, równych praw, sprawiedliwości społecznej, a nawet wiary. Z tekstów przebija głębokie zrozumienie sensu integracji, jako najwyższego prawa jednostki, przekonanie o słuszności tej idei i potrzebie dania szansy każdemu dziecku oraz wiele entuzjazmu dla idei powszechnego włączania. Jednocześnie nauczyciele wyrażają przekonanie o korzyściach.jakie pełnosprawni rówieśnicy mogą odnieść z kontaktów z uczniami mniej sprawnymi (Prusko/b/).. Nauczyciele uważają te problemy za niezwykle ważne i pilne, wyrażając rozczarowanie powolnymi zmianami mentalności ludzkiej, istnieniem tak licznych barier, z którymi muszą borykać się osoby niepełnosprawne, zwłaszcza intelektualnie. Z tekstów przebija przekonanie o tym jak wiele jest jeszcze do zrobienia w tym zakresie. Wielu autorów podkreśla również konieczność trzeźwego i rzeczowego spojrzenia na integrację, oddzielania realiów od iluzji (Matuiak 2002; Prusko/a/; Winiarz 2003; Sadowska). W tym duchu, często zamieszczają również swoistą ocenę procesów integracyjnych, rozważając argumenty za i przeciw, włączając się tym samym do powszechnie toczącego się wciąż sporu nad istotą i sensem integracji (Podwyszyńska 2004; Mazur 2005; Prusko/c/). Wiele tekstów rozpatruje uwarunkowania dobrej integracji, odnosząc je najczęściej do trzech kręgów: dziecko, szkoła, rodzina (Maciejewska, Wójcik 2003; Ścierska 2005).
Praktyka na co dzień
Nauczyciele dzielą się doświadczeniami codziennej pracy. Wiele piszą o stosunkach panujących wewnątrz klas integracyjnych. Według zdania pedagogów, panuje tam przeważnie bardzo dobra atmosfera. Wychowankowie spontanicznie pomagają sobie wzajemnie, troszczą się o siebie, wykazują cierpliwość i zrozumienie dla potrzeb mniej sprawnych dzieci, zwłaszcza z niepełnosprawnością intelektualną. Podkreśla się brak widocznych konfliktów, poprawne stosunki i zanikanie efektu odrzucenia, jednak pedagodzy boleją, że nie zawsze uda się wytworzyć głębsze więzi na zasadzie prawdziwego włączania (Nowak 2005; Stadnik 2003). Opisywana jest również dobra współpraca między samymi nauczycielami jako niezbędny element i warunek konieczny, aby można w ogóle mówić o powodzeniu integracji (Chajdaś 2004; Bugaj, Szczygieł 2000/2001).
Zaskoczeniem dla czytelnika tekstów może być fakt, że niewiele miejsca poświęcono warsztatowi pracy pedagogicznej. Nieliczni dzielą się doświadczeniami metodycznymi i organizacyjnymi, np. opisując jak różnicują treści, formy czy metody (Szarkowska 2003), czy ciekawymi pomysłami np. utworzenie grupy wzajemnej pomocy dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną (Bugaj, Szczygieł 2000/2001), „bank kart pracy ucznia” (Załęska) czy własne programy wychowawcze (Chajdaś 2004). Wyjątkowo są zamieszczane propozycje rozwiązań organizacyjno-metodycznych, jak na przykład ciekawy model współpracy między pedagogiem specjalnym a nauczycielami przedmiotów, w starszych klasach szkoły podstawowej, z podziałem na obowiązki obu stron z konkretnymi propozycjami form tej współpracy (Grygier 2004).
Część tekstów, to opisy indywidualnych przypadków dzieci z niepełnosprawnością intelektualną, zawierające elementy diagnozy i prognozy pedagogicznej oraz podjęte działania naprawcze. Mogą one również być źródłem informacji o sposobach pracy pedagogów w warunkach integracji. Najczęściej nauczyciele przedstawiają w nich dzieci z niepełnosprawnością intelektualną, z zespołem Downa, z autyzmem oraz z niepełnosprawnościami sprzężonymi (Jakielaszek; Kawczyńska, Puławska 2003; Pura 2004).
Jednocześnie jednak autorzy podnoszą problem konieczności rozróżniania w integracji osób z niepełnosprawnością intelektualną od innych niepełnosprawności i szukania dla nich odmiennych rozwiązań (Sadowska). Nauczyciele zauważają coraz większe problemy wraz w wiekiem uczniów. O ile integracja na poziomie przedszkola i pierwszego etapu kształcenia przynosi wyniki zachęcające, tak problemy tych uczniów narastają w klasach starszych. Pedagodzy są zaniepokojeni trudną sytuacją tych dzieci, pogłębiającym się rozdźwiękiem między nimi a rówieśnikami pełnosprawnymi, obniżającą się samooceną, zwiększającym się zniechęceniem, osamotnieniem i izolacją. Nauczyciele chcieliby dobrze organizować integrację również na wyższych etapach kształcenia, lecz, jak przyznają, jest to coraz trudniejsze (Nowak 2005; Stadnik 2003). Innym nurtem rozważań jest problem przechodzenia dzieci z niepełnosprawnością intelektualną do szkół specjalnych, rozpatrywana jako porażka wszystkich uczestników integracji. O tym dowiadujemy się głównie od nauczycieli szkół specjalnych, którzy ubolewają nad straconym czasem, trudnym procesem adaptacji tych dzieci do nowego środowiska oraz niedostosowaniem społecznym uczniów, które jest często, ich zdaniem, ubocznym efektem procesów integracji (Kurowska). Natomiast w przypadku pomyślnego kończenia przez wychowanków szkoły integracyjnej, troska autorów dotyczy dalszych losów absolwentów z niepełnosprawnością intelektualną, jak zapewnić im optymalny rozwój przy bardzo ograniczonej ofercie edukacyjnej w tym zakresie (Krawczyk-Górowska 2003). Jednocześnie nauczyciele opisują zjawisko rozczarowania się integracją przez rodziców dzieci z niepełnosprawnością intelektualną, którzy wiązali z nią większe, często nierealne nadzieje. Nauczyciele mają poczucie, że rodzice obarczają ich odpowiedzialnością za ten stan rzeczy. Podkreśla się konieczność dalszej pracy kształtującej właściwe postawy rodziców (Krawczyk-Górowska 2003).
Do tekstów poruszających zagadnienia praktyczne, zaliczyć można również sprawozdania i opisy ankietowych badań własnych nad integracją, przeprowadzanych przez autorów na terenie swoich placówek, wśród uczniów, nauczycieli i rodziców (Lichtensztejn). Teksty te jednak nie należą do licznych.
Integracja z szerszym środowiskiem
W tym właśnie duchu wypowiada się kolejna grupa autorów. Wiele tekstów to doniesienia o różnych inicjatywach i akcjach integracyjnych podejmowanych w swoim środowisku przez nauczycieli. Jest to ciekawa lektura, z której dowiadujemy się o wielu przedsięwzięciach, na przykład cyklicznych, często prowadzonych od lat spotkaniach integracyjnych między uczniami pojedynczych klas czy całych placówek. Dotyczy to przeważnie szkół ogólnodostępnych i specjalnych oraz ośrodków szkolno-wychowawczych dla dzieci z niepełnosprawnością intelektualną, których uczniowie odwiedzają się wzajemnie, urządzają wspólne imprezy, spotkania świąteczne czy wycieczki (Żaczek 2004; Sawicka 2004). Zdarzają się też kontakty placówek ogólnodostępnych z ośrodkami terapeutycznymi np. zajmującymi się dziećmi autystycznymi, gdzie nauczyciele wkładają wiele wysiłku, wdrażając ciekawe programy, na przykład warsztaty przygotowujące dzieci pełnosprawne do udziału w integracji (Górecka). Odnotowuje się również wzmianki o kontaktach między zaprzyjaźnionymi szkołami specjalnymi, często z różnych miejscowości, co staje się okazją do organizacji wizyt i wycieczek (Kaczmarczyk, Kawczyńska, Tadrzak 2003). Nauczyciele piszą też o innych ciekawych pomysłach na integrację. Poprzez organizację sportowych olimpiad specjalnych i rozwijanie sportu wśród niepełnosprawnych intelektualnie ( Plisz 2003), czy też wspólnych turnusów rehabilitacyjnych (Łaska 2003).
Dzielenie się inicjatywami środowiskowymi poparte jest napisanymi przez autorów program...
anmaria53