T. Czyżewski: Poezje i próby dramatyczne.
Czyżewski:
- malarz i poeta (w malarstwie – 1) formizm, 2) koloryzm),
- urodzony 28.12.1880 w Berdychowie pod Limanową, zmarł 6.05.1945 w Krakowie,
- wczesna poezja spotyka się z krytyką, malarstwo z podziwem,
- krytyka formizmu w poezji: traktowała go jako odmianę futuryzmu,
- był garbaty,
- motyw miasta w twórczości: ukształtowany przez Paryż, ważne dla artysty są krajobrazy dzieciństwa,
- zbierał świątki, przyśpiewki i kolędy,
- 1902 (ma 22 lata) – zaczyna studia malarskie w Krakowie na ASP,
- 1906 – debiutuje jako malarz. 3 obrazy (zaginęły): Jesień, Młyn, Chałupa, uczeń Leona Wyczółkowskiego,
- 1907 – literacki debiut – Śmierć Fauna – obrazek sceniczny,
- 1908 – podróż do Paryża, 1911 – druga podróż do Paryża, poznał kubizm,
- 1917 – z Andrzejem i Zbigniewem Pronaszkami założył Towarzystwo Skrajnych Modernistów (malarskie), Czyżewski maluje między innymi obrazy wielopłaszczyznowe (skrzynki zbite z nieregularnych wielokątów kartonu. W środku wizerunki twarzy, różne malunki. Ale te obrazy nie tną przedmiotu na części. Uległy zniszczeniu),
- 1918 – powstał poetycki klub futurystów zwany „Gałka Muszkatułowa” – tu malarze i poeci. Malarze nazwali się Formistami. Tu: Czyżewski, Leon Chwistek, Henryk Gotlib, Jan Hryńkowski, Jacek Mierzejewski, Tymon Wiesiołowski, Andrzej i Zbigniew Pronaszkowie, Konrad Winkler, Witkacy, August Zamoyski. Poeci nazwali się futurystami – tu Czyżewski, Bruno Jasieński, Stanisław Młodożeniec, Anatol Stern, Aleksander Wat,
- w 1919 roku Czyżewski z Chwistkiem zaczęli wydawać czasopismo „Formiści”,
- w 1920 Czyżewski debiutuje jako poeta – tomik Zielone oko. Poezje formistyczne. Wizje elektryczne,
- 1921 – jednoaktówka Osioł i słońce w metamorfozie i Wąż, Orfeusz i Eurydyka. Wizja antyczna, drugi tomik poetycki – Noc – Dzień. Mechaniczny instynkt elektryczny,
- maj 1922 – leci samolotem do Paryża. 8 lat tam jest. Poza malarstwem (patronuje polskim malarzom, przybyłym w 1924 – kapistony) wydał Pastorałki z drzeworytami Tadeusza Makowskiego w 1925, wydaje tom poetycki Robespierre. Rapsod. Od romantyzmu do cynizmu (1927),
- 1930 –wraca do Polski,
- 1936 – wychodzi ostatni tom poetycki Lajkonik w chmurach,
- w czasie wojny – Warszawa (Wola), biedny,
Twórczość:
- jego poezja to „notatnik malarza” (Pollakówna), s. XXII poprzez obrazy poety są czytane jego wiersze, wiersze stają się komentarzem do jego obrazów,
- w poezji często posługuje się przymiotnikami oznaczającymi kolory, częsty jest motyw słońca = malarski koloryzm,
- wiersz Wiersz o malarstwie – s. XXV ma charakter (…) literackiego świadectwa odbioru dzieła malarskiego,
- wiersz Dla sztuki i życia – zrymowany program,
- modernistyczne źródła twórczości – są impresjonistyczne zapisy chwil i doznań, wątek antyczny i ludowy, światło i cień; s. XXXIII Czyżewski, odchodząc od nastrojowości i dosłowności opisu, poszukuje autonomii słowa w jego właściwościach muzycznych i magicznych,
- muzyka to często podstawa organizacji brzmieniowej tekstu,
- w pierwszych tomikach poetyckich – poetyka modernistyczna, aluzyjność, niedokończenia, półtony, brak precyzji, są też elementy symbolizmu emocjonalnego (też z poetyki modernistycznej) – ożywianie martwych przedmiotów i urzeczowienie organizmów żywych, pejzaż wywołujący odpowiedni nastrój). Modernistyczny jest wyobcowany artysta, którego symbolem jest harfa, symbolika krwi, cierpienia, śmierci, symbole drzewa – lasu,
- z futuryzmu – charakterystyczne są: cywilizacja, typograficzny kształt wiersza, „słowa na wolności”,
- formiści – eksperymenty z uwyraźnianiem formy,
- 1919 w „Gońcu Krakowskim” artykuł Poezja ekspresjonistów i futurystów. Potem – Pogrzeb romantyzmu – uwiąd starczy symbolizmu – śmierć programizmu, Od maszyny do zwierząt – chce jednolitego traktowania wytworów natury i cywilizacji (zwierzęta jak maszyny),
- w czasie formizmu w obrazach pisał futurystyczne wiersze. Wiele z nich ma kształt typograficzny. W treści – dynamizm ruchu, symultanizm, motywy mechanizmu, filmu. Charakterystyczny jest wiersz wolny, z krótkimi wersami, są znaki nieodzwierciedlające znaków językowych,
- w wierszach z futuryzmu – często nie ma interpunkcji albo jest jej nadmiar, koniec wersu to też znak przestankowy,
- symultanizm (jednoczesność przedstawianych zdarzeń) ma oddać dynamikę współczesnego życia, jego złożoność,
- formizm w poezji – w opozycji do futuryzmu. Futuryzm był nastawiony na natychmiastowe oddziaływanie na odbiorcę. Formizm – chce przezwyciężać konwencję, jest bardziej kameralny, studyjny i intelektualny niż futuryzm,
- teoretycy – Chwistek i Witkacy. Witkacy opowiedział się za formizmem w 1938 roku,
- według Chwistka i Witkacego uwydatnienie formy odbywa się kosztem treści,
- częste u Czyżewskiego dadaistyczne zawodzenia (du dy u dy), powtórzenia,
- s. LIV – LV – formizm wmalarstwie i poezji akcentuje władzę artysty nad materią, to jest zdolność do jej rozkładania i składania z powrotem,
- poetyka ruchu (ruch – czasem bezpośredni temat, wzór organizacji wypowiedzi artystycznej) = niedyskursywność tekstu,
- rytualny charakter wierszy formistycznych – formy wypowiedzi są wzorowane na hipnozie, śnie, magii. To pójście w kierunku literatury prymitywnej,
- 3 płaszczyzny formistycznego dzieła: umysłowa deformacja, „kinematograficzny” ruch, ciążenie ku rytuałowi,
- formizm jest między kubizmem i surrealizmem
Teatr:
- ma początek w poezji (tu: widowisko we wnętrzu mózgu, teatr wyobraźni_,
- teatr – z ducha zabawy,
- zdialogizowane utwory – Geniusz i sobowtór, Płomień i studnia, Transcendentalne panopticum, Pastorałki, poematy – Lajkonik i Robespierre,
- miniatury teatralne: Śmierć Fauna (1907), Osioł i słońce w metamorfozie (1922), Włamywacz z lepszego towarzystwa (1922), Wąż, Orfeusz i Eurydyka (1922),
- między Wyspiańskim a Witkacym,
- w projektach scenograficznych ważne elementy koloru, światła, deformacji kształtów, dźwięki – gwizdy, zgrzyty, strzały, pienia,
- przedmioty charakteryzują postać w Śmierci Fauna. W pozostałych – napierają na człowieka, który się wśród nich zatraca, mechanizuje. Rzeczywistość jest iluzją, zamierzoną i widoczną, tworzy sztuczne układy. Udawanie i imitacja – świadome i zauważalne,
- odsunięcie na dalszy plan tekstu słownego, zbliżenie do malarskiej koncepcji teatru,
Pastorałki:
- zanim je poeta zebrał w tomiku z roku 1925, były rozproszone w różnych tomach = zainteresowanie ludowym prymitywizmem,
- stylizacja archaiczna i gwarowa,
- trójdzielność szopkowej scenki – pierwszy plan (Dobrochna Ratajczak) – niebo z aniołami, ptakami i gwiazdą betlejemską, drugi – stajenka, trzeci – pasterze i zbójnicy,
- centrum – obraz świętej rodziny. Nieruchomy, sztuczny obraz żłóbka,
- 2 rodzaje tekstów – 1) wzorowany na sztukach plastycznych, obraz szopki betlejemskiej, 2) podhalański krajobraz i środowisko góralskie, naturalistyczne, żywiołowe działanie,
Poezje hiszpańskie:
- trzon tomu Lajkonik w chmurach – wiersze inspirowane pobytem w Hiszpanii,
- połączenie folkloru i awangardy (aniołowie na kształt samolotu, dzwony jak sygnały radiowe),
- na końcu umieszczony cykl (nowy) pastorałek, kantyczek i misteriów
cfaniara