Kasztelan krakowski Jerzy ks. Zbaraski (1574-1631). Szkic do portretu antyregalisty_2010 [zbigniew Anusik].pdf

PRZEGLĄG NAUK HISTORYCZNYCH 2010, R. IX, NR 1

Z BIGNIEW A NUSIK

U NIWERSYTET Ł ÓDZKI

Kasztelan krakowski Jerzy ks. Zbaraski

(1574-1631). Szkic do portretu antyregalisty

Jerzy ks. Zbaraski był potomkiem starego wołyńskiego rodu

kniaziowskiego, który jednak dopiero za panowania ostatniego

z Jagiellonów zaczął odgrywać poważniejszą rolę polityczną

w Wielkim Księstwie Litewskim, a następnie (po unii lubelskiej)

w całej Rzeczypospolitej. Pierwszym senatorem w rodzinie był

kniaź Stefan (zm. 1585), który osiągnął wysoki urząd wojewody

trockiego. Dzięki korzystnym małżeństwom i własnej zapobiegliwo-

ści zgromadził też Stefan ks. Zbaraski prawdziwie magnacką for-

tunę, na którą składało się 7 miast i miasteczek oraz około 175

wsi. Wojewoda trocki nie pozostawił jednak męskiego potomstwa,

a wszystkie jego dobra odziedziczyła jedyna córka – Barbara

(1582-1602), która w roku 1602 poślubiła miecznika koronnego

Gabriela Tęczyńskiego 1 .

W tej sytuacji dzieło Stefana kontynuował jego bratanek (syn

Mikołaja, starosty krzemienieckiego), Janusz ks. Zbaraski (zm.

1608). Był on bez wątpienia prawdziwym twórcą potęgi majątkowej

i politycznej kniaziów na Zbarażu. Po śmierci ojca w 1574 r. został

starostą krzemienieckim. Był także znanym rotmistrzem, który

wielokrotnie odpierał najazdy tatarskie na kresy Rzeczypospolitej.

Prawdziwą sławę wojenną zdobył jednak w dobie wojny moskiew-

skiej w latach 1579-1581. Walczył wówczas pod Połockiem, Soko-

1 Por. Z. Anusik, Latyfundia książąt Zbaraskich w XVI i XVII wieku , „Prze-

gląd Nauk Historycznych” 2009, R. VIII, nr 1, s. 19-25; oraz idem, Zbarascy

i Kalinowscy. Karta z dziejów wielkiej własności ziemskiej na kresach Rzeczypo-

spolitej w pierwszej połowie XVII wieku , [w:] Między Zachodem a Wschodem , t. III

( Etniczne, kulturowe i religijne pogranicza Rzeczypospolitej w XVI-XVIII wieku ),

red. K. Mikulski i A. Zielińska-Nowicka, Toruń 2006, s. 75-76.

56 ZBIGNIEW ANUSIK

łem, Wielkimi Łukami, Toropcem i Pskowem. W pochodzie na

Psków dowodził wszystkimi polskimi rotami zaciężnymi. Po wyjeź-

dzie z obozu Jana Mieleckiego został prawą ręką Jana Zamoyskie-

go, wyręczając go wielokrotnie w sprawowaniu dowództwa nad

wojskiem. Obok Albrechta Radziwiłła był też Janusz ks. Zbaraski

głównym negocjatorem w rokowaniach pokojowych z Rosją w Ja-

mie Zapolskim. Po zawarciu rozejmu pozostawał książę Janusz

jednym z głównych kandydatów do objęcia stanowiska administra-

tora Inflant. Ostatecznie wymówił się jednak od tego zaszczytu

i powrócił do domu 2 . Jeszcze w 1576 r. otrzymał Zbaraski nomi-

nację na województwo bracławskie 3 . W nagrodę za udział w wojnie

moskiewskiej dostał zaś w 1581 r. starostwo pińskie (w 1590 r.

przekazał je formalnie starszemu synowi, ale najpewniej nadal nim

zarządzał) 4 . Nadanie Pińska znacząco poprawiło sytuację mająt-

kową wojewody bracławskiego. W skład tej królewszczyzny wcho-

dziło bowiem miasto Pińsk, 2 inne miasteczka i 105 wsi. W dob-

rach starostwa znajdowało się ponad 2300 gospodarstw chłop-

skich uprawiających 1437 włók ziemi, a liczbę jego ludności sza-

cowano na około 15 tys. mieszkańców 5 . Jest sprawą oczywistą, iż

dochody ze starostwa pińskiego w istotnym stopniu rekompenso-

wały Zbaraskiemu straty majątkowe ponoszone na rodzinnym Wo-

łyniu w wyniku kolejnych najazdów tatarskich. Nie bez znaczenia

był także fakt, że po śmierci Stefana Zbaraskiego kniaź Janusz

został wraz ze swoimi braćmi stryjecznymi – Piotrem i Konstantym

(synami Władysława ks. Zbaraskiego) opiekunem jedynej córki

i spadkobierczyni wojewody trockiego – Barbary 6 . Można więc

śmiało założyć, iż opieka nad ogromnym majątkiem kuzynki rów-

nież bardzo korzystnie oddziaływała na sytuację materialną woje-

wody bracławskiego.

2 Por. W. Dobrowolska, Młodość Jerzego i Krzysztofa Zbaraskich

(Z wstępem o rodzie Zbaraskich i życiorysem Janusza Zbaraskiego wojewody bra-

cławskiego) , Przemyśl 1927, s. 51-52, 53, 55, 57-63; Z. Anusik, Zbarascy... ,

s. 78-79; idem, Latyfundia... , s. 36.

3 Por. J. Wolff, Kniaziowie litewsko-ruscy od końca XIV wieku , Warszawa

1895, s. 617; A. Boniecki, Poczet rodów w Wielkim Księstwie Litewskim w XV

i XVI wieku , Warszawa 1887, s. 412.

4 Por. J. Wolff, op. cit. , s. 617; Z. Anusik, Zbarascy... , s. 79; idem, Laty-

fundia... , s. 36.

5 Por. J. Morzy, Kryzys demograficzny na Litwie i Białorusi w II połowie

XVII wieku , Poznań 1965, s. 181, 333.

6 Por. J. Wolff, op. cit. , s. 616; A. Boniecki, op. cit. , s. 416; Z. Anusik,

Latyfundia... , s. 37; idem, Zbarascy... , s. 79.

Kasztelan krakowski… 57

Janusz ks. Zbaraski z niebywałą wprost konsekwencją po-

większał swój stan posiadania i u schyłku życia władał już wiel-

kimi i dobrze zagospodarowanymi dobrami zarówno na Wołyniu,

jak i na Ukrainie. Nie wchodząc w szczegóły, należy przyjąć, że na

przełomie XVI i XVII stulecia w rękach Janusza ks. Zbaraskiego

znajdowały się prywatne majątki, w skład których wchodziło co

najmniej 190 miast, miasteczek i wsi 7 . Oprócz tego kniaź Janusz

użytkował dożywotnio dobra starostwa krzemienieckiego (1 miasto

i 12 wsi). Tak pod względem rozległości, jak i stanu zagospodaro-

wania latyfundium wojewody bracławskiego z pewnością było więc

nieco większe niż latyfundium Stefana ks. Zbaraskiego, które

w 1602 r. przeszło w ręce rodziny Tęczyńskich.

W 1572 r. Janusz ks. Zbaraski ożenił się z Anną ks. Czetwer-

tyńską (zm. 1581), która po bezpotomnej śmierci jedynego brata

(kniazia Janusza Czetwertyńskiego) odziedziczyła rozległe dobra

ziemskie (na Wołyniu i w województwie bracławskim) po swoim

ojcu – Matwieju (zm. 1563). Książę Janusz miał z nią dwóch synów

– Jerzego (1574-1631) i Krzysztofa (1579-1627). Byli oni jedynymi

spadkobiercami całej ogromnej fortuny zgromadzonej przez woje-

wodę bracławskiego. Od dzieciństwa wychowani w wierze katolic-

kiej, obyci w świecie, wykształceni i oczytani, pod względem inte-

lektualnym obaj młodzi Zbarascy zdecydowanie przewyższali ojca.

Przesiąknięci kulturą zachodnią, bardzo aktywni w życiu politycz-

nym, osiągnęli w Rzeczypospolitej znaczenie, o którym nie mógł

marzyć stary wojewoda bracławski. W przeciwieństwie do księcia

Janusza, jego synowie nie poświęcali już tak wiele uwagi swoim

dobrom ukraińskim. Nie oznacza to jednak, że nie troszczyli się

o sprawy majątkowe. Wręcz przeciwnie, sądzić można, iż w tym

zakresie wykazywali wiele podobieństw do ojca 8 .

7 Szerzej o poczynaniach majątkowych Janusza ks. Zbaraskiego por. Z. Anu-

sik, Zbarascy... , s. 77-89; idem, Latyfundia... , s. 34-50. Dodajmy w tym miej-

scu, iż latyfundium księcia Janusza mogło być nawet nieco większe, gdyż w mo-

ich obliczeniach nie uwzględniłem dóbr na Wołyniu (Ożochowce, Białozorka, Wo-

łoczyszcze), które z pewnością należały później do jego synów, a co do których nie

ma pewności, kiedy stały się własnością najstarszej linii rodu Zbaraskich (jeszcze

na początku XVII w. właścicielką Ożochowiec i Białozorki była Barbara ze Zbara-

skich Tęczyńska, a Wołoczyszczem władali Piotr i Stefan ks. Zbarascy).

8 Po początkowych studiach w kraju, młodzi Zbarascy wyjechali w 1591 r.

w długą podróż zagraniczną. Odwiedzili Niemcy, Włochy i Francję. Studiowali

w Padwie (1592-1593). Zwiedzili dokładnie cały Półwysep Apeniński. Z Wenecji

przywiózł Jerzy, wielki znawca i miłośnik sztuki, słynący później cudami obraz

Matki Boskiej Myślenickiej. Do kraju powrócili na przełomie 1594 i 1595 r. W roku

58 ZBIGNIEW ANUSIK

Swoje wielkie znaczenie polityczne i niezwykłą popularność

wśród szlachty zawdzięczali bracia Zbarascy nie tylko niewątpli-

wym talentom osobistym 9 , ale i ogromnemu majątkowi. Obaj oka-

zali się zresztą bardzo rządnymi gospodarzami i wykazywali wielką

dbałość o powiększenie odziedziczonych po ojcu dóbr ziemskich.

O ile jednak książę Janusz interesował się przede wszystkim na-

bytkami na kresach, o tyle Jerzy i Krzysztof ks. Zbarascy zwrócili

większą uwagę na ziemie leżące na zachód od ich rodzinnego Wo-

łynia. Z biegiem czasu obaj uzyskali nadania licznych królewsz-

czyzn na Rusi oraz na etnicznych ziemiach polskich 10 . Do dóbr

następnym (1596) podróżowali po Węgrzech. Prawdopodobnie na przełomie 1600

i 1601 r. obaj bracia Zbarascy udali się do Niderlandów (studiowali w Lowanium,

gdzie wykazujący zainteresowania humanistyczne Jerzy zgłębiał wiedzę pod

okiem Justusa Lipsiusa). W latach 1602-1605 Krzysztof ponownie przebywał

w Italii, gdzie odbył gruntowne studia pod okiem słynnego Galileusza. Ogólnie

rzecz biorąc, staranne wykształcenie Zbaraskich było w swej formie i treści głów-

nie włoskie i francuskie. Starannie unikali oni uniwersytetów niemieckich, a śro-

dowiska, w których się obracali, chociaż katolickie, cechowała niechęć do Niem-

ców, względna tolerancja religijna, swoboda badań i wrogość wobec jezuitów. Por.

W. Dobrowolska, Młodość... , s. 86-103, 121-134; eadem, Książęta Zbarascy

w walce z hetmanem Żółkiewskim , Kraków 1930, passim ; Z. Anusik, Zbarascy ... ,

s. 89; idem, Latyfundia... , s. 50-51. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na fakt,

iż wbrew ustaleniom W. Dobrowolskiej, H. Litwin podaje informację, jakoby ksią-

żę Janusz Zbaraski był wyznawcą prawosławia, który dopiero w 1603 r. przyjął

unię. Por. idem, Napływ szlachty polskiej na Ukrainę 1569-1648 , Warszawa

2000, s. 203. W moim przekonaniu jest to pogląd całkowicie pozbawiony podstaw,

gdyż trudno wyobrazić sobie, aby wyznawca prawosławia wychowywał synów

w wierze katolickiej (Jerzy i Krzysztof Zbarascy byli katolikami od najmłodszych

lat, na co istnieje wiele świadectw współczesnych). Por. też Z. Anusik, Szlachta

polska na Ukrainie w latach 1569-1648. Kilka uwag na marginesie książki Henry-

ka Litwina , „Przegląd Nauk Historycznych” 2002, R. I, nr 2, s. 248.

9 Obaj bracia odznaczali się wielkim dowcipem, przechodzącym czasami w sar-

kazm oraz niepospolitą wymową. Byli także znanymi i cenionymi publicystami.

Głośna była też sława ich licznych zagranicznych podróży oraz gruntownego

i wszechstronnego wykształcenia. Por. W. Dobrowolska, Młodość... , s. 133-134.

10 Jerzy ks. Zbaraski był starostą pińskim w latach 1590-1631, radohoskim

(1603-1631), sokalskim (1607-1631), żarnowieckim, po odkupieniu tego staro-

stwa od Stanisława Koniecpolskiego (1624-1631) i wiślickim (1627-1631). W la-

tach 1620-1631 użytkował dobra krzesłowe kasztelanii krakowskiej, a tenutę

szycką odkupił w 1621 r. od Stefana Kazimierskiego i trzymał ją do śmierci.

W starostwie pińskim miał 3 miasta i 105 wsi, w sokalskim 2 miasta i 9 wsi,

w żarnowieckim 1 miasto i 11 wsi, w wiślickim 1 miasto i 26 wsi, w kasztelań-

skich dobrach krzesłowych 1 miasto i 11 wsi, a w tenucie szyckiej 4 wsie. W sumie

więc książę Jerzy użytkował 8 miast i 166 wsi, nie licząc tenuty Radohoszcz (Ra-

dohowsk), o której nie dysponuję bardziej szczegółowymi informacjami. Orienta-

Kasztelan krakowski… 59

domeny królewskiej rychło dodali też prywatne dobra w Małopol-

sce. Jerzy kupił Pilicę i Łodygowice w Krakowskiem 11 , a Krzysztof

Końskowolę w Lubelskiem 12 . W Krakowie posiadali piękną, rene-

cyjny wymiar kwarty z tych dóbr domeny wynosił 5503 złote. Por. J. Wolff,

op. cit. , s. 618; A. Boniecki, op. cit. , s. 412-413; K. Chłapowski, Realizacja

reform egzekucji dóbr 1563-1665. Sprawa zniesienia zastawów królewszczyzn ma-

łopolskich , Warszawa 1984, s. 211, 221; idem, Elita senatorsko-dygnitarska Ko-

rony za czasów Zygmunta III i Władysława IV , Warszawa 1996, s. 99; Z. Anusik,

Zbarascy... , s. 89; idem, Latyfundia... , s. 54-55; idem, Kariery faworytów kró-

lewskich a kariery opozycjonistów w dobie panowania Zygmunta III (1587-1632) ,

„Przegląd Nauk Historycznych” 2004, R. III, nr 2 (6), s. 52-53. Krzysztof ks. Zba-

raski był starostą krzemienieckim w latach 1608-1627, bolesławskim krótko

w 1615 r., soleckim (1615-1627), wiślickim (przed 1617-1627) i hrubieszowskim

w latach 1623-1627. W starostwie krzemienieckim miał 1 miasto i 12 wsi, w bo-

lesławskim 1 miasto i 7 wsi, w soleckim 1 miasto i 9 wsi, w wiślickim 1 miasto

i 26 wsi, a w hrubieszowskim 1 miasto i 16 wsi. W sumie więc książę Krzysztof

użytkował 5 miast i 70 wsi królewskich, z których opłacał 5659 złotych kwarty,

co – zdaniem K. Chłapowskiego – sytuowało go na 20 miejscu wśród najwięk-

szych użytkowników dóbr królewskich w czasach dwóch pierwszych Wazów. Por.

idem, Elita... , s. 99; idem, Realizacja... , s. 221; A. B o niecki, op. cit. , s. 412;

J. Wolff, op. cit. , s. 618; Z. Anusik, Zbarascy... , s. 89; idem, Latyfundia... ,

s. 54-55; idem, Kariery... , s. 52-53.

11 Miasta Pilicę i Mrzygłód wraz z 15 całymi wsiami i 3 częściami wsi wcho-

dzącymi w skład „hrabstwa” pilickiego kupił książę Jerzy Zbaraski już w 1613 r.

za stosunkowo niewielką kwotę 35 tys. florenów od Padniewskich. Wykorzystał

w tym przypadku spory o majątek po zmarłym bezpotomnie staroście dybowskim

Stanisławie Padniewskim (zm. 1613) pomiędzy rodzinami Padniewskich (krew-

nych zmarłego ze strony ojca) i Dembińskich (krewnych starosty dybowskiego ze

strony matki). Dominium Łodygowice (4 wsie) odkupił w 1618 r. za 60 tys. zło-

tych od Krzysztofa Rarowskiego, który przejął ten majątek za długi poprzedniego

właściciela – Mikołaja Komorowskiego, ale obawiał się, że nie zdoła utrzymać go

w swoich rękach. Por. Z. Anusik, Zbarascy... , s. 89-90 (tu błędna informacja,

powtórzona za W. Dobrowolską, że dobra pilickie nabył książę Jerzy dopiero

w 1620 r.); idem, Latyfundia... , s. 55; Rejestr poborowy województwa krakow-

skiego z roku 1629 [dalej: Rejestr 1629 ], oprac. W. Domin, J. Kolasa, E. Trzyna,

S. Żyga, red. S. Inglot, Wrocław 1956, s. 170-171, 175, 183-184, 190-191;

A. Gruszecki, Zamki bastionowe w Małopolsce , Warszawa 1962, s. 144, 187;

J. Wiśniewski, Historyczny opis kościołów, miast, zabytków i pamiątek w Olku-

skiem , Mariówka 1933, s. 280; W. Dobrowolska, Młodość... , s. 207; A. Przy-

boś, Komorowski Mikołaj z Komorowa , [w:] Polski słownik biograficzny [dalej:

PSB ], t. XIII, Wrocław 1967-1968, s. 427.

12 Krzysztof ks. Zbaraski wszedł w posiadanie klucza końskowolskiego

(1 miasto i 21 wsi) około roku 1617. Dobra te przejął od zadłużonego u niego

(dług w wysokości 160 tys. złotych) wojewody lubelskiego Gabriela Tęczyńskiego.

Por. R. Szczygieł, Od lokacji do upadku szlacheckiej Rzeczypospolitej , [w:] Dzie-

je Końskowoli , red. R. Szczygieł, Lublin 1988, s. 41-42; Rejestr poborowy woje-

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: