Z DZIEJ�W BIBLIOTEK: WIELKIE PRZEMIESZCZENIA KSI�GOZBIOR�W W��DAWNEJ RZECZYPOSPOLITEJ Opracowa�a: mgr Barbara Borek Rzesz�w 2002 SPIS TRE�CI Bibliografia �����������������������������... 3 Wst�p��������������������������������. 5 1. Okoliczno�ci historyczne przemieszcze� ksi�gozbior�w ���������......... 7 2. Zbiory biblioteczne �������������������������... 2.1. Ksi�gozbiory ko�cielne ��������������������� 14 14 2.2. Biblioteki szkolne ���������������������........ 17 2.3. Ksi�gozbiory prywatne ��������������������� 18 2.4. Biblioteka Publiczna Za�uskich �����������������... 21 3. Przemieszczenia i losy ksi�gozbior�w ����������������......... 24 Zako�czenie �����������������������������.. 32 BIBLIOGRAFIA 1. Ba�kowski P., Biblioteka Publiczna Za�uskich i jej tw�rcy, Warszawa 1959. 2. Barycz H., Dooko�a biblioteki Zygmunta Augusta, �Przegl�d Biblioteczny�, R. 7, 1933, s.�17 � 21. 3. Biblioteka Stanis�awa Augusta na Zamku Warszawskim. Dokumenty, oprac. J. Rudnicka, Wroc�aw 1988. 4. Bie�kowska B., Chamerska H., Tysi�c lat ksi��ki i bibliotek w Polsce, Wroc�aw 1982. 5. Bie�kowska B., Staropolski �wiat ksi��ek, Wroc�aw 1976. 6. Birkenmajer A., Studia bibliologiczne, Wroc�aw 1975. 7. Encyklopedia szkolna. Historia, Warszawa 1993. 8. Hartleb K., Kultura Polski od zarania dziej�w po dni ostatnie, New York, [brw.]. 9. Jarz�bowski L., Biblioteka Miko�aja Kopernika, Toru� 1971. 10. Kawecka � Gryczowa A., Biblioteka ostatniego Jagiellona: pomnik kultury renesansowej, Wroc�aw 1988. 11. Kosmanowa B., Ksi��ka i jej czytelnicy w dawnej Polsce, Warszawa 1981. 12. Kosmanowa B., Tysi�c lat bibliotek w Polsce, Krak�w 1978. 13. Koz�owski J., Szkice o dziejach Biblioteki Za�uskich, Wroc�aw 1986. 14. �ody�ski M., Biblioteka Rzeczypospolitej � Za�uskich zwana na tle �wczesnych bibliotek zagranicznych, W: Z�dziej�w ksi��ki i bibliotek w�Warszawie, red. S. Tazbir, Warszawa 1961, s. 11 � 50. 15. Maleczy�ska K., Ksi��ka i biblioteki w Polsce okresu zabor�w, Wroc�aw 1987. 16. Pid�ypczak � Majerowicz M., Biblioteki i bibliotekarstwo zakonne na wschodnich ziemiach Rzeczypospolitej w XVII � XVIII w., Wroc�aw 1996. 17. Pilichowski Cz., Nieznane polonica w bibliotekach szwedzkich, Gda�sk 1962. 18. Pilichowski Cz., Straty bibliotek i archiw�w polskich podczas szwedzkiego �potopu�1655 � 1660, W: Polska w okresie drugiej wojny p�nocnej 1655 � 1660, T. 2, Warszawa 1957, s.�451 � 479. 19. Pilichowski Cz., Z dziej�w szwedzkich zabor�w bibliotek i archiw�w polskich w XVII i VIII wieku, Gda�sk 1960. 20. Przybysz K., Jakubowski W., W�odarczyk M., Historia. Dzieje nowo�ytne, Warszawa 2001. 21. Samsonowicz H., Historia Polski do roku 1795, Warszawa 1985. 22. Suchodolski B., Dzieje kultury polskiej, Warszawa 1986. 23. [Rec.:] �l�ska K., Kawecka � Gryczowa Alodia: Biblioteka ostatniego Jagiellona: pomnik kultury renesansowej. Wroc�aw: Ossolineum 1989, �Bibliotekarz� 1991, nr 1, s. 34 � 36. 24. Tomkiewicz W., Zniszczenia wojenne w dziedzinie kultury, W: Polska w�okresie drugiej wojny p�nocnej 1655 � 1660, T. 2, Warszawa 1957, s.�435 � 449. 25. Tymowski M., Kieniewicz J., Holzer J., Historia Polski, Warszawa 1990. 26. Zarz�bski T., Podstawy prawne funkcjonowania bibliotek w dniu 3 maja 1791 r., �Bibliotekarz� 1991, nr 5, s. 2 � 5. WST�P Historia uczy, �e tradycja zbierania ksi��ek si�ga w odleg�e czasy staro�ytno�ci � ju� wtedy ksi�gozbiory, ich tw�rc�w i w�a�cicieli darzono nale�nym szacunkiem. Biblioteki od samych pocz�tk�w istnienia na ziemiach polskich stanowi�y bardzo wa�ny i cenny element polskiej kultury. Gromadz�c r�norodne wytwory pi�miennictwa, stawa�y si� bogatym �r�d�em idei i�my�li kolejnych pokole�, skarbnic� tw�rczo�ci literackiej i naukowej. Niestety, na przestrzeni dziej�w wiele bibliotek straci�o cz��, a niekiedy nawet ca�o�� swych zasob�w. Dzia�o si� tak z powodu kl�sk �ywio�owych, r�norakich zaniedba� bibliotekarzy oraz w�efekcie zniszcze� i�grabie�y wojennych. Ten tragiczny los nie omin�� niestety i�bibliotek funkcjonuj�cych w Polsce. Ramy chronologiczne pracy obejmuj� czasy od �redniowiecza, nios�cego ze sob� rozw�j szeroko poj�tej literatury, a w zwi�zku z tym powstawanie pierwszych polskich ksi�gozbior�w i�warunkuj�cego p�niejsze miejsce Polski na arenie mi�dzynarodowej, do roku 1795, w�kt�rym nast�pi� III rozbi�r Polski, w efekcie kt�rego Rzeczpospolita znikn�a z mapy Europy. Celem niniejszego opracowania jest ukazanie zniszcze� i strat w zbiorach bibliotecznych, poniesionych przez Rzeczpospolit� wskutek wydarze� spo�eczno � politycznych, kt�re oddzia�ywa�y na nasz kraj. Praca ma te� na celu przybli�enie uczniom tematyki z zakresu historii ksi��ek i bibliotek, rozpropagowanie jej w�r�d zafascynowanych histori� czytelnik�w, poszerzenie ich wiedzy i kszta�towanie zainteresowa�. Szkic ten mo�e s�u�y� gimnazjalistom jako przyk�ad i pomoc w tworzeniu w oparciu o �r�d�a referat�w i innych prac pisemnych, w�a�ciwego sporz�dzania bibliografii i wykorzystania r�norodnej literatury �r�d�owej. 1. OKOLICZNO�CI HISTORYCZNE PRZEMIESZCZE� KSI�GOZBIOR�W W XIII wieku na p�nocny wsch�d od Polski powsta�o pa�stwo litewskie ze stolic� w�Wilnie. Litwini spokrewnieni byli z s�siaduj�cymi z nimi plemionami ba�tyckimi � Prusami. Nar�d litewski by� w�wczas narodem poga�skim. Ksi���ta litewscy podejmowali wyprawy wojenne na ziemie s�siednie, zw�aszcza na Ru�, kt�ra znajdowa�a si� pod panowaniem tatarskim, ale ludno�� ruska by�a chrze�cija�ska. W kr�tkim czasie opanowali cz�� ksi�stw ruskich, a� do Dniepru, Prypeci i poza D�win�. Litwa czu�a si� w owym czasie zagro�ona ze strony Zakonu Krzy�ackiego, kt�ry dokonawszy podboju Prus wydawa� si� te� niebezpieczny dla posiad�o�ci litewskich. Krzy�akom zale�a�o g��wnie na zdobyciu �mudzi, kt�ra oddziela�a krzy�ackie pa�stwo w Prusach od pa�stwa Zakonu Kawaler�w Mieczowych. Zakon ten po��czy� si� w pierwszej po�owie XIII wieku z Krzy�akami. Pod pozorem krzewienia wiary chrze�cija�skiej Krzy�acy chcieli podbi� Litw�, by umocni� swoje pa�stwo nad Ba�tykiem. Rywalem Litwy na wschodzie w�walce o ziemie ruskie by�o powsta�e w�XIV�wieku Ksi�stwo Moskiewskie. Tak wi�c dla Litwy najwa�niejsz� kwesti� okaza�o si� umocnienie panowania na zdobytych ziemiach ruskich i�odepchni�cie zagro�enia ze strony Ksi�stwa Moskiewskiego i Zakonu Krzy�ackiego.1 Te�wzgl�dy zadecydowa�y, �e rz�dz�cy w drugiej po�owie XIV wieku wielki ksi��� litewski Jagie��o zacz�� zabiega� o przymierze z Polsk�. Mo�now�adcy sprawuj�cy w�Polsce rz�dy w�imieniu ma�oletniej Jadwigi, zdaj�c sobie spraw� z�zagro�e� ze strony Krzy�ak�w, zaproponowali Jagielle koron� polsk�. W�1385�roku w Krewie podpisano akt unii polsko � litewskiej.2 Unia umo�liwia�a Polsce usamodzielnienie polityki, u�atwia�a rozw�j handlu i�gospodarki. Chrzest Litwy mia� by� �Sukcesem Ko�cio�a powszechnego, osi�gni�tym przez Ko�ci� polski. (...) Co wi�cej, chrztu tego dokonywano bez wojny, zniszcze� i grabie�y, bez t�pienia Litwin�w � jak to uczyni� Zakon Krzy�acki wobec Prus�w i jak czyni� wobec Litwy�.3 Postanowienie unii krewskiej brzmia�o: �Ksi��� Jagie��o przyrzeka kraje swoje Litwy i Rusi uroczy�cie wcieli� do Korony Kr�lestwa Polskiego�.4 Unia w Krewie, potwierdzona i rozszerzona w 1413 roku uni� horodelsk�, przesuwa�a granice pa�stwa daleko na wsch�d. W pierwszej po�owie XV wieku nad ca�� po�udniowo � wschodni� Europ� zawis�o niebezpiecze�stwo tureckie. Najbardziej zagro�one by�o cesarstwo bizanty�skie, pa�stwa po�udniowos�owia�skie i W�gry, kt�re zacz�y szuka� pomocy w Polsce. Znalaz�y j� u kanclerza i�biskupa krakowskiego Zbigniewa Ole�nickiego. Wysun�� on projekt osadzenia na tronie w�gierskim panuj�cego od kilku lat w Polsce m�odocianego syna W�adys�awa Jagie��y, W�adys�awa Jagiello�czyka (Warne�czyka) i po��czenia tym sposobem uni� personaln� Polski i�W�gier. Na mocy porozumienia W�adys�aw zosta� powo�any na tron w�gierski i podj�� walk� z�Turcj�. Pocz�tkowe zwyci�stwa m�odziutkiego kr�la doprowadzi�y do rozejmu, kt�ry szybko jednak zosta� zerwany. Podj�ta na nowo wojna zako�czy�a si� kl�sk� pod Warn� w�1444�roku i��mierci� kr�la.5 Polityczne wzmocnienie Polski i wzrost znaczenia Jagiellon�w nast�pi�y ponownie, gdy Czesi powo�ali na sw�j tron najstarszego syna kr�la Polski Kazimierza Jagiello�czyka � W�adys�awa. Podobnie post�pili W�grzy i te� oddali W�adys�awowi tron. Obydwie korony po �mierci W�adys�awa obj�� jego syn, Ludwik Jagiello�czyk. Wzrost znaczenia Jagiellon�w spowodowa� zaostrzenie stosunk�w Polski z Habsburgami, upatruj�cymi w Polsce najwi�kszego rywala. Przymierze Polski i Litwy zyskiwa�o na sile i znaczeniu dop�ki istnia�o wsp�lne zagro�enie ze strony Zakonu Krzy�ackiego. Odk�d pok�j w Toruniu w�1466 roku zlikwidowa� owo niebezpiecze�stwo, ukaza�a si� rozbie�no�� politycznych interes�w obu pa�stw. Polska stawa�a przed wyborem mi�dzy zachodni� i wschodni� orientacj� polityki zagranicznej. Unia przewa�y�a na rzecz polityki wschodniej. Zachodnia granica kraju nie zmieni�a si�, na p�nocy � po jeszcze jednej wojnie z�Krzy�akami, zako�czonej w 1525 roku ho�dem pruskim � granice te� by�y stabilne. Otwarta by�a natomiast kwestia granicy wschodniej. W drugiej po�owie XV wieku pa�stwo moskiewskie osi�gn�o pod rz�dami Iwana III znaczn� pot�g� i zmierza�o do wyzwolenia Rusi spod panowania litewskiego. Na prze�omie XV i�XVI wieku Moskwa odnios�a du�e sukcesy terytorialne. W 1535 roku wojska moskiewskie dotar�y pod Wilno i dopiero w�wczas do wojny przyst�pi�a Polska, ale ta pomoc okaza�a si� niewielka.6 Sukcesy przynios�a Polsce polityka ba�tycka Jagiellon�w. Po zako�czeniu konfliktu z�Krzy�akami Jagiellonowie zwr�cili sw� uwag� na tereny Inflant. Istniej�ce tam pa�stwo Kawaler�w Mi...
Iwa.4