Odezwa to gatunek wypowiedzi użytkowej o charakterze apelującym, przekonującym (perswazyjnym). Odezwa jest zazwyczaj zwrócona do szerszego grona odbiorców (bywa też pisana w imieniu zbiorowego autora – owa zbiorowość adresata odróżnia odezwę od prośby) i ma za zadanie skłonić ich do jakiegoś zachowania, do akcji. Autor odezwy może w tym celu wykorzystać zarówno posiadaną przez siebie wiedzę (budując pewien ciąg argumentacyjny), jak i odwołać się do odpowiednich chwytów retorycznych*. Tekst odezwy najczęściej charakteryzuje się uproszczonym i jednoznacznym obrazem świata. Pojawia się tu często wyraźne wartościowanie. Styl odezwy ma charakter emocjonalny (autor wykorzystuje zdania pytające, rozkazujące, zwroty do adresata, równoważniki zdania).
Można zauważyć, że konstrukcja odezwy często jest dwuczłonowa – dotyczy to zwłaszcza odezwy, której autor ma na celu zmianę jakiegoś stanu rzeczy. Jej pierwsza część przedstawia sytuację, druga natomiast wzywa do jej zmiany.
KONSTRUOWANIE:
· Przemyślenie stanu rzeczy, który chcemy przedstawić, zaapelować
· Robimy to w sposób sugestywny, przekonujący
· Apelowanie do odbiorcy o odpowiednie zachowanie
Odezwę opisujemy w prawym górnym rogu, umieszczając tam miejsce i datę, natomiast pod tekstem, z prawej strony umieszczamy podpis.
PRZYKŁADY ODEZW:
· Zwrócenie się do młodych ludzi i apelacja o czytanie przez nich książek
· O niezaśmiecanie przystanków
SŁOWNICTWO ODDZIAŁUJĄCE NA WOLĘ ODBIORCY:
adresaci, Obywatele, Rodacy, współmieszkańcy bloku, wszyscy, którym leży na sercu sprawa
CZASOWNIKI MODALNE:
można, trzeba, należy, warto, wolno, wypada, powinno się
WYRAZY NAZYWAJĄCE WARTOŚCI:
Ojczyzna, honor, wiara, wolność, prawda, sprawiedliwość, obowiązek, moralność, przyjaźń, miłość
WZORZEC GATUNKU
Analiza gatunku
a) nadawca – prawodawca, jednostka funkcjonująca ( instytucja, urząd, osoba oficjalnie reprezentująca instytucję)
b) odbiorca – określona grupa docelowa (każda odezwa generuje grupę targetową)
c) relacja nadawca–odbiorca – odezwa jest kierowana do wszystkich, ale każdego z osobna, to osoby realnie istniejące w tej samej czasoprzestrzeni. Nadawca poszukuje odbiorcy i do niego kieruje swoje słowa, zachodzi więc zasada komplementarności.
d) Funkcja – informacyjno-perswazyjna (w pierwszej części przedstawia sytuację, w drugiej wzywa do jej zmiany (skłania do pożądanego zachowania, akcji), ekspresywna (wypowiedzenie własnego stanowiska), fatyczna (nawiązanie kontaktu), impresywna (wpłynięcie na odbiorcę), estetyczna (odpowiednie ukształtowanie wypowiedzi)
e) Eksplikacja:
‘mówię do Ciebie jako X, bo jest coś ważnego w Y. Mówię to, bo chcę żebyś wiedział o czymś i żebyś coś zrobił. Sądzę, że to zrobisz, bo wiesz, że powinieneś zrobić to, co ja mówię żebyś zrobił, bo jest to dla Ciebie dobre’
f) styl funkcjonalny – publicystyczno-retoryczny (z racji perswazji), administracyjno-urzędowy (wypowiedzi nakazujące w formie zdań oznajmujących). Pojawia się też czasami styl potoczny. Zależnie od poruszanej problematyki.
g) Rodzina odezwy – przemówienie wyborcze, kazanie, apel, reprymenda np. matki, orędzie do narodu
Analiza tekstu
a) Delimitacja
Obligatoryjne: początek: nadawca odezwy
Koniec: podpis nadawcy
Początek/koniec: data i miejsce wydania
Fakultatywne: zwrot do adresata, nazwa instytucji, określenie sprawy poruszanej w odezwie
a) Spójność
· temat dotyczy przedstawienia sytuacji i skłonienia odbiorcy do określonego, pożądanego przez nadawcę zachowania/reakcji
· środki spójnościowe:
leksykalne: powtórzenia dokładne, synonimy, pole semantyczne, zwroty adresatywne, porównania, komplementarność, czasowniki modalne, leksemy waloryzujące
paralelizmy składniowe: zdania rozkazujące, nacechowanie wypowiedzi, wykrzyknienia, powtarzalność tematu, zdania oznajmujące
b) Typ – pośredni, publiczny, indywidualny, zbiorowy, monolog, niezależny, nieliteracki (o. jest tekstem użytkowym), pisany/mówiony
Odezwa wojewody rzeszowskiego
Delimitacja: początek: nadawca (określenie jego pełnionej funkcji administracyjnej – wojewoda, zwrot do adresata – do obywateli; koniec: podpis nadawcy (pełniona funkcja + imię i nazwisko), data i miejsce wydania odezwy
Temat: wspomnienie o decyzji rządu w związku z przesiedleniem ludności ukraińskiej z terenów woj. rzeszowskiego oraz wywarcie nacisku na odbiorcę (wzmożenie wśród Polaków dążenia do budowy państwa jednorodnego bez Ukraińców)
Kohezja: środki leksykalne: powtórzenia dokładne: obywatele, ludność, elementy, wojewoda, plotki
Synonimy: nieprawdziwe wiadomości / plotki, społeczeństwo / ludność /obywatele, faszystowskie bandy/banderowcy, elementy wrogie państwu/szerzyciele zamętu
Pole semantyczne, zbudowane wokół słowa aparat państwowy: Rząd Rzeczpospolitej, Państwowy Urząd Repatriacyjny, Władze Bezpieczeństwa
Zwrot adresatywny: wzywam wszystkich obywateli
Leksemy waloryzujące PRYMARNIE, negatywnie: terror, bandy faszystowskie, nieodpowiednie elementy wrogie Państwu i Demokracji, szerzyciele zamętu; pozytywnie: spokojna ludność miejscowa, trzeźwo myślące społeczeństwo; WTÓRNIE, negatywnie: U. P. A., ludność ukraińska
Czasowniki modalne: móc, musieć, należy
Środki składniowe: Zdania pojedyncze (samodzielne) wyraźnie oddzielone dużą literą i zakończone kropką. Zdania oznajmujące. Nacechowanie negatywne: odwołanie się do niechlubnych organizacji z historii: faszystowskie bandy. Wyróżnienia graficzne kluczowych treści.
Koherencja: oparta na ciągłości tematu poprzez staranne skomponowane zdania (jest wspomnienie o decyzji rządu, uzasadnienie odezwy wojewody i prośba do obywateli)
Odezwa do kibiców sportu
Delimitacja: początek: nadawca odezwy, zwrot do adresata, data wydania; koniec: podpis nadawcy
Temat: nawoływanie do nieposłuszeństwa obywatelskiego (poprzez zbojkotowanie) w związku z brakiem działań J. Kaczyńskiego i D. Tuska w sprawie ustaw związanych z Euro 2012
Kohezja: środki leksykalne: powtórzenia dokładne: nic nie robią, Euro 2012, zbojkotowanie, opcje polityczne, realizacja, tabakiera, Stadion Dziesięciolecia
Zwroty adresatywne: nie słuchajmy, zadajmy, bierzmy, Panie Premierze
Przenośnia: drużyna, która się nazywa Polska
Porównanie: Stadion Dziesięciolecia – relikt socjalizmu
Synonimy: parlamentarzyści/politycy, przeciwnik polityczny/opozycja, przygotowania/inwestycje
Pole semantyczne, związane ze słowem polityka: politycy, rząd, Pan Prezydent, premier
Związki frazeologiczne: czym gorzej, tym lepiej, jak Kuba Bogu, tak Bóg Kubie, co masz zjeść dzisiaj, zjedz jutro, a co masz zrobić jutro, zrób, dzisiaj, walczą ze sobą o stołki, wiązać koniec z końcem
Czasowniki modalne: musieć
Leksemy waloryzujące negatywnie: naród nieudaczników, pesymiści, wierutne kłamstwo.
Hiperonimizacja: parlamentarzyści – poseł/senator
Środki składniowe: Zdania ekspresywne, styl potoczny, wykrzyknienia, zdania pytające, przewaga zdań złożonych. Nacechowanie negatywne ma podkreślić wagę omawianego problemu
Koherencja: powtarzalność tematu, kolejne zdania kontynuują poprzednią myśl autora
EFEKT PERSWAZJI W RETORYCE* figura powstaje przez świadomy i celowy układ wyrazów, której funkcja stylistyczna uwydatnia cele perswazji; POZIOMY: poruszenie słuchacza, a więc poinformowanie, estetyczny: odwołanie się do uczuć, zniewolenie: wpłynięcie na wolę odbiorcy, namówienie do czynu
Wyróżniamy perswazję przekonującą i nakłaniającą (używa się na jej określenie także nazwy propaganda, ma ona pozyskać zwolenników do jakiejś idei). Perswazja stanowi o istocie retoryki. CZYM JEST PERSWAZJA: gdy usiłujemy kogoś przekonać o czymś, nakłonić, by coś zrobił, a więc gdy dążymy do wykonania czegoś bądź do zmienia czyjeś postawy. Polega na takich działaniach, mających charakter słowny, które mają doprowadzić do przyjęcia przez odbiorcę wypowiedzi punktu widzenia jej nadawcy, realizującego w ten sposób swój uprzednio założony cel. Perswadujący z jednej strony będzie dążył do osłabienia krytycznego podejścia swojego słuchacza np. posługując się różnymi chwytami zjednoczącymi przychylność, z drugiej strony będzie za pomocą argumentów (próśb), apeli, sugerowanego wartościowania przekazywał swoją intencję. REGUŁA WZAJEMNOŚCI: oddanie wyrządzonego nam dobra – odwołujemy się do przekonania, iż jesteśmy zobligowani do odwzajemnienia się komuś za coś. Perswazja dotyczy zjawisk z zakresu wartości: coś jest mądre bądź głupie, dobre bądź złe, piękne bądź brzydkie itd. Jest to wartościowanie w oparciu o istniejące w kulturze wzorce ocen. P. apeluje do emocji (miłości, nadziei, strachu, odwagi, wstydu)
TEKSTY PROPAGANDOWE:
Ich głównym przedmiotem jest polityka, a głównym celem perswazja.
FUNKCJE TP: informacyjna (określenia uogólniające, pomniejszenia), nakłanianie(dyrektywność) , kształtowanie postawy
DWA KLUCZOWE SŁOWA PROPAGANDY: postęp i rozwój
METODY: wartościowanie, perswazja, użycie określeń czasowych (jesteśmy zdeterminowani przez historię, a więc przez czas, żyjemy w określonym momencie historycznym. Wyjątkowość tego momentu jest wielokrotnie podkreślana np. wybiła godzina rozstrzygająca)
KATEGORIE: ważności, powszechności, konieczności, słuszności, bliskości – identyfikacja grupy, do której należy odbiorca → używanie zaimków my, wyrazy jak państwo, słowa: Polska (Polak), naród, społeczeństwo
CECHA NADAWCY: odpowiedzialność, ODBIORCY: współodpowiedzialność
Należy podkreślać ważność prezentowanych elementów, ważność zdań, którymi się tą ważność prezentuje, stany rzeczy, fakty muszą być dla danej rzeczywistości typowe, należy podkreślić ich powszechność. Są one przynajmniej z nami związane – podkreślenie bliskości, wszystkie fakty mają głębokie historyczne uzasadnienie – historia potwierdzi słuszność podjętych wyborów, należy zatem podkreślić cechę słuszności.
Propaganda zwykle ucieka się do projekcji świata o mniej lub bardziej luźnym związku ze światem realnym. P. nastawiona na odbiorcę jako naczelną cechę widzi funkcjonalność czyli kształtowanie postawy odbiorcy, nakłanianie. Na powierzchni tekstu mamy mnóstwo apeli, wezwań. TP nakłaniają do akceptacji rzeczywistości i do zaufania władzy. Usiłują stymulować działanie ludzi, do których są kierowane przez kształtowanie ich postaw.
ZAKOŃCZENIE
Uwaga Pisarka: „nie sposób precyzyjnie i ostro oddzielić analizy perswazyjnego użycia języka od analizy używania języka w ogóle, a propagandy sensu stricto od innych perswazyjnych działań społecznych. Stąd znaczna część tego, co się mówi o języku propagandy, odnosi się do używania języka w ogóle, a znaczna część tego, co się mówi o propagandzie i agitacji odnosi się także do działalności perswazyjnej w ogóle, a więc np. do wychowania czy reklamy”. W. Pisarek: Język służy propagandzie. Kraków 1979.
Mówi się do nas publicznie, jesteśmy publicznością, odbiorcami, słuchaczami, czytelnikami. Ujawnia się interesujące zjawisko w prowadzeniu publicznego dyskursu – zapośredniczenie. Otóż publiczny nadawca definiując sytuację, mówi nie tyle o tym, co istnieje rzeczywiście, ile raczej o tym, co jest postrzegane. Słyszymy, że jakieś zjawisko jest „powszechnie spostrzegane”, że coś „wszyscy zauważają”. Ważne staje się nie tyle bezpieczeństwo, ile jego poczucie, potrzeba nam świadomości sukcesu.
Mamy rzeczowy dyskurs, mamy próby pozytywnej szablonizacji w klasycznych już sformułowaniach takich jak np. społeczeństwo obywatelskie. Ale też „czarny” język, trafiający do wielu, silnie emocjonalny, język kryzysu, który skutecznie nawołuje do zmiany.
Wnioski ogólne.
Jak wynika z powyższej analizy, wzorzec analizy gatunku (odezwy) ma charakter umowny. Starałyśmy się wydobyć z tekstów ich cechy szczególne. W swojej pracy zetknęłyśmy się z różnymi formami odezw. Począwszy od tekstów niewielkich rozmiarów, aż do wypowiedzi kilkustonnicowych, które stanowią niepisaną granicę objętości odezw.
cfaniara