Przestrzenie terapeutyczne w dramie.pdf

Monika JUST

Uniwersytet Łódzki

PRZESTRZENIE TERAPEUTYCZNE DRAMY

W EDUKACJI WCZESNOSZKOLNEJ

Wprowadzenie

Współczesny świat nie znosi zastoju i stagnacji. Dlatego uzasadnione jest rosnące

zainteresowanie nauczycieli poszukiwaniem nowych form pracy z dzieckiem, takich, które

byłyby bliskie uczniom i jednocześnie możliwe do wykorzystania w procesie nauczania i

wychowania.

We współczesnych koncepcjach kształcenia zintegrowanego, bardzo podmiotowo

traktujących dziecko, szczególny nacisk kładzie się na rozwój jego własnej wielostronnej

aktywności. Zmierza się do tego, by dziecko uczyło się formułować i przeżywać problemy

w sytuacjach rzeczywistych, by rodzące się w nim pytania, wątpliwości i rozterki mogły być

rozwiązywane poprzez aktywne działanie, tworzenie, eksperymentowanie.

Jedną z metod pracy pedagogicznej sprzyjającej rozwojowi aktywności intelektualnej i

emocjonalnej jest drama. Metoda ta stosowana jest coraz powszechniej w praktyce

edukacyjnej w wielu krajach. Rozwija się nie tylko w Europie (Czechy, Holandia, Niemcy,

Polska, Francja), ale także poza nią (Stany Zjednoczone, Kanada), znajdując zastosowanie

w nauczaniu na niemal wszystkich kontynentach. 1

Problematyka dramy w edukacji podejmowana jest w wielu publikacjach zwartych i

artykułach, niemniej za istotne uznać należy bliższe przyjrzenia się dramie jako metodzie

pracy nauczyciela pod kątem jej walorów terapeutycznych.

Niniejsze rozważania mają, zatem na celu próbę odpowiedzi na następujące pytania:

Czy i w jakim celu pracować dramą ? Jakimi metodami i formami dramy można posługiwać

się, aby pomóc uczniom w zdobywaniu określonych umiejętności ? Jak pomóc dzieciom w

doskonaleniu siebie, nie ograniczając zarazem ich samodzielności i nie wyręczając ich, ale

jednocześnie chroniąc przed ryzykownymi doświadczeniami osobistymi ? Pytania te wydają

się być szczególnie ważne dzisiaj, w czasach, kiedy zdewaluowały się podstawowe

wartości, w sytuacji życia podlegającego permanentnej zmianie. Przy braku osadzenia w

sztywnych ramach zasad uniwersalnych dzieci nie zawsze potrafią odnaleźć się w

rzeczywistości społecznej, w środowisku szkolnym, określić, co jest dobre, a co złe, jakich

dokonać wyborów, co odrzucić, a co zaakceptować bądź przyjąć z pokorą, gdzie szukać

wzorców czy też ideałów. Zagrożeń czyhających na dzieci i młodzież w kontekście

ponowoczesności jest coraz więcej, stąd też, jak sądzę, warto pokusić się o poszukiwanie

nowych rozwiązań, które ów stan i jego skutki mogą łagodzić. A jednym z nich wydaje się

być właśnie wymiar terapeutyczny dramy.

Czym jest drama?

Drama jest sposobem wyrażania świata za pomocą działania. Jest metodą

pedagogiczną, w której improwizacje nauczyciela i uczniów pozwalają kreować

rzeczywistość. Opiera się na naturalnej skłonności człowieka do naśladownictwa i zabawy

1 Potwierdzają to dane z Międzynarodowej Konferencji Badawczej Dramy w Edukacji i Edukacyjnego Teatru,

zorganizowanej w kwietniu 1995 roku w Exeter (Anglia - Kornwalia), przez Wydział Dramy Uniwersytetu w

Exeter.

oraz umiejętności życia fikcją. Drama nawiązuje bezpośrednio do idei prezentowanej przez

Johna Deweya i jego koncepcji Nowego Wychowania, a także do Nowoczesnej Szkoły

Francuskiej Technik Freineta. Istotą Nowego Wychowania było uzależnienie zasad, treści i

metod kształcenia od właściwości psychicznych dziecka, od jego potrzeby działania,

zabawy i ekspresji twórczej.

Słowo „drama” pochodzi od greckiego drao, tzn. „działam, usiłuję”. W języku

greckim używany był również wyraz drama dla oznaczania czynności lub akcji. Podstawą

dramy jest fikcja, wyobrażeniowa sytuacja, która powstaje, gdy kilka osób we wspólnej

przestrzeni przedstawia coś, co nie jest w danym czasie obecne, używając jako środków

wyrazu swoich ciał i głosów. 2 Oznacza to, że w trakcie jej realizacji tworzy się sytuacje

społeczne, stanowiące możliwe odwzorowanie potencjalnej rzeczywistości. Przed

uczestnikiem tego rodzaju aktywności twórczej staje zadanie wczucia się w postać, by

działać, a nie grać. Istotą jest, więc autentyczne i głębokie zaangażowanie w kreowaną

rzeczywistość. Jest to sytuacja, w której dziecko, poprzez własną wielostronną aktywność,

uczy się rozwiązywać problemy rzeczywiste i naturalne. Umowna fikcja dramy pozwala na

wewnętrzne „otwarcie się” jej uczestników, sprzyjając poznawaniu i rozwijaniu ich

własnych możliwości. Służyć może, zatem doskonale realizacji celu nadrzędnego, jakim

jest rozwój człowieka poprzez dokonywanie się w nim pozytywnych zmian. Dzięki użyciu

dramy można „bezboleśnie” zmienić złe nawyki w zachowaniu uczniów i uwrażliwić na

problemy otaczającego świata. 3 Nie bez przyczyny, zatem Brian Way (1995), klasyk w

dziedzinie dramy, określił ją „ćwiczeniem życia”. Stworzył on system wychowania dzieci i

młodzieży oparty właśnie na dramie, która polega na improwizacji angażującej ruch i gest,

mowę, myśl i emocje. 4 Rola pedagoga ogranicza się do inspirowania treści improwizacji

oraz dyskretnej i życzliwej pomocy w budowaniu przez uczniów poczucia własnej

odrębności, wiary w siebie i harmonii współistnienia z otoczeniem.

W zależności od tego, jaki cel stawiamy przed dramą, może ona spełniać różne

funkcje: edukacyjną, wychowawczą, artystyczną, czy też terapeutyczną.

Pisząc o dramie w tym tekście mam na myśli każdą formę wyrazu emocji, myśli i

wyobraźni, tworzącą określony artefakt w działaniu i wynikającą ze stymulacji określonym

jej tematem.

Psychodrama

Zgłębiając literaturę przedmiotu spotykamy się również z terminem „psychodrama”,

wyrażeniem składającym się z dwu wyrazów greckich: psyche i drama. W dosłownym

tłumaczeniu psychodrama oznacza „działanie duszy”, czyli uruchamianie ludzkich treści

duchowych w kierunku kogoś lub czegoś. Rezultatem owego działania jest dające się

obserwować zachowanie. Psychodrama daje człowiekowi szansę wytłumaczenia sobie

własnej, bezpośredniej sytuacji życiowej. 5

Psychodrama jest metodą psychoterapeutyczną polegającą na wyrażaniu, odtwarzaniu

i przeżywaniu przez pacjenta w formie dramatycznej jego własnych konfliktów. Jest metodą

rozpoznawania i leczenia zaburzeń psychicznych. 6 W improwizowanych scenach partnerami

pacjenta są ludzie związani z nim w życiu codziennym, często członkowie rodziny,

2 K. Pankowska: Drama - zabawa i myślenie. Warszawa 1990

3 M.A. Szymańska: Drama w nauczaniu początkowym. Przewodnik metodyczny dla nauczyciela . Łódź 1996

4 B. Way: Drama w wychowaniu dzieci i młodzieży . Warszawa 1995

5 E. Roine: Psychodrama. O tym, jak grać główną rolę w swoim życiu. Opole 1994, s. 27

6 E. Sobol (red.): Słownik wyrazów obcych. Warszawa 1999

przyjaciele lub osoby występujące w ich rolach. Jest metodą terapii, która stawia sobie za

cel redukcję napięcia poprzez działanie. Spełnia rolę stymulującą, pobudzającą do

łatwiejszego wyrażania emocji, wchodzenia w żywe międzyludzkie interakcje. Można

wyróżnić kilka określonych funkcji, które spełnia psychodrama: uwolnienie

nagromadzonych napięć i emocji, ujawnienie konfliktów i problemów emocjonalnych,

zmiana zachowania poprzez granie ról. Poszczególne funkcje, występując równocześnie,

mogą nachodzić na siebie, do czego z reguły w ich wielowymiarowości dochodzi.

Pionierem i twórcą teatru terapeutycznego stał się w 1920 roku wiedeński lekarz Jakob

Levy Moreno. Oparta na antropologii, dziecięca psychodrama Moreno za najważniejsze

zadanie traktuje wspomaganie ekspresyjnej, kreatywnej osobowości i nie ogranicza się

tylko do leczenia zaburzeń. Próbuje także wspierać i rozwijać spontaniczność i kreatywność

dziecka. Ponieważ w zabawie symbolicznej wyjątkowo wyraźnie manifestuje się dziecięca

zdolność twórczego myślenia i działania, ma ona szczególne znaczenie dla psychodramy

dziecięcej.

Drama a psychodrama

Dokonując rozróżnienia, zauważyć trzeba, że zakres stosowania dramy i psychodramy

przedstawia się następująco: drama odnosi się do tego, co dzieje się między ludźmi

(ilustruje problemy i konflikty interpersonalne) a psychodrama do tego, co dzieje się w

każdym z nich (naświetla problemy intrapersonalne). W pierwszej metodzie uczestnicy

mają szansę na dowolność wyboru ról, mogą naśladować zaobserwowane sytuacje, osoby i

ich przeżycia. W drugiej muszą mówić o sobie i swoich odczuciach.

Znaczenie technik dramowych polega na tym, że dają szansę na mówienie o sobie „nie

wprost”, pozwalając jednocześnie na przyjrzenie się sobie i innym. Drama uruchamia nie

tylko to, co jest na zewnątrz, ale i wewnątrz osoby przyjmującej określoną rolę.

Przytaczając myśl Jana Tatarowicza - „(...) nie o ruch fizyczny w dramie chodzi, lecz o

ruch psychiczny (...)”. 7 Ważne jest więc przede wszystkim to, by dziecko zrozumiało, że są

takie pytania w życiu, na które nikt, za wyjątkiem niego samego, nie odpowie i nie jest w

stanie tego uczynić. Trzeba także zaznaczyć, że - w przeciwieństwie do dramy -

psychodrama wnika głęboko w przeszłość, sięgając aż do wczesnych doświadczeń

życiowych.

Walory gier dramowych - wybrane techniki dramy

W terapii zaburzeń zachowania u dzieci powszechnie propagowana jest terapia

poprzez uczestnictwo w różnego rodzaju grach i zabawach. 8 Szczególnym rodzajem są gry

dramowe, gdzie udaje się powiązać pracę nad zagadnieniami społecznymi i procesami

integracyjnymi z aktywnością jednostki. We wszystkich formach dramy nacisk kładzie się

na przeżywanie i doświadczanie.

Drama ze względu na swój charakter i specyfikę, wydaje się być metodą szczególnie

adekwatną w pracy z dziećmi w młodszym wieku szkolnym, gdzie jednym z założeń

metodycznych jest poznawanie świata przez zabawę. Szczególnie ważny jest ładunek

7 J. Tatarowicz: Drama a psychodrama na przykładzie zajęć o nieuchronności śmierci . W: Drama. Poradnik dla

nauczycieli i wychowawców. Zeszyt 29/1999, s. 16

8 Zob.: D.Ch. Weston, M.S. Weston: 365 gier i zabaw kształtujących charakter, wrażliwość i inteligencję

emocjonalną dziecka . Warszawa 1998; M. Piszczek: Terapia zabawą. Terapia przez sztukę . Warszawa 1997;

W.K. Vopel: Gry i zabawy interakcyjne dla dzieci i młodzieży, cz. I-IV . Kielce 1999; J. Jastrząb: Gry i zabawy w

terapii pedagogicznej . Warszawa 1990; Grupa bawi się i pracuje. Zbiór gier i ćwiczeń psychologicznych.

Warszawa 1994

emocjonalny tej metody, stymulujący wyobraźnię i wpływający na trwałość poznawanych

treści. Dziecko próbujące się porozumieć poprzez dramę, przekazuje nam prawdę o sobie.

Schemat dydaktycznego postępowania w zakresie dramy jest analogiczny do ogólnie

przyjętych schematów zajęć szkolnych i przedstawia się następująco:

- wprowadzenie przez nauczyciela, elementy zaciekawiające, inspirujące

(opowiadanie, zdarzenie, sytuacja wyjściowa inicjująca fikcję dramatyczną),

- przygotowanie uczestników do wejścia w role w formie różnych technik

(rozmowy, dyskusje, scenariusz sytuacji, charakteryzowanie i rozpisywanie ról),

- „odegranie ról” przez uczestników (przedstawienie efektów pracy),

- omówienie pracy uczniów (wspólna analiza i wartościowanie wykonywanych

ćwiczeń, pytania, rozmowy, komentarze).

Nauczyciel posługujący się dramą jako metodą terapeutyczną, może stosować różne

techniki, poczynając od prostych ćwiczeń i doświadczeń, poprzez wprawki dramatyczne

(ćwiczenia intonacyjne, ruchowe, mimiczne), ćwiczenia dramowe (np. zmień zakończenie

opowiadania, wywiad), „stop-klatki”, „gry”, „rzeźby”, „obrazy”, kończąc na strategiach

związanych z wchodzeniem w role. Nie można tu pominąć prostych ćwiczeń,

aktywizujących proces rozwoju pięciu podstawowych zmysłów: słuchu, wzroku, dotyku,

smaku i węchu dla lepszego kontaktu i zrozumienia świata. Bardziej skomplikowane

techniki dramowe zawierają takie ćwiczenia (elementy procesu dramy), jak: list, pamiętnik,

dziennik, mapę, plan, kostium, rysunek, ćwiczenia głosowe, film i jego rodzaje, „żywe

obrazy”, „rzeźbę” i jej warianty, inscenizację i improwizację, wywiad, rozmowę. 9 Punktem

wyjścia ćwiczeń dramowych można uczynić pojęcia ogólne (miłość, tolerancja, ekologia),

scenariusz, wiersz, muzykę i inne dźwięki, notatkę, przeżycia zapamiętane przez

uczestników.

Poniżej przedstawiono kilka zdjęć prezentujących przykładowe ćwiczenia dramowe:

9 Aby zobrazować możliwości wykorzystania dramy w nauczaniu zintegrowanym, można posłużyć się

klasyfikacją dramy wg Gawina Boltona, przedstawioną przez Halinę Machulską na łamach czasopisma Drama.

Poradnik dla nauczycieli i wychowawców. Zeszyt 1/1991, zeszyt 3/1992. Szerzej na temat istoty ćwiczeń

dramowych H. Machulska pisała też w tekście: Drama - zabawa, nauka i wychowanie, w pracy: E. Olimkiewicz

(red.): Warsztaty edukacji twórczej. Wrocław 2001

Fotografia nr 1. Stop-klatka: To daje radość!

Fotografia nr 2. Rzeźba: Warzywniak.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: