artterapia w pracy z dziećmi i młodzieża. Perspektywa rozwopjowa.pdf

Psychiatria

PRACA POGLĄDOWA

tom 6, nr 2, 66–73

ISSN 1732–9841

Maja Stańko

Zakład Psychologii Ogólnej i Psychodiagnostyki, Instytut Psychologii

Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Arteterapia z dziećmi i młodzieżą

— perspektywa rozwojowa

Art therapy with children and adolescents

— the developmental perspective

Abstract

Art therapy is a form of psychological help which can support medical approach to treatment of mental disorders

in children and adolescents. A selection of art therapy interventions for children and adolescents is presented

from developmental psychopathology perspective. Psychiatry 2009; 6

Psychiatry 2009; 6 , 2

, 2 :

:: 66

666– 73

7 73

key words: children, adolescents, development, psychotherapy, art therapy

Wstęp

Arteterapia jest formą oddziaływania psychotera-

peutycznego, która może skutecznie wspomagać te-

rapię farmakologiczną zaburzeń psychicznych na

wszystkich etapach ich rozwoju [1]. Pełni ona róż-

ne funkcje, począwszy od diagnozy i terapii do ak-

tywizacji, rehabilitacji, relaksacji, a nawet profilak-

tyki zaburzeń psychicznych [1, 2]. Arteterapia jest

terminem niezwykle szerokim. Na potrzeby niniej-

szego artykułu przyjęto definicję arteterapii w jej

węższym znaczeniu, w którym traktowana jest jako

psychoterapia za pomocą sztuk plastycznych, pole-

gająca na wykorzystaniu technik plastycznych do

wyrażania i przepracowywania problemów oraz

trudności pacjenta [3]. U podłoża praktyki artetera-

peutycznej leżą teorie psychologiczne, takie jak na

przykład psychoanaliza lub podejście poznawczo-

behawioralne oraz przekonanie o tym, że proces

twórczy może mieć właściwości terapeutyczne oraz

rozwojowe. Osobą prowadzącą arteterapię jest pro-

fesjonalista, posiadający odpowiednie przygotowa-

nie oraz gruntowną wiedzę z zakresu sztuk plastycz-

nych, a także psychologii i psychoterapii. Nazywany

jest on „arteterapeutą” [2].

Arteterapia znajduje swoje zastosowanie zarówno

w leczeniu osób dorosłych, jak i w psychiatrii dzieci

i młodzieży. Praca terapeutyczna z dziećmi i nastola-

tkami różni się jednak od arteterapii z osobami do-

rosłymi. Aktywność plastyczna, która jest głównym

narzędziem arteterapii, zazwyczaj przychodzi łatwiej

dzieciom. Jak podaje Sikorski [4] rysunek tym lepiej

spełnia swoją funkcję, im młodszy jest jego autor.

Dorosłym (ale również młodzieży) często trudno jest

pokonać opór przed aktywnością plastyczną, koja-

rzoną z dziecinną zabawą. Natomiast większość dzie-

ci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym chęt-

nie podejmuje działania plastyczne. Spontaniczna

ekspresja treści w formie obrazu, często oparta na

zjawisku projekcji, jest dla nich łatwiejszym środkiem

komunikacji niż wyrażanie swoich przeżyć i uczuć

w sposób werbalny. W arteterapii z najmłodszymi

pacjentami możliwe jest, a często wręcz konieczne,

zastąpienie rozmowy ekspresją plastyczną [5]. Arte-

terapia ułatwia nawiązanie kontaktu oraz ustanowie-

nie relacji z terapeutą i dlatego jest bardzo warto-

ściowym narzędziem pracy diagnostycznej i terapeu-

tycznej w ramach psychiatrii rozwojowej [5, 6]. Jed-

nak ze względu na niejednorodność grupy dzieci

i młodzieży, prowadzenie arteterapii wymaga zwró-

cenia uwagi nie tylko na cechy indywidualne danej

Adres do korespondencji:

mgr Maja Stańko

ul. Kosynierska 3/3 60–241 Poznań

tel.: 600 360 453

www.psychiatria.viamedica.pl

Psychiatry 2009; 6

, 2

: :

6 66

773

Psychiatry 2009; 6

, 2

Maja Stańko, Arteterapia z dziećmi i młodzieżą

osoby oraz jej stan chorobowy, ale na to co najbar-

dziej ogólne — cechy charakterystyczne dla danego

etapu rozwoju pacjentów.

Celem niniejszego artykułu jest prezentacja wybra-

nych działań arteterapeutycznych z dziećmi i mło-

dzieżą w kontekście poszczególnych etapów rozwo-

ju psychicznego i fizycznego, co umożliwia ukazanie

ich w sposób szeroki i całościowy [7]. Orientacja na

temat potrzeb, czynników ryzyka, deficytów i zaso-

bów charakterystycznych dla danych faz rozwoju

i związanych z nimi zaburzeń jest bowiem jednym

z podstawowych wymagań skutecznej pomocy me-

dycznej i psychologicznej [8]. Poszczególne etapy

życia człowieka niosą ze sobą zmiany w różnych ob-

szarach funkcjonowania. Ich świadomość łącznie

z wiedzą na temat przebytych i aktualnych urazów

psychicznych ma istotny wpływ na realizację proce-

su diagnostycznego i terapeutycznego [9]. Prezento-

wane rozważania mają charakter problemowy. Wy-

brane działania arteterapeutyczne zostały uporząd-

kowane według kolejnych etapów rozwoju i omó-

wione w kontekście związanych z nimi kwestii. Zgod-

nie z podziałem cyklu życia na poszczególne etapy

rozwoju [10] refleksje na temat arteterapii z dziećmi

i młodzieżą rozpoczęto od omówienia zjawisk doty-

czących okresu niemowlęcego i poniemowlęcego. Na-

stępnie przedstawione zostały działania arteterapeu-

tyczne z uczestnikami z fazy wieku przedszkolnego

i szkolnego, a potem okresu dorastania.

trzeb fizjologicznych dziecka, ale również od możli-

wości nawiązania bliskiej więzi w jedną osobą. Za-

burzenia więzi w dzieciństwie (oznaczone w ICD-10

[ International Clasiffication of Diseases ] kodami F94.1,

F94.2) należą do zaburzeń psychicznych mających

swój początek w tym właśnie okresie rozwoju [12].

Problematyka prawidłowego i zaburzonego rozwo-

ju więzi przywiązaniowej należy do wiodących kon-

cepcji będących podłożem arteterapii [3].

Przywiązanie traktowane jest jako „swoista więź,

pomiędzy dzieckiem a jego najważniejszym opieku-

nem, długotrwały, emocjonalny związek z konkretną

osobą” [11]. Przywiązanie kształtuje się od momen-

tu narodzin do około 2,5 roku życia, w interakcji

z opiekunem. Rozwija się dzięki sygnałom wysyła-

nym przez dziecko, takim jak uśmiech lub płacz, które

są wyrazem jego stanu psychofizycznego, i reakcjom

opiekuna, który na przykład podaje dziecku pokarm.

Jeśli rodzic wielokrotnie odpowiada w sposób ade-

kwatny i trafnie zaspokaja potrzeby noworodka,

w dziecku wykształca się poczucie bezpieczeństwa.

Rodzaj sprawowania opieki przez opiekuna (np. do-

stępność v. odrzucenie) determinuje charakter prze-

konań dziecka na temat świata i siebie oraz kształtu-

je zdolność do regulacji emocji, które utrzymują się

we względnie stałej formie na późniejszych etapach

życia [8, 11]. Ainsworth wyróżnia podstawowe typy

przywiązania i dokonuje opisu funkcjonowania dzie-

ci prezentujących każdy z nich [11]. Dziecko o bez-

piecznym wzorcu przywiązania będzie zdolne do nie-

zależnego funkcjonowania w przyszłości, przy jed-

noczesnej umiejętności tworzenia bliskich relacji

z innymi. W przeciwieństwie do niego jest wzorzec

unikający wpływa na wytworzenie się postawy nie-

ufności i poczucia niskiej wartości w życiu dorosłym.

Podobnie, pozostałe dwa pozabezpieczne wzorce:

ambiwalentny i zdezorganizowany mogą prowadzić

między innymi do silnych lęków w kontaktach z in-

nymi, poczucia zagrożenia ze strony otoczenia oraz

poważnych trudnościach w funkcjonowaniu emocjo-

nalnym. Ustanowienie bezpiecznej relacji, dzięki któ-

rej dziecko może przeżyć, a następnie wzrastać i roz-

wijać się jest wspólnym zadaniem matki i dziecka bę-

dącego w okresie niemowlęcym. Gdy na drodze do

utworzenia i podtrzymana więzi pojawiają się prze-

szkody, w postaci lekceważenia podstawowych po-

trzeb psychofizycznych dziecka lub celowych urazów,

które prowadzą do zaburzeń psychicznych, potrzeb-

na jest profesjonalna interwencja z zewnątrz. Jedną

z form pomocy w takich sytuacjach jest arteterapia [7].

Powszechne jest przekonanie, że niemowlęta są zbyt

słabo rozwinięte, żeby korzystać z arteterapii [13].

Wiek niemowlęcy i poniemowlęcy

Wiek niemowlęcy i poniemowlęcy są określane jako

odrębne fazy rozwoju, które charakteryzują się od-

miennymi zjawiskami i procesami. Dlatego też każ-

dy z nich wymaga indywidualnej charakterystyki.

Wiek niemowlęcy rozpoczyna się w momencie naro-

dzin i trwa do 1. roku życia. Jest to okres bardzo

intensywnych przemian w każdej z czterech głów-

nych sfer funkcjonowania: fizycznej, emocjonalnej,

społecznej i poznawczej. Rozwój dziecka jest uzależ-

niony od otoczenia społecznego, które stanowi pod-

stawowe źródło zaspakajania potrzeb noworodka [9].

Jakość interakcji pomiędzy opiekunami (którymi naj-

częściej są rodzice) a niemowlęciem, warunkuje jego

funkcjonowanie. Według Barbary i Philipa Newma-

nów [11], do głównych zmian, jakie zachodzą w tym

okresie, należą rozwój inteligencji sensoryczno-mo-

torycznej, prymitywnej przyczynowości oraz stałości

przedmiotu. Na tym etapie tworzą się też fundamenty

relacji przywiązania oraz kompetencji komunikacyj-

nych i emocjonalnych. Ich prawidłowe ukształtowa-

nie uzależnione jest nie tylko od zaspokojenia po-

www.psychiatria.viamedica.pl

Psychiatria 2009, tom 6, nr 2

Mimo tego, że może się to wydawać niewykonalne,

prowadzenie arteterapii z udziałem niemowląt i dzieci

poniżej 3. roku życia jest prężnie rozwijającym się

obszarem arteterapii. Ponieważ funkcjonowanie nie-

mowląt zachodzi w diadzie dziecko–rodzic, w sesjach

arteterapeutycznych skierowanych na poprawę wa-

runków funkcjonowania małych dzieci biorą udział

również opiekunowie, przeważnie matki. W związ-

ku z trudnościami psychicznymi występującymi na

tym etapie rozwoju działania terapeutyczne koncen-

trują się najbardziej wokół poprawy relacji matka–

–dziecko [13]. Najczęściej przyjmują one formę zajęć

grupowych, opartych na działaniach plastycznych [5].

Taka forma arteterapii jest korzystna zarówno dla

dzieci, które, kontaktując się ze sobą, mają okazję

do naturalnego ćwiczenia kompetencji społecznych,

jak i dla matek, które mogą się wzajemnie wspierać

się i dzielić doświadczeniami macierzyńskimi. Poczu-

cie zrozumienia i wsparcia u opiekunów w sposób

pośredni kształtuje zmiany w relacji z dzieckiem. Hall

[13] opisuje arteterapię prowadzoną dla matek cier-

piących na depresję poporodową, niebędących

w stanie ostrego kryzysu. Jak podaje autorka, wspól-

na aktywność plastyczna w bezpiecznych warunkach

arteterapii budzi zainteresowanie oraz wzmacnia wię-

zi pomiędzy członkami rodziny. Dzieci w sposób au-

tomatyczny są zainteresowane działaniem razem

z matkami, na co te zwykle odpowiadają z entuzja-

zmem. Wspólne tworzenie sprzyja budowaniu gra-

nic, rozwojowi tożsamości oraz szacunku dla indy-

widualizmu drugiej osoby, na przykład poprzez do-

świadczanie przynależności. Jednocześnie wzmacnia

się więź matki z dzieckiem, oddzielając związek od

reszty świata. Powstałe prace plastyczne pozwalają

na „zatrzymanie” dobrych chwil w czasie i przywo-

łują pozytywne doświadczenia jeszcze przez długi

czas po spotkaniu.

W odniesieniu do koncepcji przywiązania, artetera-

pia jest okazją do częstych i bezpiecznych interakcji

niezbędnych do ustanowienia relacji, co sprzyja wzro-

stowi kompetencji w zaspokajaniu potrzeb fizjolo-

gicznych i psychologicznych dziecka. Na przykład

wspólne malowanie pozwala na ekspresję emocji

i lepsze wzajemne zrozumienie, nawet bez użycia

słów. Zajęcia stwarzają wiele okazji do bliskości fi-

zycznej, z którą może wiązać się więź duchowa. Ak-

tywność twórcza ma również wpływ na przemiany

o charakterze neurologicznym [13]. Od momentu na-

rodzenia część struktur mózgowych niemowlęcia

kształtuje się w toku interakcji z otoczeniem. Jeśli

noworodek doświadcza czułej opieki i miłości w kon-

taktach z otoczeniem, jego „mózg społeczny” rozwija

się, kładąc fundamenty pod rozwój wszystkich kom-

petencji. Natomiast u dziecka przebywającego w śro-

dowisku zdeprawowanym, w którym dominują prze-

moc i napięcie, rozwój mózgu jest zahamowany lub

podlega zniekształceniu, prowadząc do zaburzeń

w funkcjonowaniu [13]. Stymulacja poprzez aktyw-

ność twórczą oraz bliski kontakt z opiekunem, które

mają miejsce w arteterapii pełni funkcję wzmacnia-

jącą, a nawet naprawczą wobec uszkodzonych struk-

tur mózgowych i redukuje ryzyko powstania zabu-

rzeń psychicznych [13].

W arteterapii biorą udział również dzieci w wieku

poniemowlęcym, czyli od 1. do 3. roku życia. W tym

okresie następuje dynamiczny rozwój lokomocji

i funkcji motorycznych oraz posługiwania się języ-

kiem. Zdobyte kompetencje umożliwiają wzrost sa-

mokontroli w zakresie emocji oraz kontroli otocze-

nia. Jednocześnie następuje silny rozwój fantazji,

naturalna skłonność do tworzenia i zabawy [11].

Wszystkie te „zdobycze” leżą u źródeł tendencji do

aktywnej eksploracji otoczenia [14], która przyczy-

nia się do spontanicznego angażowania w działanie

podczas sesji arteterapeutycznych. Arteterapia jest

źródłem stymulacji oraz doskonałą okazją do eks-

ploracji w bezpiecznych warunkach. Sprzyja rozwo-

jowi więzi z opiekunem, poczucia bezpieczeństwa,

poczucia sprawstwa (posiadania kontroli nad wła-

snymi działaniami) oraz wszystkich wymienionych

wcześniej funkcji. Ma to szczególne znaczenie w pracy

z dziećmi pochodzącymi ze środowisk, w których na

co dzień doświadczają różnego rodzaju deficytów

i patologii, będących jedną z przyczyn zaburzeń psychicz-

nych. Podsumowując, arteterapia sprzyja budowaniu

twórczego porozumienia pomiędzy małymi dziećmi

oraz ich opiekunami oraz tworzeniu zasobów potrzeb-

nych do prawidłowego funkcjonowania i rozwoju.

Wiek przedszkolny

Konieczność spędzenia określonego czasu w ciągu

dnia poza domem przez dzieci w wieku przedszkol-

nym (4–5 lat) stanowi pierwszą poważną próbę od-

dzielenia się od rodziców i samodzielnego wejścia

w szerszy krąg kontaktów społecznych [15]. Ta zmia-

na pociąga za sobą rozwój w wielu obszarach. Rodzi-

ce małego przedszkolaka często obserwują u niego

wzrost śmiałości w kontakcie, rozwój komunikacji

i żywotności. W tym okresie kształtuje się pojęcie płci

oraz identyfikacja z rolą płciową [11]. Pojawiają się

pierwsze oznaki rozwoju moralnego, takie jak wyka-

zywanie się empatią i umiejętnością przyjęcia per-

spektywy innej osoby, a co za tym idzie — rozwój

sumienia. Zwiększony kontakt społeczny przyczynia

www.psychiatria.viamedica.pl

Maja Stańko, Arteterapia z dziećmi i młodzieżą

się w tym okresie do wzrostu intensywności zabaw

grupowych, często opartych na współpracy i fantazji.

Wraz ze zwiększonym doświadczeniem społeczno-

-emocjonalnym rozwija się również sfera poznaw-

cza maluchów. Dochodzi do odkrycia zasady stałoś-

ci, umiejętności klasyfikacji i kombinatoryki, czyli wy-

kształcenia operacji konkretnych [11].

Wszystkie nowo zdobyte umiejętności zwiększają

obszar możliwości oddziaływania poprzez artete-

rapię. Cztero- i pięciolatki zwykle z dużym entuzja-

zmem przyjmują propozycję podjęcia aktywności

plastycznej. Ponieważ arteterapia z perspektywy

dzieci w tym wieku jest postrzegana w kategoriach

zabawy, stanowi atrakcyjne narzędzie pracy tera-

peutycznej i diagnostycznej [5]. Dzięki przyrostowi

różnorodnych kompetencji są w stanie objąć zacho-

wanie własne oraz zachowanie innych osób pewną

refleksją i podjąć rozmowę z terapeutą na temat

kwestii, które mogą być przedmiotem sesji. Rozwój

we wszystkich opisanych obszarach może przebie-

gać u różnych dzieci w odmiennym tempie w zależ-

ności od czynników biologicznych i środowisko-

wych. W przypadku dzieci, które doświadczają trud-

ności w różnych sferach, przejawiają zaburzenia

emocjonalne, zaburzenia funkcjonowania społecz-

nego (oznaczone w ICD-10 kodami F93.0–F94.0)

lub pochodzą z grup ryzyka, arteterapia poprzez ak-

tywność plastyczną, połączoną z częściową komu-

nikacją werbalną w ramach relacji terapeutycznej,

wspomaga rozwój lub koryguje nieprawidłowości,

przyczyniając się na przykład do wzrostu poczucia

bezpieczeństwa i redukcji lęku.

ko zauważane przez społeczne otoczenie dziecka,

przez co po ustaleniu wstępnej diagnozy może się

ono stać uczestnikiem arteterapii.

Praca artetereapeutyczna z dziećmi w wieku szkolnym

może przyjmować rozmaite formy, w zależności od

trudności, zaburzeń i potrzeb dziecka. Najczęściej

opisywane w literaturze przypadki arteterapii z dzieć-

mi będącymi w tym okresie dotyczą: specyficznych

zaburzeń w rozwoju umiejętności szkolnych (ozna-

czone w ICD-10 kodami F.81.0–F81.2) zaburzeń

w relacjach społecznych, problemów rodzinnych (czyli

przemoc domowa, wykorzystywanie seksualne, roz-

wody, śmierć w rodzinie), zaburzeń zachowania i opo-

zycyjno-buntowniczych (oznaczone w ICD-10 koda-

mi F91.0–F91.3), zaburzeń odżywiania (oznaczone

w ICD-10 kodami F50.0, F50.2), fobii szkolnych, auty-

zmu, zespółu Aspergera, zespół nadpobudliwości psy-

choruchowej (ADHD, attention deficit hyperactivity di-

sorder ), niepełnosprawności oraz psychicznych kon-

sekwencji przewlekłych chorób somatycznych (w tym

tych nieuleczalnych) [7, 16]. Ponieważ często proble-

my te współwystępują, stosowane interwencje arte-

terapeutyczne mogą przebiegać w podobny sposób

oraz wykorzystywać te same metody.

W tym okresie poziom rozwoju w sferze poznawczej,

emocjonalnej, społecznej oraz moralnej, wpływa tak

silnie jak nigdy wcześniej na poczucie kompetencji

dziecka. Szczególny wpływ na samoocenę ma zdol-

ność do opanowania sprawności szkolnych (intelek-

tualnych i motorycznych), które są zaliczane do jed-

nego z głównych obszarów rozwoju w tym czasie [11].

Arteterapeuta pracujący z dzieckiem powinien więc

zwrócić uwagę nie tylko na objawy zaburzenia, ale

również na ich związek z innymi sferami funkcjono-

wania. Na przykład trudności w nauce mogą mieć

wpływ na zaniżenie ogólnej samooceny, wzrost agre-

sywności, powstawianie zaburzeń afektywnych, które

z kolei wpływają na trudności szkolne.

W zależności od problemów dziecka arteterapia przyj-

muje różne formy. Do najbardziej powszechnych

sposobów pracy należą terapia indywidualna oraz

terapia grupowa. Możliwe są również sesje, w któ-

rych bierze udział kilkoro dzieci, jednak terapeuta

pracuje z każdym z nich indywidualnie. Dużą warto-

ścią takiego rozwiązania jest możliwość obserwacji

nie tylko zachowania pojedynczych uczestników

w relacji z terapeutą, ale również stylu wzajemnych

interakcji dzieci. Zachowanie w kontakcie z rówie-

śnikami może być źródłem cennych informacji na te-

mat społecznego sposobu funkcjonowania każdego

z pacjentów. Bardzo ciekawym, aczkolwiek jeszcze

mało znanym w Polsce sposobem prowadzenia

Wiek szkolny

Okres szkolny obejmuje dzieci w wieku 6–12 lat. Jest

ostatnim etapem dzieciństwa w życiu człowieka,

a zarazem pierwszym krokiem ku dorosłości [15]. Ten

etap wiąże się z przyjęciem roli ucznia i dominacją

nowego rodzaju aktywności jaką jest nauka szkolna.

Z nowymi zadaniami rodzą się liczne zmiany w sfe-

rze poznawczej, emocjonalnej, społecznej oraz mo-

ralnej [11]. Większa ilość czasu w towarzystwie ró-

wieśników prowadzi do wzrostu wrażliwości na nor-

my, zasady społeczne, naciski i oczekiwania grupy.

Stopniowo rozwija się też zdolność do dostrzegania

różnych punktów widzenia. W tym okresie odmien-

ne sposoby w poziomie funkcjonowania różnych

dzieci zaczynają być szczególnie widoczne. Dziecko

przebywa w nowym środowisku, w którym jego za-

chowanie jest obserwowane przez liczne osoby: na-

uczycieli, innych uczniów czy rodziców. Odbieganie

od powszechnie uznanej normy jest względnie szyb-

www.psychiatria.viamedica.pl

Psychiatria 2009, tom 6, nr 2

arteterapii, jest włączanie do niej rodzeństwa [17]

oraz terapia rodzinna, w której oprócz dzieci biorą

udział również ich rodzice [18].

Jak wskazuje Boronska, pionierka terapii rodzeństw,

siostry i bracia są bardzo ważnymi postaciami dla więk-

szości osób. Już sama informacja o tym, że w rodzi-

nie ma się pojawić kolejne dziecko kształtuje psychikę

starszego rodzeństwa [17]. Siostry i bracia są dla sie-

bie towarzyszami, przyjaciółmi, a nawet rywalami [17].

Zazwyczaj doświadczają również poczucia wzajem-

nej odpowiedzialności. Patologiczne relacje pomiędzy

rodzeństwem, których przejawem jest między innymi

zaburzenie związane z rywalizacją w rodzeństwie

(F93.3), mogą mieć destrukcyjny wpływ na funkcjo-

nowanie dzieci [19]. Zdaniem Boronskiej arteterapia

z rodzeństwem pomaga w kształtowaniu samoregu-

lacji emocjonalnej pacjentów oraz ustanowieniu peł-

niejszych i zarazem łatwiejszych relacji między braćmi

i siostrami. Ma to szczególne znaczenie dla małych

pacjentów, którzy borykają się z doświadczeniami bólu

i straty, spowodowanymi rozpadem życia rodzinnego

i rodzinnymi patologiami. Arteterapia może pomóc

w zmianie szkodliwych wzorców odczuwania, myśle-

nia i zachowania, prowadzących do cierpienia psy-

chicznego pacjentów [17].

Prowadzenie arteterapii z rodzeństwem oraz przy

udziale rodziców znajduje powszechne zastosowa-

nie w przypadku zaburzeń okresu dzieciństwa i do-

rastania, takich jak zaburzenia odżywiania oraz za-

burzenia psychotyczne [18]. U podłoża obydwu spo-

sobów przeprowadzania terapii leży systemowy spo-

sób rozpatrywania pojawiających się u dziecka za-

burzeń. Zgodnie z nim, zaburzenie nie powstaje

w próżni, ale jest wynikiem problemów w relacjach

między członkami rodziny, w środowisku, w którym

wszystkie osoby wzajemnie na siebie wpływają.

W związku z tym zmiany w relacjach rodzinnych są

podstawą poprawy funkcjonowania tego członka

rodziny, którego stan jest powodem udziału w tera-

pii. Odmianą tego sposobu prowadzenia terapii jest

arteterapia multirodzinna, w której uczestniczy jed-

nocześnie kilka rodzin borykających się z podobnymi

trudnościami. Taka forma pozwala na wzajemne

uczenie się i wsparcie, co może redukować poczucie

izolacji u każdej z rodzin [18]. Okazja do interakcji

pomiędzy poszczególnymi członkami grup (matek

z matkami, ojców z ojcami, córek z córkami itd.), jest

okazją do dzielenia się doświadczeniem, udzielania

sobie pomocy i porad co do pozytywnych zmian

w życiu każdego z nich.

Ostatnią z prezentowanych form arteterapii z dzieć-

mi w wieku szkolnym jest arteterapia prowadzona

w klasie szkolnej z udziałem wszystkich uczniów oraz

nauczyciela/wychowawcy [20]. Ta forma zajęć nie jest

tożsama z terapią grupową czy zajęciami rozwojo-

wymi. Posiada ono swoją własną dynamikę oraz

specyficzny typ relacji między uczestnikami [20]. Klasa

szkolna może być miejscem bezpiecznym i lubianym

przez uczniów, ale może stać się również źródłem

lęków i konfliktów. Arteterapia prowadzona w kla-

sie szkolnej skupia się na zaburzonych relacjach po-

między uczniami, które często prowadzą do poja-

wienia się trudności psychicznych pojedynczych osób.

Najważniejszym elementem w tej formie arteterapii

jest koncentracja na tak zwanym „tu i teraz”, czyli

obserwacja i analiza relacji i zachowań w danej chwili.

Podczas sesji część czasu poświęcona jest na twór-

czość, lecz równie dużo energii przeznacza się na

dyskusję. Aktywność plastyczna dostarcza dzieciom

możliwości odsłonięcia się, uwolnienia od napięcia

i doświadczenia zrozumienia w komunikacji z inny-

mi [21]. Dyskusja nad pracami w odniesieniu ich do

relacji między uczniami jest o wiele bardziej rozwi-

nięta niż to miało miejsce w terapii z dziećmi na wcze-

śniejszych etapach rozwojowych. Warto zwrócić

uwagę na to, że postęp w rozwoju logicznego my-

ślenia w tym okresie [15] umożliwia przeprowadze-

nie pogłębionej dyskusji z terapeutą, ale jednocze-

śnie niesie ze sobą koszty w postaci obniżenia dzie-

cięcej spontaniczności podczas tworzenia, co jest

szczególnie widoczne u dzieci bliższych wiekiem okre-

sowi dorastania. W tej formie arteterapii (podobnie

jak w opisywanych wcześniej) może brać udział rów-

nież młodzież w wieku dorastania, o której mowa

będzie w części ostatniej.

Wiek dorastania

Okres dorastania obejmuje wiek od 10. do około 22.

roku życia, z umowną granicą w wieku 16 lat, która

dzieli ten czas na wczesne i późne dorastanie [22].

Ponieważ jest to okres przejściowy, w którym dziec-

ko pod każdym względem stopniowo zamienia się

w osobę dorosłą, zachodzą w nim przemiany we

wszystkich sferach funkcjonowania [22]. Najbardziej

widoczne dla młodego człowieka oraz jego otocze-

nia są przejawy dojrzewania fizycznego, takie jak

wzrost i zwiększenie masy ciała, dojrzewanie seksu-

alne i skok pokwitaniowy [11]. Zachodzi także roz-

wój emocjonalny, poznawczy (myślenie formalne)

oraz moralny [11]. Pojawia się wzrost autonomii

względem rodziców, która manifestuje się niezależ-

nością emocjonalną, fizyczną oraz pierwszymi ozna-

kami niezależności ekonomicznej [11]. Ze względu

na liczne zmiany jest to okres, w którym młody czło-

www.psychiatria.viamedica.pl

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: