1.Tło filozoficzne Młodej Polski (Schopenhauer, Nietzsche, Bergson).
2.Granice czasowe i wyjaśnienie nazwy epoki.
3.Program artystyczny w „Confiteorze” Przybyszewskiego (pozycja artysty, hasło „sztuka dla sztuki”).
4.Kierunki artystyczne: dekadentyzm, modernizm, impresjonizm, neoklasycyzm, symbolizm, ekspresjonizm.
5.Odbicie prądów artystycznych epoki w liryce (Tetmajer, Kasprowicz, Staff) - cechy młodopolskiej liryki.
6.Ocena społeczeństwa w „Weselu” (sentencje).
7.Symbolika w „Weselu” - jej rola w dramacie.
8.Synteza sztuk w „Weselu” (muzyka, malarstwo, słowo) - nowatorstwo dramatu. 9.Interpretacja tytułu „Ludzie bezdomni” - problematyka „bezdomności”, czy tytuł trafnie oddaje wymowę ideową powieści.
10.Przemiany obyczajowe i społeczne wsi w „Chłopach” W. Reymonta.
11.Elementy naturalizmu w prozie młodopolskiej.
Za początek epoki przyjęto umowną datę 1891 r., której towarzyszyły nowe tendencje ideowo-artystyczne, a za koniec - 1918 r., czyli rok odzyskania przez Polskę niepodległości. Już pod koniec lat osiemdziesiątych XIX w. wyraźnie narasta krytyka programu pozytywistycznego, którą podejmują nie tylko zwolennicy nowych przeobrażeń w literaturze i sztuce, ale i sami pozytywiści. Atakom podlega nie tylko program, który zawiódł oczekiwane nadzieje, ale i literatura, która go rozpowszechniała, i która poprzez swój realizm i tendencyjność ograniczała swobodę twórczą pisarzy. Friedrich Nietzsche - twórca „filozofii życia XIX/XX w.”; był przedstawicielem immoralizmu - głosił, że podstawą wszelkich ocen powinny być jedynie kryteria i wartości pozamoralne; przeprowadził ostrą krytykę obowiązujących zasad moralnych prowadzącą do „przewartościowania wszelkich wartości” i głosił, że jedynie słuszną zasadą jest działanie „poza dobrem i złem”; w działaniu owym motorem jest „wola mocy”, która decyduje o pozycji człowieka w społeczeństwie; poglądy te torowały drogę ludziom silnym i bezwzględnym i usprawiedliwiały ich działania, a jednocześnie głosiły pogardę dla wszelkiej słabości; głosiły sens istnienia „rasy panów”, „nadludzi”, którzy swą silną indywidualnością i niespożytą siłą biologiczną mogą uratować świat od szarzyzny i nijakości stworzonej przez zwykłych zjadaczy chleba; filozofię Nietzschego chętnie przyjmowano dlatego, że przeciwstawiała się dekadentyzmowi, niosła kult życia, wiarę w jego sens i skuteczność energicznego działania; Artur Schopenhauer - (Niemiec) człowiek w świecie gnany bezrozumnym popędem nigdy nie pozna praw rządzących światem i nigdy nie osiągnie szczęścia, jedynym ratunkiem przed nieuniknionym poczuciem niedosytu i cierpieniami życiowymi jest ucieczka w świat sztuki, bądź przez kontemplację i przeżywanie jej dzieł, bądź przez ich tworzenie; Henryk Bergson - (Francuz) nie można odnaleźć żadnych przyczyn, czy logicznych przesłanek, w rozwoju świata; rozwój ten jest samorzutny i nieprzewidziany, a decyduje o nim „pęd życiowy” wszelkich organizmów żywych; świata nie można więc poznać przy pomocy intelektu, lecz dzięki intuicji, instynktowi, który pozwala uczyć się świata poprzez doznawanie wrażenia i przeżycia; Młoda Polska
Za początek epoki przyjęto umowną datę 1891 r., której towarzyszyły nowe tendencje ideowo-artystyczne, a za koniec - 1918 r., czyli rok odzyskania przez Polskę niepodległości. Już pod koniec lat osiemdziesiątych XIX w. wyraźnie narasta krytyka programu pozytywistycznego, którą podejmują nie tylko zwolennicy nowych przeobrażeń w literaturze i sztuce, ale i sami pozytywiści. Atakom podlega nie tylko program, który zawiódł oczekiwane nadzieje, ale i literatura, która go rozpowszechniała i która poprzez swój realizm i tendencyjność ograniczała swobodę twórczą pisarzy. Najczęściej stosowana nazwa epoki - Młoda Polska - pochodzi od tytułu programowych artykułów Artura Górskiego, opublikowanych w „Życiu” w 1898 r., będących manifestem ideowo-artystycznym młodego pokolenia. „Młodzi” pragnęli odrodzić Polskę poprzez kontynuację ideologii romantyzmu polskiego oraz stworzenie nowych norm i wartości etycznych i estetycznych. W związku z tym przyjęto też inną nazwę epoki - neoromantyzm, która miała podkreślać związek romantyzmu z epoką przełomu wieków XIX i XX, polegający głównie na powrocie tendencji idealistycznych, podniesieniu roli indywidualizmu i subiektywizmu, a przede wszystkim na podjęciu wysiłków prowadzących do odzyskania niepodległości państwowej. Obok tych dwóch nazw występuje termin modernizm, który podkreślał współczesność i nowoczesność epoki przeciwstawiającej się systemowi poglądów poprzedniego pokolenia. Kolejna nazwa - symbolizm, stosowana jest rzadziej, gdyż odnosi się nie tyle do cech całego okresu, ile raczej do głównego nurtu w sztuce młodopolskiej. Jedną z charakterystycznych właściwości poglądu ówczesnego człowieka na świat jest poczucie zagrożenia i niepewności. Gwałtowny rozwój przemysłu, odkrycia naukowe, rosnące napięcia społeczne, spowodowały przemiany, których skutki były trudne do przewidzenia. Strach przed życiem kształtuje specyficzną dla tych czasów postawę człowieka. Cechuje ją dekadentyzm, objawiający się poczuciem grożącej zewsząd katastrofy i bezsensem istnienia, niewiarą w wartość jakiejkolwiek idei, ogólną apatią i niechęcią do wszelkiego działania. Młoda Polska
W 1899 r. na łamach krakowskiego „Życia” ukazał się słynny artykuł Przybyszewskiego pt. „Confiteor”, w którym hasło „sztuka dla sztuki” postawiło sztukę na niebosiężnym piedestale, a z artysty uczyniło jej kapłana. Według Przybyszewskiego, „sztuka nie ma żadnego celu, jest celem sama w sobie, nie może być na usługach jakiejkolwiek idei. Sztuka stoi nad życiem. Sztuka tendencyjna, sztuka pouczająca, sztuka - rozrywka, sztuka - patriotyzm, sztuka mająca jakiś cel moralny lub społeczny przestaje być sztuką, a staje się biblią pauperum” (książką o niskim poziomie, dla ludzi prymitywnych). Artysta, który szuka poklasku, który swoim dziełem chce oddziaływać na społeczeństwo, któremu zależy na opinii odbiorców, nie jest godzien miana artysty - głosi autor artykułu. Działalność prawdziwego twórcy ma dążyć do odbicia absolutu, czyli duszy artysty i duszy wszechrzeczy. Młoda Polska
4.Kierunki artystyczne: dekadentyzm, modernizm, impresjonizm, neoklasycyzm, symbolizm,
ekspresjonizm.
dekadentyzm - p. pkt. 2; modernizm - impresjonizm - zadaniem sztuki jest przedstawienie przelotnych wrażeń, gdyż nie ma możliwości dotarcia do obiektywnej prawdy o rzeczywistości, a poznawanie świata ogranicza się do subiektywnych, przypadkowych odczuć napotkanych zjawisk; stąd w obrazach impresjonistów świadome zacieranie konturów malowanych przedmiotów, stosowanie obok siebie jasnych barw, by wywołać wrażenie nieustającej zmienności; malowani oni znakomite, urokliwe pejzaże, przeniknięte jasnym światłem; szukali tematów, dotąd rzadko spotykanych w malarstwie, których dostarczała im ulica, kabarety i kawiarnie, gdzie tętniło życie naturalne i prawdziwe; neoklasycyzm - symbolizm - rzeczywistość, która nas otacza, ma dwoistą naturę - składa się z materii i ducha; zadaniem sztuki powinno być odzwierciedlenie owej głębszej, duchowej, metafizycznej sfery ludzkiej egzystencji; świata duchów nie można przedstawić przy pomocy środków stosowanych przez sztukę realistyczną, gdyż nie jest on jednoznaczny i sprecyzowany; to co nieuchwytne, niewyrażalne, bo rozgrywające się poza światem zmysłów, można próbować przedstawić przy pomocy języka symbolów, który dopuszcza możliwość wielu interpretacji; symbol jako środek artystyczny posiada dwa znaczenia: pierwsze, to postrzegalny zmysłowo obraz przedmiotu, osoby lub sytuacji, drugie, to podtekst, ukryte znaczenie, nie wypowiedziana jednoznacznie treść; ekspresjonizm ukazywanie przeżyć duchowych, jako swoistej formy uczuciowego ekshibicjonizmu płynącego z głębin podświadomości. Młoda Polska
5.Odbicie prądów artystycznych epoki w liryce (Tetmajer, Kasprowicz, Staff) - cechy
młodopolskiej liryki.
„Koniec wieku XIX” (Kazimierz Przerwa-Tetmajer) zarysował i zdefiniował problematykę dekadentyzmu, niemocy działania, bezsensu wszelkiej aktywności. Przekleństwo, ironia, wzgarda, rozpacz, walka, byt przyszły, użycie - kolejno wymieniane formy przeciwdziałania człowieka nastrojom schyłkowym, okazują się nieprzydatne, względne, pozbawione sensu. Zapytuje więc poeta dramatycznym zdaniem: „Ale czyż mrówka rzucona na szyny może walczyć z pociągiem, nadchodzącym w pędzie?” Oto katastroficzna wizja człowieka wrzuconego w wir historii dziejów, wir „nadchodzący w pędzie” i niszczący kulturę, cywilizację. Podobnie wyglądają „Hymny” (Jan Kasprowicz) z tomu „Ginącemu światu”. „Hymny” dokonują głęboko pesymistycznej diagnozy współczesnej cywilizacji i kultury, odwołują się do „poetyki krzyku”, a więc ekspresjonistycznych, gwałtownych obrazów konania człowieka, świata, historii. Głównym przedstawicielem impresjonizmu w polskiej poezji był Kazimierz Przerwa-Tetmajer. Problematykę impresjonistyczną odnaleźć także można w niektórych lirykach Leopolda Staffa. W wierszu impresjonistycznym rzeczywistość ujmowana jest jako subiektywna, skrajnie emocjonalna projekcja podmiotu, przeżywającego pozaintelektualne, nieokreślone, ale zarazem fascynujące stany psychiczne. Klasycznym już dziś przykładem impresjonistycznej wizji świata jest wiersz Przerwy-Tetmajera „Melodia mgieł nocnych”. Rzeczywistość tatrzańska zostaje przeobrażona w materię subiektywnych doznań podmiotu, a górski krajobraz ulega nasyceniu treściami emocjonalnymi. Nie bez znaczenia dla praktyki impresjonistycznej pozostają również próby zbliżenia tekstu literackiego, poetyckiego do innych form artystycznego wyrazu: muzyki i plastyki. Utwór Przerwy-Tetmajera programowo wykorzystuje takie sposoby kreacji dzieła poetyckiego, które pozwalają imitować obraz malarski i dźwięk muzyczny. W pełni nastrojowym, impresjonistycznym utworem literackim jest również „Deszcz jesienny” Leopolda Staffa. Melodyjnej wrażeniowości wiersza towarzyszy równie charakterystyczna dla tej techniki poetyckiej, fragmentaryczność kompozycyjna - operowanie pytaniami bez odpowiedzi, obrazami niepojęciowymi i zmiennymi. Młoda Polska
„Wyście sobie, a my sobie. Każden sobie rzepkę skrobie” - Radczyni z Kliminą „...my jesteśmy tacy przyjaciele, co się nie lubią” - Żyd do Pana Młodego „...my do Sasa, wy do lasa” - Poeta z Czepcem „Niech na całym świecie wojna, byle polska wieś zaciszna, byle polska wieś spokojna” - Dziennikarz do Czepca na pytania o wydarzenia na świecie „Pon się boją we wsi ruchu. Pon nas obśmiewajom w duchu” - odpowiedź Czepca do Dziennikarza „A jak my, to my się rwiemy ino do jakiej bijacki. Z takich jak my był Głowacki” - Czepiec do Dziennikarza (tego właśnie dziennikarz obawia się najbardziej); „panowie duza by już mogli mieć, ino oni nie chcom chcieć” - Czepiec o tym, że panowie (inteligencja) nie dorośli do przewodniej roli w narodzie. Młoda Polska
Realistyczny wątek „Wesela” splata się w akcie II z wątkiem symboliczno-fantastycznym. Dokonuje się to w sposób niejako naturalny, uzasadniony okolicznościami. Weselne przyjęcie odbywa się podczas ciemnej, listopadowej nocy. Izba, w której spotykają się rozmówcy - jak pisze autor - „wybielona siwo, prawie błękitna, jednym szarawym tonem półbłękitu obejmuje i sprzęty, i ludzi, którzy się przez nią przesuną”. Oświetlona jest świecami w akcie I, w akcie II zaś prawie całkowicie pogrążona w mroku. Rozjaśnia ją jedynie mała lampka naftowa. Niebieskawy zmrok stwarza doskonałe tło do pojawienia się postaci z innego świata. Rachela, córka karczmarza, zaprasza na wesele „wszystkie dziwy, kwiaty, krzewy, pioruny, brzęczenia, śpiewy...”. Osoby, które przybywają są projekcją konfliktów wewnętrznych, zmagań i rozterek weselników. Stanowi to okazję nie tylko do pokazania motywacji i poczynań poszczególnych osób, ale także do wielostronne- go oświetlania problemów społecznych i politycznych, zważywszy, że gośćmi weselnymi są osoby będące na widoku ówczesnego życia intelektualnego i politycznego Galicji. Symbole: - czapka z pawich piór, pawie pióra - symbol bogactwa - złoty róg - chochoł - taniec Młoda Polska
8.Synteza sztuk w „Weselu” (muzyka, malarstwo, słowo) - nowatorstwo dramatu.
Dramat ten łączył w synkretycznym zamyśle różne rodzaje sztuki (słowo, muzykę, kompozycje plastyczne, taniec), konsekwentnie wpisywał się bowiem w wieloznaczną formułę symbolizmu. Obok przedstawiania realnego wydarzenia i wyprowadzenia z niego Młoda Polska
9.Interpretacja tytułu „Ludzie bezdomni” - problematyka „bezdomności”, czy tytuł trafnie oddaje wymowę ideową powieści.
„Ludzie bezdomni” - interpretacja tytułu. W pojęciu Judyma „dom”, którego on nigdy nie miał, jest synonimem małej stabilizacji, wygodnego życia, które osiąga się za cenę dorobkiewiczostwa. Judym skazuje się dobrowolnie na bezdomność. Bezdomna jest również Joasia, która traci swój dom po represjach popowstaniowych, które dotknęły rodziny szlacheckiej popierającej powstanie. Bezdomność jest stale podkreślaną cechą ludzi skrzywdzonych lub odczuwających krzywdę, szczególnie proletariat miejski, który opuszcza ojczyznę-dom, by szukać chleba na emigracji. Młoda Polska
Przemiany zachodzące wewnątrz społeczeństwa wiejskiego to: - wzrost świadomości społecznej; - wzrost świadomości narodowej; - pojawienie się myśli o emigracji zarobkowej. Prawa moralne gromady: - podstawową wartością dla chłopa jest ziemia; - potrzeba przywódcy w gromadzie; - nienaruszalność ładu społecznego; - tradycjonalizm wsi; - dziedziczenie ziemi; - wspólne działanie gromady w czasie niebezpieczeństwa; - tradycyjny stosunek do Kościoła; Młoda Polska
naturalizm - twórca Emil Zola; sformułował on główne założenia kierunku naturalistycznego: - literatura powinna naśladować rzeczywistość w sposób ścisły i szczegółowy, odtwarzać zaobserwowane fakty, dążyć do foto- graficznej wierności; - nie ma tematów zakazanych dla literatury, pisarz powinien sięgać również do spraw najciemniejszych i drażliwych; - pisarz podobnie jak uczony szuka przede wszystkim prawdy; ukazuje rzeczywistość w sposób obiektywny; Rygorystyczne wymogi stawiane przez E. Zolę powodowały, że bardzo rzadko był on konsekwentnie realizowany. Wynikające z niego tendencje artystyczne wzbogacały jednak różnorodne techniki pisarskie i wkomponowywały się w odmienne koncepcje literatury. Ze względu na unaukowienie twórczości, do naturalizmu sięgali pozytywiści. Odwaga sięgania po tematy, uznane wcześniej za „wstydliwe”, prowadząca do moralnego szokowania mieszczańskich odbiorców, skłaniała ku naturalizmowi także modernistów. Należy teraz porównać jak dalece różnym celom technika ta miała służyć na przykładzie twórczości Stefana Żeromskiego i Władysława Reymonta. Bohaterowie Żeromskiego osadzeni byli przede wszystkim w narodowej tradycji kulturowej, a nie w naturze, co wyraźnie oddalało twórczość Żeromskiego od naturalizmu. Pisarz korzystał jednak bardzo często z naturalistycznej techniki opisu, nie wahającej się przed pokazywaniem najbardziej nawet drastycznych szczegółów. W ich obserwacji zachowywał się rzeczywiście jak badacz, zmuszony do analizy przykrego zjawiska. („Rozdziobią nas kruki, wrony...” - drapieżne ptaki atakują konia i człowieka; sceny z okresu rewolucji w „Przedwiośniu”). Bliska naturalizmowi była też w twórczości Żeromskiego tendencja sięgania po tematy najtrudniejsze zarówno w sferze obyczajowej („Dzieje grzechu”), jak i w analizie przeszłości narodowej („O żołnierzu tułaczu”). Technikę naturalistyczną wykorzystywał więc Żeromski do wzmocnienia sugestywności utworów, które miały odsłaniać najboleśniejsze problemy społeczne i narodowe. Przemieniał je tym samym w narzędzie moralizatorskiej dydaktyki, sprzecznej w istocie z założeniami naturalizmu. Znacznie głębiej odwoływał się do pomysłu Zoli Reymont. W jego powieściach bowiem człowiek jawił się jako integralny element natury, kierujący się w swoim działaniu przede wszystkim pierwotnymi instynktami i popędami. Przedstawione w „Chłopach” życie mieszkańców wsi regulowane było rytmem pór roku. Jedynie zmiany w przyrodzie wpływały na rodzaj prac i sposób życia bohaterów. Motywacje ich działania też sprowadzały się do zaspokojenia biologicznych potrzeb i żądzy posiadania. Życie przypomina naturalną walkę o byt. Zgodnie z założeniami naturalizmu, Reymont ograniczał wartościowanie etyczne. Jego bohaterowie byli tacy, jakimi ukształtowały ich warunki i możliwości. Sięgał natomiast po naturalistyczną technikę opisu. Moment, w którym Kuba amputuje sobie nogę, osiąga wymiar ekspresjonistyczny, będąc jednocześnie elementem, relacjonowanej z pewnego dystansu, prawdy o życiu. Powieści Reymonta przemieniały więc naturalizm w filozofię zakładającą, że motywacje ludzkich działań uwikłane w cywilizację i kulturę, tkwią niezmiennie w podstawowych, biologicznych uwarunkowaniach. Przeświadczenie to prowadziło także do wciąż jeszcze wówczas wymagającego pisarskiej odwagi eksponowania roli erotyzmu w życiu człowieka. W twórczości Żeromskiego naturalizm był techniką pisarską, zaś w dziełach Reymonta - sposobem interpretowania świata. Młoda Polska
sylwus1983r