TERAPIA SYSTEMÓW RODZINNYCH
Twórcy teorii systemów rodzinnych
1. Alfred Adler
2. Murray Bowen
3. Virgina Satir
4. Carl Whitaker
5. Salvador Minuchin
6. Jay Haley
7. Cloe Madanes
Terapia rodzinna Adlera
Alfred Adler był pierwszym psychologiem współczesnym, który zajął się terapią rodzinną. Jego podejście było systemowe. Podstawowym założeniem adlerowskiej terapii rodzinnej jest to, że zarówno dzieci jak i rodzice są często zamknięci w przestrzeni powtarzających się negatywnych interakcji opartych na źle pojętych celach motywacyjnych dotyczących wszystkich zaangażowanych stron. Sesje terapeutyczne według modelu Adlera prowadzi się przeważnie podczas prywatnych zajęć. Uczniowie Adlera posługują się modelem edukacyjnym, by prowadzić poradnictwo z rodzinami na publicznym forum otwartym w szkołach, organizacjach lokalnych oraz specjalnie w tym celu funkcjonujących centrach edukacji rodzinnej.
Cele terapii
Terapeuta rodzinny szkoły Adlera chce zaangażować rodziców w uczenie i we wspólny proces oceny, którego częścią jest przyglądanie się różnorodnym sposobom funkcjonowania rodziców jako przywódców rodziny lub temu jak tracą zdolności przywódcze. Celem terapii jest ustanowienie rodziców w roli skutecznych przywódców rodziny i wspieranie ich w tej roli. Przy użyciu informacji zebranych podczas oceny terapeuta adlerowski pokazuje jak wygląda proces systemowy w rodzinie opisując miejsce, które zajmuje każda z osób, i procesy interakcyjne, które powtarza się w codziennym życiu. Terapeuci swoje czynności nazywają mianem modyfikacji motywacji. Terapeuta współpracując z rodziną opracowuje plan pewnych konkretnych zmian w sposobie funkcjonowania rodziny, które mają na celu zastąpienie błędnych celów takimi, które sprzyjają funkcjonalnym interakcjom rodzinnym.
Techniki terapeutyczne
Metoda otwartego forum została włączona jako jeden z elementów do krótkoterminowej terapii adlerowskiej. W modelu tym najpierw przeprowadza się wywiad z rodzicami bez dzieci, a jest to proces który podtrzymuje i wspiera ustawienie statusu rodziców jako przywódców rodziny.
· Opisy problemu i definiowanie celu – terapeuci posługują się konkretnymi przykładami, żeby lepiej zobrazować pojawiające się problemy i troski rodziców. Kiedy Terapeuta słucha opisu jakiegoś incydentu, często pyta rodzica lub rodziców np. co państwo zrobili z tym problemem. Pytania takie pomagają ustalić wzorzec negatywnej interakcji, który prawdopodobnie powtórzy się wielokrotnie w ciągu dnia.
· Typowy dzień – terapeuci adlerowscy często oceniają atmosferę rodzinną i wzorce interakcji rodzinnych, zadając pytania na temat tego, jak wygląda typowy dzień. Badanie typowego dnia jest użyteczne wtedy, kiedy rodzice nie potrafią przedstawić konkretnych przykładów, które mogłyby obrazować problem. Terapeuci spodziewają się, że interakcje między dzieckiem a matką czy ojcem, które pojawiają się kiedy rodzice próbują obudzić dziecko, będą się powtarzały w porze chodzenia spać.
· Rozmowa z dzieckiem i ujawnienie celu – wywiady z rodzicami przeważnie ujawniają tymczasową hipotezę na temat celów złego zachowania dzieci. Terapeuta dzieli się z rodzicami przemyśleniami na temat tego, co zgaduje, ale jego koncepcje są tylko hipotezami, aż się nie potwierdzą podczas rozmowy z dzieckiem lub dziećmi. Jeżeli terapeuta będzie miał rację co do hipotez, u dziecka może się ujawnić odruch rozpoznania, który jest potwierdzeniem diagnozy motywacyjnej. Bez odruchu rozpoznania pierwsza ocena terapeuty dotycząca złego zachowania jest niepewna i trzeba rozważyć kolejną ocenę opartą na opracowaniu nowych danych.
Wielopokoleniowa terapia rodzinna
Murray Bowen był jednym z pierwszych terapeutów terapii rodzinnej. Jego teoria systemów rodzinnych która stanowi teoretyczny i kliniczny model będący kolejnym stadium ewolucji jego zasad psychoanalitycznych i praktyki psychoanalizy nazywana jest wielopokoleniową lub międzypokoleniową albo też transgeneracyjną terapią rodzinną. Koncepcja Bowena opiera się na zasadzie, ze rodzinę najlepiej zrozumieć wtedy, kiedy analizuje się ją co najmniej z perspektywy trzech pokoleń, ponieważ przewidywalne wzorce relacji interpersonalnych łączą funkcjonowanie członków rodziny ponad pokoleniami. Według niego przyczynę problemów człowieka można zrozumieć tylko poprzez spojrzenie na rolę rodziny jako jednostki emocjonalnej.
Zwolennicy Bowena interesują się dokonywaniem zmian w poszczególnych osobach w ramach systemu. Terapia rodzinna Bowena ma dwa cele:
1. zmniejszenie poziomu lęku i złagodzenie objawów;
2. wzrost poziomu zróżnicowania „ja” u każdego człowieka rodziny.
Droga do zmiany samego siebie jest drogą prowadzącą przez zmianę relacji z innymi w rodzinie, z której pochodzimy.
· Praca z genogramem – według Bowena wpływ rodziny i wzorce zachowań rodzinnych przekazywanych z pokolenia na pokolenie są najważniejsze jeśli chcemy zrozumieć jak funkcjonuje obecna podstawowa rodzina. To co wydarza się w jednym pokoleniu prawdopodobnie zdarzy się i w następnym, ponieważ w kolejnych pokoleniach istnieje tendencja do ujawnienia się istotnych nierozwiązanych kwestii emocjonalnych z przeszłości. Opracował on diagram rodzinny czyli genogram, czyli narzędzie którym może posługiwać się i terapeuta i poszczególni członkowie rodziny by zrozumieć krytyczne punkty zwrotne w procesach emocjonalnych rodziny. Genogramami posługują się terapeuci rodzinni różnych orientacji.
· Zadawanie pytań – które są tak ułożone, by zmusić klientów do przemyślenia, jaką rolę oni sami odgrywają w relacjach z członkami rodziny. Terapeuci ze szkoły Bowena są skupieni na utrzymywaniu neutralności, nie na zadawaniu właściwego pytania we właściwym czasie.
Model procesu uprawomocnienia człowieka
Według Virgini Satir bardzo ważne są związki wewnątrz rodziny w modelu zwanym łączną terapią rodzinną. Model procesu uprawomocnienia człowieka akcentuje porozumiewanie się czyli komunikację a także przeżycia emocjonalne.
Cele terapii to dobre porozumiewanie się, rozszerzanie zakresu świadomości, wzmacnianie potencjału rozwojowego zwłaszcza w obszarze poczucia własnej wartości, oraz radzenie sobie z wymogami i procesami zmiany. Satir twierdzi, że rodziny tak jak wszystkie systemy mają tendencje do utrzymywania względnie stałego stanu, który ona nazywa status quo. Status guo każdej rodziny jest czymś bliskim i znanym, jest utrzymywany przez rodzinę nawet jeśli występują problemy, ponieważ stwarza mniejsze zagrożenie niż to co jest nieznane i dalekie. Celem i założeniem procesu terapii jest ułatwienie pożądanej zmiany w systemie rodzinnym. Cele konkretne to:
· Wzbudzanie nadziei i odwagi w członkach rodziny po to, by mogli zacząć formułować nowe alternatywne wybory;
· Dotarcie do pokładów zaradności życiowej, wzmocnienie tych umiejętności lub ich wygenerowanie;
· Zachęcanie członków rodziny do tego by decydowali się na takie rozwiązania których wynikiem będzie zdrowie, a nie tylko eliminacja objawów.
Satir wskazuje trzy cele terapii rodzinnej:
1. każdy w rodzinie powinien umieć szczerze opowiedzieć o tym, co widzi, słyszy, czuje i myśli;
2. decyzje w rodzinie najlepiej podejmować, przyglądając się dokładniej potrzebom poszczególnych członków rodziny i negocjować je a nie wprowadzać na siłę;
3. należy otwarcie mówić o różnicy zdań i wykorzystywać ją jako podstawę rozwoju wewnątrz rodziny.
Zmiana następuje podczas sesji a leczenie dokonuje się w ramach związków rodzinnych jako funkcja związku i klimatu stworzonego przez terapeutę.
· Rzeźba rodziny – jest to technika prowadząca do wzrostu poziomu świadomości jak funkcjonuje rodzina i jak postrzegają ją inni w systemie. Tworzenie rzeźby rodziny daje okazję do tego, by wyrazić jak członkowie rodziny postrzegają siebie nawzajem w strukturze rodzinnej i co chcieliby zmienić w relacjach między sobą.
· Rekonstrukcja rodziny – umożliwia klientom badanie istotnych zdarzeń w trzech pokoleniach. Technika ta zachęca klientów do otwierania zamkniętych wzorców dysfunkcjonalnych, które biorą początek w pierwotnej rodzinie. Rekonstrukcja rodziny ma trzy cele:
a. umożliwić członkom rodziny nazywanie obszarów, w których zakorzeniła się stara wiedza;
b. pomóc sformułować im realistyczny obraz rodziców;
c. pomóc im w odkrywaniu własnej unikatowej i niepowtarzalnej unikalności.
Technika ta jest najlepsza głównie w odniesieniu do osób, które mają nierozwiązane sprawy rodzinne, niewielki lub brak dostępu do pierwotnej rodziny.
Terapia rodzinna nastawiona na doświadczenie
Terapia ta zwana jest podejściem doświadczeniowo – symbolicznym, ma ona silne powiązania z postawami egzystencjalnymi, humanistycznymi i fenomenologicznymi. Podejście to akcentuje wybór, wolność, autodeterminację, rozwój i realizację potencjału. Terapia jest interaktywna, angażuje rodzinę i terapeutę, który nie kryje jaką osobą jest naprawdę. Skupia się ona na interakcjach tu i teraz między rodziną i terapeutą.
Według Whitakera celem terapii rodzinnej jest propagowanie takich wymiarów odczuwania jak spontaniczność, kreatywność, zdolność do zabawy oraz chęć bycia szalonym. Najważniejszym celem jest doprowadzenie do autonomii poszczególnych członków rodziny oraz wzmocnienie poczucia przynależności do rodziny. Terapeuci opierają się na założeniu, że jeśli świadomość poszczególnych członków rodziny oraz ich umiejętność doświadczania będzie większa, efektem tego będzie prawdziwsza bliskość kręgu rodzinnego. Uważają oni, że największą wartość mają ich własne reakcje , które są miarą zdrowej interakcji. Terapia nastawiona na doświadczenie to metoda promująca aktywne zaangażowanie we własny rozwój. Terapia ta jest procesem, który pomaga w takim samym stopniu terapeucie jak i rodzinie.
Whitaker uważa, że osoba terapeuty jest głównym czynnikiem terapeutycznym ułatwiającym zmianę wewnątrz rodziny. Chętnie pracował z rodziną razem z innym terapeutą. Miał poczucie że mając innego terapeutę u boku, posiada swobodę działania. Praca z drugim terapeutą zmniejsza niebezpieczeństwo odgrywania uczuć wynikających z przeciwprzeniesienia w obecności rodziny. Każdy z terapeutów może wykorzystać pokłady swojej subiektywności swobodnej, ponieważ drugi terapeuta funkcjonuje jako siła równoważąca. Prowadzenie terapii rodzinnej pobudza relacje emocjonalne samego terapeuty.
Strukturalna terapia rodziny
Twórcą strukturalnej terapii rodzinnej jest Minuchin, który skupił się na interakcjach w rodzinie by zrozumieć strukturę czyli organizację rodziny. Terapeuci strukturalni koncentrują się na tym jak gdzie i do kogo odnoszą się członkowie rodziny. Dzięki tym informacjom można ocenić strukturę rodziny oraz problemy które sprowadzają je do gabinetu terapeuty.
Terapia ta wyznaczyła sobie dwa cele:
1. zmniejszenie i złagodzenie objawów dysfunkcji
2. spowodowanie zmiany strukturalnej w systemie poprzez modyfikację reguł transakcyjnych rodziny i wypracowanie odpowiednich granic.
Poprzez uwalnianie członków rodziny ze stereotypowych ról i funkcji system rodzinny jest w stanie zmobilizować środki i poprawić zdolność członków rodziny do radzenia sobie ze stresem i konfliktami. Terapia Minuchina to terapia działania, które zmienia zachowanie bez potrzeby wglądu. Daje ona również możliwość sięgnięcia po nowe doświadczenia i prowadzi do przekształcenia organizacji rodzinnej. Terapia rodzinna ma na celu modyfikację aktualnej organizacji rodziny by była zdolna do samodzielnego rozwiązania aktualnego i następnych problemów, a nie badanie i interpretowanie przeszłości.
ü Mapowanie rodziny – rysując mapę rodzinną terapeuta wskazuje na to, że pewne granice są sztywne, rozproszone lub jasne. W obrębie jednej rodziny można wyrysować cały szereg map służących zaakcentowaniu sposobu jej funkcjonowania i natury relacji międzyludzkich w rodzinie i można się tymi mapami skutecznie posługiwać podczas sesji terapeutycznej.
ü Odgrywanie ról – w trakcie odgrywania ról terapeuta prosi członków rodziny by zaangażowali się w jakiś konflikt, który mógłby zdarzyć się w domu. Pozwala to terapeucie obserwować jak wyglądają interakcje między poszczególnymi członkami rodziny i wyciągać wnioski na temat jej struktury.
ü Przeramowanie – terapeuta może rzucić nowe światło i zaproponować nową interpretację sytuacji problemowej. Pojawiający się problem można zbadać w taki sposób żeby rodzina zrozumiała podstawowy zarzut i zobaczyła go z różnych punktów widzenia. Dzięki kształtowaniu nowych ram można lepiej zrozumieć jak podstawowa struktura rodziny przyczynia się do powstawania konkretnych problemów jej członków.
Strategiczna terapia rodzinna
Terapia ta oparta jest na teorii komunikacji. Główni przedstawiciele tej terapii to Gregory Bateson, Don Jackson, Paul Watzlawick, Jay Haley.
Celem terapii strategicznej jest rozwiązanie ujawniającego się problemu poprzez skupienie się na sekwencjach zachowań. Według Haleya zmiana zachowania jest głównym celem terapii, ponieważ jeżeli nastąpi zmiana zachowania zmieniają się również w rezultacie uczucia. Terapeuci strategiczni mają krótkoterminowe cele, które prowadzą i ukierunkowują ich interwencje.
Terapeuci strategiczni śledzą sekwencje, wykorzystują techniki kształtowania nowych ram i wydają polecenia. Podstawowe techniki to:
· Interwencja paradoksalna – używana jest po to by złamać punkty oporu klienta i spowodować zmiany,
· Włączenie,
· Przeramowanie – polega na reinterpretacji zachowań problemowych,
· Zwiększanie natężenia – dotyczy techniki przepisania symptomu,
· Udawanie,
· Pytanie o próby rozwiązań
· Odtwarzanie,
· Wydawanie poleceń – bezpośrednich czyli dawanie rad, sugerowanie, trenowanie, zlecanie zadań opartych na terapii ciężkiej próby oraz poleceń paradoksalnych. Im jaśniej jest sformowany problem i cele terapii tym łatwiej można zaprojektować i wprowadzać w życie polecenia.
Haley i Madanes opracowali terapię ciężkiej próby, która jest strategiczną metodą kliniczną stosowaną do pracy nad dysfunkcjami małżeńskimi lub rodzinnymi. Terapia ta traktuje objawy jako pewną formę komunikacji, której celem jest zyskanie kontroli nad innymi członkami rodziny. Terapeuci strategiczni często mają lepszy wgląd w ujawniający się przypadek niż osoby czy rodziny, które są w samym centrum wydarzeń. Terapia strategiczna jest terapią krótkoterminową, czasem trwającą 2 sesje. Terapeuta powinien być aktywny, zaangażowany, odpowiedzialny za wprowadzane zmiany i kreatywny.
Terapia rodzinna i konstrukcjonizm społeczny
Konstrukcjonizm społeczny bierze pod uwagę wpływ wielu różnych aspektów dominującej kultury na ludzkie życie, a terapeuta dąży do wypracowania alternatywnych sposobów bycia, działania i poznawania życia.
Ø Słuchanie otwartym umysłem – niezależnie od tego czy terapeuta stanowi element zespołu refleksyjnego, czy sam zbiera wywiad we wszystkich teoriach konstrukcjonizmu społecznego silny nacisk kładzie się na słuchanie klienta bez próby oceniania tego co mówi, bez obwiniania go, bez potwierdzania i bez wartościowania. Konstrukcjonista społeczny próbuje stworzyć nowe znaczenia i nowe możliwości, słuchając opowieści, którymi klient się z nim dzieli, a nie dedukować znaczenie na podstawie z góry określonej i narzuconej teorii na temat tego co jest ważne i wartościowe.
Ø Pytania które prowadzą do zmiany – mogą one być głęboko i mocno wpisane w wyjątkową rozmowę, w część dialogu na temat wcześniejszych dialogów, pytania na temat odkrywania wyjątkowych wydarzeń, pytania na temat rozwiązań.
Ø Dekonstrukcja i eksternalizacja - eksternalizacja czyli uzewnętrznianie to jedna z dróg dekonstrukcji siły opowieści i uwalniania spod jej wpływu człowieka, sposób na wyzwolenie człowieka lub całej rodziny od konieczności identyfikacji z problemem. Dekonstrucjoniści próbują dać człowiekowi i rodzinie siłę i wyzwolić potencjał do walki z ujawniającymi się problemami.
Ø Historie alternatywne i tworzenie nowych opowieści – metody te dążą do budowania na potencjale osoby lub całej rodzinie.
Większość terapii rodzinnych ma przebieg krótkotrwały, ponieważ rodziny szukające pomocy terapeuty przeważnie chcą rozwiązać jakiś problem lub zlikwidować objaw. Koncentrują się one na interakcjach w czasie teraźniejszym. Terapia akcentuje znaczenie obecnych relacji rodzinnych w przyczynianiu się do rozwoju i utrzymywania się objawów. Cele globalne terapii rodzinnej to prowadzenie interwencji terapeutycznych w taki sposób, by umożliwić członkom rodziny i całym rodzinom zmianę pozwalającą uwolnić ich od dręczącego problemu. Każde z podejść do terapii rodzinnej zakorzenione jest w sieci wartości i założeń teoretycznych. Każda interwencja której dokonuje terapeuta jest wyrazem oceny opartej na wartościowaniu.
mpwjs