1)PERIODYZACJA LITERATURY DWUDZIESTOLECIA
*1918 – 1939 – umownie nazywa się ten okres Dwudziestoleciem międzywojennym, Dwudziestoleciem lub Międzywojniem. Datę początkowa wyznacza odzyskanie niepodległości 11 XI 1918 (często przesuwana na I 1919), datę końcowa wybuch II WŚ IX 1939.
Jerzy Ziomek - awangardyzm, widząc przewagę elementów nowatorskich nad tradycyjnymi (nie przyjęła się).
*Pomysł periodyzacyjny R. Matuszewskiego i S Pollaka – data początkowa 1914.
*A. Nasiłowska data końcowa 1944. Między 1914 – 1944, doświadczenia: rewolucja, trzy wojny, światowy kryzys ekonomiczny i trudny okres konfrontacji polskich marzeń o wolności z realiami. W efekcie proponuje zmianę nazwy na Trzydziestolecie.
*I. Fik – data początkowa 1905. Wydarzenia rewolucji 1905 i jej konsekwencje dla kultury początku XX wieku.
*M. Porębski – data początkowa 1909.
*1918 – 1947 – dominacja tematu wojny, okupacji, obozów łagrów, doświadczenie wyobcowania i świadomości kryzysu wartości humanistycznych. Wyróżnia się 3 etapy:
-1918 – 1932: wpływ liryki. Odzyskanie niepodległości przyniosło wielka eksplozję nowych ugrupowań artystycznych.
-1932 – 1939: poezja ustępuje miejsca prozie. Proza jest różnorodna, od wielkiej epiki, prozy psychologicznej, nurtu autobiograficznego. Wielką rolę zaczęły odgrywać utwory pograniczne, będące w równym stopniu powieściami filozoficznymi, autobiograficznymi, groteskowymi czy autotematycznymi.
-1939 – 1947: ta międzyepoka to powrót do treści tak radykalnie odrzuconych przez dwudziestolecie. W sytuacji zagrożenia bytu narodowego, konieczności dostosowania się do życia w warunkach okupacji, krajowa literatura podjęła wzorzec twórczości w wersji romantycznej. Identycznie swoją powinność rozumieli autorzy przebywający na emigracji. Literatura miała spełniać jednocześnie rolę świadectwa i dokumentu, miała wyrażać powszechne emocje narodowe.
Odzyskanie przez Polskę niepodległości w 1918 dostarczyło dogodnych warunków do wszechstronnego rozwoju kultury i literatury. W Dwudziestoleciu można wyodrębnić 2 okresy:
*jasne dwudziestolecie - przypadające na lata dwudzieste, dominują zwłaszcza wśród poetów postawy optymistyczne.
*ciemne dwudziestolecie – to lata trzydzieste poczucie narastającego kryzysu cywilizacji i kultury.
Po odzyskaniu niepodległości polskie życie literackie zaczęło się organizować na nowo: 1920 powstał Związek Zawodowy Literatów Polskich, 1924 polska sekcja PEN Clubu, 1926 weszła w życie ustawa o prawie autorskim.
Pojawiły się nowe ugrupowania poetyckie, jak Skamander, futuryści i Awangarda Krakowska, podejmujące aktualną tematykę cywilizacyjną oraz poszukujące nowatorskich środków wyrazu.
W pierwszym okresie dwudziestolecia dużą rolę odgrywali pisarze ukształtowani przed I wojną światową, np.: S. Żeromski, W. Berent, A. Strug, J. Kasprowicz, L. Staff. Atmosferę towarzyszącą odzyskaniu niepodległości trafnie oddawali pisarze z grupy Skamander (1920 założono miesięcznik Skamander), prezentując początkowo optymizm, a później narastające wątpliwości natury społecznej i politycznej.
1917-1922 działała w Poznaniu ekspresjonistyczna grupa Zdrój, 1922 zaczęło wychodzić w Krakowie awangardowe pismo Zwrotnica, redagowane przez najważniejszego teoretyka ruchu T. Peipera.
Założona 1922 grupa Czwartak, z E. Zegadłowiczem na czele, reprezentowała konserwatywny regionalizm, głosząc ideę powrotu do natury i kultury ludowej. Proza podjęła najważniejsze, budzące obawy problemy społeczno-polityczne odrodzonego państwa, np.: Przedwiośnie S. Żeromskiego (1925).
W 2. połowie dwudziestolecia powstała w poezji tzw. druga awangarda, ulegająca katastroficznemu widzeniu świata, pojawiły się radykalne tendencje lewicowe, m.in. grupa skupiona wokół pisma Kwadryga (1927-1931). 1933 powstała Polska Akademia Literatury, co nie rozwiało narastających nastrojów opozycyjnych, wyrażanych głównie przez pisarzy lewicowych, publikujących w czasopismach takich jak: Oblicze Dnia, Sygnały, Poprostu, Lewar. Wyrazem tendencji prawicowo-faszyzujących stał się tygodnik Prosto z mostu (1935-1939). Bardzo ważną rolę odgrywał tygodnik Wiadomości Literackie (1924-1939) o orientacji liberalnej.
Znaczącą rolę w życiu literacko-kulturalnym odegrały także inne periodyki, np.: katolickie Verbum (1934-1939) i Kultura (1936-1939), Przegląd Współczesny (1922-1939).
W drugim dziesięcioleciu tworzyli wybitni prozaicy, m.in.: M. Dąbrowska, J. Iwaszkiewicz, M. Kuncewiczowa, J. Andrzejewski, S.I. Witkiewicz, B. Schulz.
2)CEZURA 1932 R.
Przełom lat 20/30 zaznaczył się stopniowo narastającym poczuciem kryzysu cywilizacji i kultury. Po roku 1932 poezja ustępuje miejsca prozie. Proza staje się różnorodna. Obok wielkiej epiki, prozy psychologicznej, autobiograficznej, wielką rolę zaczęły odgrywać utwory pograniczne, będące w równym stopniu powieściami filozoficznymi, autobiograficznymi, groteskowymi czy autotematycznymi.
1932 w umowny sposób wyznacza ważną cezurę w dziejach literatury dwudziestolecia. Zaczyna dominować proza. Z początkiem lat 30tych do literatury wkracza nowa generacja pisarzy (pokolenie 1910).
Debiutanci prozy nie tworzyli ani grup, ani programów literackich, chętnie manifestowali wspólnotę pokoleniowa.
Utwory debiutantów na różne sposoby zrywały bądź bardzo głęboko modyfikowały tradycje mimetyczną. Niektórzy pisarze nawiązując do naturalizmu, jednocześnie proponowali rozwiązania prekursorskie wobec prozy przedstawiającej wizję jednostki o rysach znamiennych dla antropologii behawiorystycznej czy egzystencjalistycznej.
Twórczość debiutantów otworzyła się również na inspiracje nowych koncepcji psychologicznych: personalizmu i psychoanalizy.
Nieufność wobec zastanych struktur społecznych i procesów politycznych skłaniała do postawy krytycznej, ujawniania anachronizmów polskiej kultury, manifestowania niewiary w trwałość zastanego porządku, opisywania mechanizmów podporządkowujących indywiduum społeczeństwu.
3)GÓŁWNE OŚRODKI LITERACKIE W DWUDZIESTOLECIU
Warszawa: Skamander, Futuryści, Druga Awandarda (później), Kwadryga;
Kraków: Futuryści - Klub Futurystów Katarynka, Awangarda Krakowska;
Lublin: Druga Awangarda (początkowo);
Poznań: Ekspresjoniści;
Podbeskidzie: Czartak;
Wilno: Żagary
Formizm polski awangardowy kierunek literacko-artystyczny rozwijający się w latach 1917-1922, pokrewny kubizmowi, ekspresjonizmowi, futuryzmowi; był jedną z dwu, obok unizmu, oryginalnie polskich formacji awangardowych. Grupa powstała w Krakowie. Formiści, do których należeli m.in. T. Czyżewski, S.I. Witkiewicz, urządzili 13 wystaw (Kraków 1917 – Paryż 1922), skoncentrowali się na problemach formy, zrywając z odtwórczym podejściem do rzeczywistości w sztuce.
W programie formizmu splatały się doświadczenia gł. nurtów europejskiej awangardy, z odwołaniami do sztuki średniowiecznej, ludowej i prymitywnej.
Działalność teoretyczna i praktyczna grupy miała znaczenie głównie na terenie plastyki.
W literaturze przejawiał się pośrednio, jako miejsce krystalizacji wczesnej polskiej awangardy poetyckiej, głównie w jej nurcie futurystycznym.
Odrzucając tradycję realistyczną i naturalistyczną formiści przeciwstawiali się konwencjom poezji opisowej czy dyskursywnej, postulowali lirykę luźnych skojarzeń i odległych zestawień obrazowych.
Przedmiotem ujęć poetyckich pragnęli uczynić zarówno „rzeczywistość wyobrażeń”, dziedzinę snu, instynktu, podświadomości, jak realne zjawiska życia codziennego i współczesnej cywilizacji.
Obecna w ich wypowiedziach idea autonomii „formy” poetyckiej obejmowała jedynie warstwę brzmieniowo – rytmiczną wiersza.
5)EKSPRESJONIZM: PROGRAM, PRZEDSTAWICIELE
, CZASOPISMO.
Prąd literacki, którego początki w Polsce wpłyną ma twórczość Młodej Polski i od tamtej epoki, zmieniając się i łącząc z elementami innych prądów, nadal jest obecny.
Fundament stanowi potrzeba wyrazu, uwaga skupia się na dążącym do wypowiedzenia się podmiocie i na strukturze wypowiedzi, podporządkowanej przede wszystkim funkcji ekspresywnej. Wynika z tego charakterystyczna, silnie emocjonalna, obecność „ja” w utworach oraz posługiwanie się emfazą, hiperbolizacją, kontrastem, słowną imitacją ekstazy i rozpaczy. W poezji oznacza to upowszechnienie gatunków patetycznych (hymn, psalm), w prozie subiektywizację narracji i rozluźnienie rygorów kompozycyjnych, obecność obrazowania naturalistycznego, poetykę sennego koszmaru, w której lokuje się nadzieję na poznanie i wyrażenie „wewnętrznej prawdy”.
Pismo poznański „Zdrój” (1917 – 1922), wydawane przez S. Przybyszewski, J. i W. Hulewiczowie. Przedstawiciele: A. Bederski, J. Stur, J. Wittlin, E. Zegadłowicz, J. Iwaszkiewicz, J. Tuwim, K. Wierzyński.
Jako prąd literacki nie skodyfikował ścisłej poetyki, zaowocował wpływem na wiele ważnych zjawisk literackich całego stulecia. W Dwudziestoleciu obecność estetyki ekspresjonistycznej współkształtowała futuryzm.
W prozie okresu międzywojennego ukształtował przede wszystkim dzieło A. Struga i J. Kadena – Bandrowskiego, w dużym stopniu również powieści i dramaty S. I. Witkiewicza i opowiadania B. Schulza.
6)HYMNY JÓZEFA WITTLINA
Wyrosłe z polskiego i niemieckiego ekspresjonizmu, są dowodem wstrząsu moralnego, jaki wywołuje wojna, przynosząca cierpienia i śmierć milionów. Hymny (1920) /debiutancki tom poezji/, powstałe jako wyraz pacyfistycznych zapatrywań autora, nawiązuje do Hymnów Kasprowicza, pisane wolnym wierszem, są przykładem krzyżowania się tych dwu źródeł inspiracji. Postawa pacyfistyczna każe poecie przemawiać w imieniu mas odartych z człowieczeństwa. Widać w tej poezji również wpływy franciszkańskie. Zmieniał Hymny do końca życia, dążąc do większej kondensacji i precyzji.
Przejmujący wizerunek człowieka niszczonego przez głód, pragnienie, choroby, które towarzyszą mu w wojennej tułaczce (Hymn o łyżce zupy).
Poezja Wittlina wpisuje się w nurt, który prowadzi do demitologizacji zjawisk, obrosłych patyną romantycznego myślenia.
Wittlin odarł wojnę z resztek romantyzmu, poeta pokazuje wyłącznie ludzkie cierpienie, wobec którego drugi człowiek jest zawsze bezsilny.
Twórczość jego jest reprezentatywna dla pacyfistycznej literatury protestu antywojennego lat 20 i 30 XX wieku.
7)MIĘDZYWOJENNA POEZJA LEOPOLDA STAFFA
Staff, poeta „trzech pokoleń”, debiutował w Młodej Polsce - w 1901 tomem SNY O POTĘDZE. Wówczas przechodził fazę nietzscheanizmu, dekadentyzmu, postawę franciszkańską i umiłowanie wsi aż po tendencje klasyczne.
Na międzywojenną twórczość składają się liczne tomy poetyckie, wśród których najważniejsze to:
-Ścieżki polne (1919);
-Ucho igielne (1927);
-Wysokie drzewa (1932);
-Barwa miodu (1936).
W wierszach z tych tomów potwierdza przywiązanie do tradycji kultury śródziemnomorskiej i do wartości wywodzących się z religii chrześcijańskiej. Tworzy poezje klasycystyczną: o regularnej wersyfikacji i strofice, dostojnym słownictwie i bogactwie odwołań do tradycji. Poezja ta przynosi także franciszkańską fascynację przyrodą: świat natury, stworzony przez Boga, jest źródłem nieustannego zachwytu nad pięknem życia.
Fascynacji przyroda towarzyszy przekonanie o harmonijnym związku natury i człowieka. Świat – dzieło Boże – to miejsce jedyne dla człowieka, na tym właśnie Bożym świecie może on nieustannie odkrywać bogactwo istnienia.
Franciszkańskie umiłowanie świata łączy się w liryce z przywiązaniem do ziemi ojczystej, jej krajobrazu, do geografii i przyrodniczej niepowtarzalności.
W dwudziestoleciu miał już ustaloną opinie poety dużego formatu – skamandryci uznawali go za swojego patrona. Tworzy w tym okresie poezję codzienności, pragnie wydobyć piękno z motywów powszednich i rodzimych. Przyjmuje jako jeden z motywów szarą codzienność miasta, lecz skupia swoją uwagę na temacie wsi, sławi wiejski pejzaż, prace w polu – tom „Ścieżki polne”. Wiersz Kartoflisko ukazuje właśnie rolników pracujących przy wykopach - kartofle uderzające o wiadro brzmią jak „werble na odmarsz jesieni”. Poeta do tematów codziennych i prostych używa formy klasycznej, uzyskując w ten sposób efekt piękna i poezji.
W tomach WYSOKIE DRZEWA (1932) i BARWA MIODU (1936) Staff dąży do coraz większej zwięzłości środków wyrazu, zwraca się ku tematyce życia codziennego, zrywa z patetyczną metaforyką na rzecz codziennego konkretu. Pojawia się specyficzny rodzaj żartobliwego humoru, poeta akcentuje swoją postawę sceptyka.
8)POEZJA BOLESŁAWA LEŚMIANA
Debiutował w 1912.
Wśród wierszy możemy wyróżnić dwa nurty:
1)Utwory opisujące przyrodę, ludzkie przeżycia i uczucia.
2)Wiersze filozoficzne i refleksyjne, przesycone baśniową poetyka.
Poeta oryginalny, indywidualny, twórca specyficznego świata poezji i filozofii heroicznego humanizmu – polega na bohaterstwie istnienia, poczuciu godności i odrębności człowieka. Z faktu, że człowiek jest świadom swojej śmiertelności i podejmuje trud życia – wynika duma i siła człowieka.
Cechy typowe dla poezji:
-neologizmy (błyszczydła, Dusiołek);
-szczegółowość i konkretność obrazowania;
-motywy ludowe, baśniowe, fantastyczne;
-przeciwnik codzienności i szarego człowieka jako tematu poezji.
Interesowała go relacja Człowiek – Bóg, uważał, że właśnie ułomność i kalectwo są tymi wartościami, które odróżniają człowieka od Boga i stanowią o jego człowieczeństwie. Postrzega rzeczywistość jako podwójną, złożoną z dwóch sfer: realnej, materialnej – czyli człowieczej oraz wiecznej, duchowej – czyli boskiej.
Często używa gatunku ballady, która rozgrywa się w bezkresie i bezczasie.
Tomiki:
*Łąka – 1920
*”Napój cienisty” – 1936
*”Dziejba leśna” – 1938.
...
cfaniara