Klonowanie-kontrowersje.pdf

Medycyna Wieku Rozwojowego, 2001, V, Suplement I do nr 1

Tomasz Twardowski, Anna Michalska

KONTROWERSJE KLONOWANIE

Streszczenie. Klonowanie cz³owieka jest nie tylko kontrowersyjne. W opinii autorów jest przede

wszystkim niemo¿liwe nie potrafimy reprodukowaæ poprzez klonowanie ludzkich cech beha-

wioralnych i charakteru cz³owieka. Reprodukcja poprzez klonowanie jest ograniczona do

osobistych zasobów genowych. Znacznie wa¿niejsze aktualnie zagadnienie to ochrona cha-

rakterystyki tych zasobów jako w³asnoci prywatnej i wykorzystania mo¿liwoci jakie daje

klonowanie do wytwarzania ludzkich organów do transplantacji bezporednio albo poprzez

ksenotransplantacje. Wyjaniamy, jakie normy prawne i w jakim zakresie reguluj¹ ten pro-

blem w Polsce, w krajach Unii Europejskiej i w innych pañstwach, oraz kto i dlaczego jest

zainteresowany klonowaniem.

S³owa kluczowe: klonowanie, prawo, bioetyka, Europa, Polska

CLONING CONTROVERSIES

Abstract. Cloning of the human being is not only highly controversial; in the opinion of the

authors it is impossible we are not able to reproduce human behaviour and character traits.

Reproduction through cloning is limited to personal genom resources. The more important is

protection of genomic characteristics as private property and taking advantage of cloning for

production of the human organs directly or through xenotransplants. In this paper we present

the legislation related to cloning in Poland, in the European Union and other countries. We

also indicate who and why is interested in cloning.

Key words: cloning, law, bioethics, Europe, Poland

1. WPROWADZENIE

Klonowanie to termin, który znajdujemy na pierwszych stronach gazet, który wzbu-

dza emocje, nadzieje, oburzenie, a nawet strach. Kompleks zagadnieñ zwi¹zanych z klono-

waniem mo¿e byæ zrozumia³y (lub chocia¿by przybli¿ony) po sformu³owaniu i wyjanieniu

zasadniczych terminów zawartych w podstawowym pytaniu. Pytanie, które ma najwiêkszy

³adunek emocjonalny i budzi najwiêcej kontrowersji brzmi: czy mo¿na sklonowaæ cz³o-

wieka z komórki somatycznej?

182

Tomasz Twardowski, Anna Michalska

Tak sformu³owane pytanie mo¿e byæ przedmiotem dyskusji dopiero po wyjanieniu

czterech zasadniczych kwestii zawartych w pozornie bardzo prostych pytaniach szczegó³o-

wych, które s¹ nastêpuj¹ce:

Kim jest cz³owiek?

Czy mo¿na sklonowaæ cz³owieka w sensie technicznym?

Czy wolno sklonowaæ cz³owieka w sensie prawnym?

Co to jest klonowanie?

Oczywicie, ka¿da definicja podlega pewnym kryteriom. Intencj¹ nasz¹ jest sformu³o-

wanie definicji opisowych, na podstawie faktów i danych naukowych. Proponowane przez

nas krótkie omówienia nie pretenduj¹ do wyczerpuj¹cej charakterystyki tych zagadnieñ,

ale s³u¿¹ okreleniu zakresu tematycznego artyku³u.

Okreleniem istoty cz³owieczeñstwa zajmuj¹ siê od wieków g³ównie filozofowie i

teologowie, do których z czasem do³¹czyli socjologowie. W tym miejscu interesuje

nas jedynie aspekt opisowy cech fizycznych i behawioralnych cz³owieka. Cz³owiek

to suma cech fizycznych (takich jak wzrost, waga, kolor skóry itp.) oraz zespó³

cech behawioralnych (np. inteligencja, odwaga, talenty artystyczne i inne). Pewne

elementy s¹ z pewnoci¹ uwarunkowane genetycznie (np. rasa), inne s¹ wypadko-

w¹ cech genetycznych stymulowanych przez rodowisko (np. rozwój pewnych cho-

rób nowotworowych), jeszcze inne uwarunkowane tylko lub w sposób dominuj¹cy

przez warunki spo³eczne (np. styl i sposób zachowywania siê).

W aspekcie technicznym klonowanie cz³owieka nale¿y uznaæ za zadanie realne do

rozwi¹zania i relatywnie ³atwe do wykonania. Potwierdzaj¹ te stwierdzenia liczne

w ostatnich latach dowiadczenia przeprowadzane na zwierzêtach, jak i wykonane

z pe³nym powodzeniem klonowania embrionów.

Klonowanie cz³owieka jest niedopuszczalne w pañstwach cz³onkowskich Rady Eu-

ropy oraz Unii Europejskiej. Wynika to z konwencji miêdzynarodowych, deklaracji

organizacji miêdzynarodowych, a tak¿e z ustawodawstwa krajowego wielu pañstw.

Równie¿ przywódcy religii monoteistycznych (chrzecijañstwo, islam i judaizm)

zdecydowanie wypowiedzieli siê przeciwko klonowaniu cz³owieka. W wielu kra-

jach zezwala siê jednak na klonowanie tkanek i organów oraz embrionów in vitro

(np. w Wielkiej Brytanii i w USA).

Klonowanie to otrzymywanie organizmu z identycznym materia³em genetycznym.

Ogólnie znane s¹ przyk³ady klonowania i otrzymywane klony; rozciêcie ziemniaka

sadzeniaka i otrzymanie dwóch rolin, czy te¿ uszczypniêcie ³ody¿ki roliny i

wyhodowanie nowej, czy te¿ szczególnym przypadkiem s¹ bliniêta jednojajowe.

W tym opracowaniu ograniczamy siê do klonowania komórek somatycznych, a zatem

innych ni¿ rozrodcze.

Jestemy przekonani, ¿e podane objanienia terminów le¿¹cych u podstaw zasadni-

czego pytania czy mo¿na sklonowaæ cz³owieka umo¿liwiaj¹ udzielenie podstawowej i

mo¿liwie najkrótszej odpowiedzi na to pytanie: Tak, mo¿liwe jest otrzymanie organizmu z

identycznym materia³em genetycznym w odniesieniu do ka¿dego cz³owieka, jednak¿e jest

to sprzeczne z obowi¹zuj¹cymi normami prawnymi, a cechy behawioralne nie s¹ mo¿liwe

do reprodukcji; charakterystyka behawioralna otrzymanego organizmu ludzkiego poprzez

Kontrowersje klonowanie

183

klonowanie jest niemo¿liwa do zaplanowania i przewidywania, a z pewnoci¹ by³aby za-

sadniczo odmienna od tych prezentowanych przez jednostkê, od której pobrany zosta³by

materia³ genetyczny.

2. PO CO POTRZEBNE JEST NAM KLONOWANIE?

Efekty metod nowoczesnej biotechnologii obserwujemy w medycynie, diagnostyce i

produkcji leków od pocz¹tku lat osiemdziesi¹tych. W diagnostyce ogromnym osi¹gniê-

ciem by³o zastosowanie przeciwcia³ monoklonalnych, przyspieszaj¹cych i upraszczaj¹cych

metody analityczne. Ogromne by³o równie¿ znaczenie zastosowania modeli chorób ludz-

kich w zwierzêtach otrzymywanych technikami in¿ynierii genetycznej i klonowanych dla

zachowania identycznoci materia³u genetycznego. Produkcja ludzkich hormonów w mo-

dyfikowanych genetycznie bakteriach to kolejny przyk³ad osi¹gniêæ. Jednak¿e og³oszone

w lutym 2001 r. kompletne opracowanie sekwencji genomu cz³owieka ma tak samo rewo-

lucyjne znaczenie jak przygotowanie i zrealizowanie w 1998 r. klonowania wy¿szych ssa-

ków z komórek somatycznych (pierwsz¹ by³a owieczka Dolly, a nastêpnie myszy, szczury,

byd³o). Nasuwaj¹ca siê mo¿liwoæ po³¹czenia tych dwóch technik, a zatem modyfikacji

genomu i klonowania jak nam siê wydaje jest w tym samym stopniu ekscytuj¹ca co

przera¿aj¹ca. Stymuluje równie¿ do rozwa¿añ w zakresie potencjalnych implikacji spo-

³ecznych, ekonomicznych, politycznych i etycznych.

Klonowanie nale¿y rozpatrywaæ w ró¿nych kategoriach, pomiêdzy którymi ostre gra-

nice s¹ bardzo trudne do wyznaczenia. Aczkolwiek u¿ylimy terminu kategorie, to jest

nam trudno sformu³owaæ je w jednoznaczny sposób. Zagadnienie to naj³atwiej jest zilu-

strowaæ nastêpuj¹cymi przyk³adami:

Z pewnoci¹ klonowanie cz³owieka wzbudza odczucia niechêci i oporu. Jednak¿e klo-

nowanie organów, jako czêci zastêpczych, wymiennych, jak np. skóry czy zêbów... od-

wrotnie! Wzbudza zainteresowanie i pe³ne zrozumienie potrzeb. Szczególnie przyk³ad (bar-

dzo realny) klonowania stosunkowo prostej tkanki jak zêby. Je¿eli by³oby mo¿liwe pobra-

nie fragmentu jednego zêba i otrzymania piêknych, mocnych i zdrowych w³asnych, a no-

wych zêbów. Ta wspania³a mo¿liwoæ rozwi¹zania nies³ychanie bolesnego problemu jest z

pewnoci¹ popierana przez wszystkich (oprócz dentystów!!!). Takie perspektywy jak od-

twarzanie identycznych tkanek (które nie bêd¹ odrzucane przez system immunologiczny

organizmu donora) zapewne nie budz¹ ¿adnych sprzeciwów. Byæ mo¿e obiekcje zg³osz¹

jedynie przedstawiciele pewnych, nielicznych grup religijnych, którzy przyk³adowo nie

wyra¿aj¹ zgody na transfuzje krwi czy te¿ przeszczepy. ALE: je¿eli bêdziemy mogli odtwo-

rzyæ tkankê (skórê lub zêby) identyczn¹ z macierzyst¹, to dlaczego nie spróbowaæ drob-

nych, kosmetycznych poprawek. Przyk³adowo nieco zmieniæ... kolor skóry lub skrêcone

czarne w³osy zmieniæ na blond i proste. Có¿, na tym etapie rozwa¿añ zaczynaj¹ siê znowu

zasadnicze kontrowersje w ocenie.

Osobnym zagadnieniem jest produkcja organów niezbêdnych dla ratowania ludz-

kiego ¿ycia poprzez klonowanie tkanek. W przypadku z³o¿onych organów (jak w¹troba)

nie wydaje siê to jeszcze dzisiaj realne technicznie, ale ju¿ mo¿liwe s¹ do wyobra¿enia

184

Tomasz Twardowski, Anna Michalska

stosowane rozwi¹zania techniczne. Z ca³¹ pewnoci¹ takie implikacje i aplikacje technik

klonowania spotkaj¹ siê z pozytywnym odbiorem spo³ecznym. Jednak¿e wyst¹pi¹ te¿ za-

pewne kontrowersje dotycz¹ce fundamentalnych wartoci moralnych, a zatem czy mo¿na

tego dokonywaæ czy te¿ nie? Zagadnienie dotycz¹ce aspektów etycznych tego problemu

nie jest jednak przedmiotem tego artyku³u.

3. KLONOWANIE I INFORMACJA GENETYCZNA

U podstaw naszych obaw dotycz¹cych klonowania le¿y zapewne to, ¿e w procesie tym

ma miejsce przekaz materia³u genetycznego. Informacja w nim zawarta ma cechy charak-

terystyczne, które s¹ dla nas faktycznie now¹ jakoci¹, trudn¹ czêsto do zaakceptowania i

pe³nego zrozumienia. W szczególnoci za takie uznalimy:

1. Wszechstronnoæ i uniwersalnoæ zapisu informacji w materiale genetycznym. In-

formacja ta ma charakter uniwersalny, bowiem dotyczy cech fizycznych takich np.

jak nasz wzrost czy kolor skóry i wi¹¿ê siê z naszymi cechami behawioralnymi, jak

równie¿ jednoznacznie dotyczy naszego zdrowia.

2. Informacja genetyczna ma niejako charakter danych statystycznie prawid³o-

wych, jednak¿e zastrzec nale¿y, ¿e nie zawsze informacje w nich zawarte siê

realizuj¹. Bardzo niewiele wiemy o zale¿nociach pomiêdzy informacj¹ gene-

tyczn¹ a prawdopodobieñstwem jej realizacji. Na przyk³ad w przypadku thala-

semii czy te¿ zespo³u Downa pewne s¹ tragiczne skutki. W odniesieniu do

wielu chorób nowotworowych mamy niejako w sobie konieczn¹ informacjê

genetyczn¹ czy jestemy czy te¿ nie nosicielami danej choroby. Szczêliwie

tylko w nielicznych przypadkach nastêpuje realizacja tej informacji. Mo¿emy

zatem mówiæ o przewidywaniu, ale nie o opisywaniu skutków informacji gene-

tycznej.

3. Pochodn¹ dwóch poprzednich jest stwierdzenie: nasza wiedza jest bardzo fragmen-

taryczna i niepe³na, mamy bardzo wiele w¹tpliwoci. Jednoczenie wiemy, ¿e ka¿-

de kolejne, autentycznie wielkie odkrycie naukowe, które pozwoli na wyjanienie

nawet 100 obecnie zadawanych pytañ spowoduje sformu³owanie nastêpnych, co

najmniej 102 nowych pytañ.

Poruszone stwierdzenia mo¿emy zilustrowaæ praktycznymi przyk³adami. Materia³

genetyczny mo¿e byæ i jest wykorzystywany do identyfikacji jednostek z bardzo du¿¹ pew-

noci¹, natomiast przewidywanie predyspozycji np. do pewnych chorób psychicznych i

cech psychofizycznych jest zwi¹zane z bardzo du¿ym ryzykiem niepewnoci i wiarygodno-

ci. Jednoczenie ta sama informacja genetyczna mo¿e byæ przechowywana praktycznie w

sposób nieograniczony w czasie i jest prawie niezniszczalna. Poza tym wszelkie informacje

dotycz¹ce naszego materia³u genetycznego s¹ nasz¹ prywatn¹, osobist¹ w³asnoci¹, ale jak

wszelkie tajemnice maj¹ nadnaturaln¹ tendencjê do stawania siê informacj¹ publiczn¹

(wczeniej lub póniej), ale tym szybciej, im bardziej wzbudzaj¹ zaciekawienie innych

ludzi. Zagadnienia te mo¿emy podsumowaæ jako: prywatnoæ i w³asnoæ informacji gene-

tycznej, oraz zagro¿enie stygmatyzacj¹.

Kontrowersje klonowanie

185

Ka¿de z tych zagadnieñ wywo³uje szereg szczegó³owych pytañ i kontrowersji o ogrom-

nym ³adunku emocjonalnym. Kto ma prawo wytwarzaæ i powielaæ (a zatem stosowaæ tech-

niki klonowania), kto bêdzie mia³ prawo je wykonywaæ, ale tak¿e kto bêdzie mia³ prawo

dostêpu do tych informacji, jak równie¿ kto bêdzie sprawowa³ nadzór i bêdzie mia³ prawo

do tworzenia baz danych. Natychmiast nasuwa siê tu kwestia praw w³asnoci intelektualnej

i publikowania prac naukowych, a zatem prawa patentowe, które przecie¿ mog¹ byæ sprze-

dawane i przekazywane, a obiektem bêdzie zasadnicza informacja dla jakiego cz³owieka.

Okrelenie naszego materia³u genetycznego mo¿e zarówno prowadziæ do wzmiankowanej

stygmatyzacji, jak równie¿ do pog³êbienia wiedzy o nas samych (Kim ja jestem? Kim bêd¹

moje dzieci?) jak równie¿ prawdziwszego, g³êbszego zrozumienia innych ludzi (Dlaczego

jestemy wszyscy tacy sami, a jednoczenie tak bardzo siê ró¿nimy?).

Prowadzi to nas do sformu³owania pytañ perspektywicznych, dotycz¹cych przysz³ych

zadañ, wymagaj¹cych rozwi¹zania w niedalekiej przysz³oci:

W jakim stopniu techniki in¿ynierii genetycznej i klonowania zmieni¹ nasz obraz

w efekcie konfliktu interesu ró¿nych ludzi i odmiennych interesów?

Jak bêdzie siê uk³adaæ równowaga interesów ró¿nych grup spo³ecznych?

Jakie wartoci s¹ podstawowe, i które otrzymaj¹ priorytet, przy tak bardzo zró¿ni-

cowanym wiatopogl¹dzie, w którym wartoci ogólnoludzkie nie id¹ w parze z mo¿-

liwociami technicznymi?

Dla lepszej ilustracji zagadnienia te przedstawiamy w formie tabelarycznej:

Zainteresowani

Przedmiot zainteresowania

Zasadnicze cele i warto

Jednostki, ludzie

(np. pacjenci)

Wiedza o potencjalnych

chorobach genetycznych

Zdrowie, prawo do w ³asnoci

i prywatno

ci danych

Lekarze i naukowcy

Zrozumienie mechanizmów i

rozwój metod

terapeutycznych

Zdrowie; post

êp wiedzy

Firmy farmaceutyczne

ród³o nowych preparatów

Wiedza, post

êp, dochody

Firmy ubezpieczeniowe

Zmniejszenie ryzyka strat

Dochód

Pracodawcy

Zmniejszenie ryzyka strat

Dochód

Policja i aparat pa

ñstwowy

Identyfikacja ludzi (np.

kryminalistów)

Bezpiecze

ñstwo publiczne

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: