Discite grammaticam, pueri, si cetera vultis discere, namque viam prima elementa dabunt! Część pierwsza MATERIAŁ GRAMATYCZNY * Wiadomości wstępne * Lekcje:l-36 * Przyimek - praepositio * Tablice Wiadomości wstępne p~lfabet. Wymowa. Iloczas i zasady akcentowania wyrazów. Podstawowe wiadomości gramatyczne (fleksja i syntaksa). I. Alfabet Alfabet łaciński, przejęty przez Rzymian od Greków z południowej Italii, najprawdopodobniej za pośrednictwem Etrusków, składał się w epoce klasycznej (wiek I p.n.e.) z 24 liter : A B C D E F G H I K L M N O P Q R S T U V X Y Z a b c d e f g h i k L m n o p q r s t u v x y z Głoski dzielą się na: 1. samogłoski (vocales): a, e, i, o, u, y 2. dwugłoski (diphtongi): ae, oe, au, eu 3. spółgłoski (consonantes): szczelinowe (spirantes): f, s, z półsamogłoski (semivocales): i, v płynne (liquidae): l, r nosowe (nasales): m, n wargowe (labiales): b, p, ph zwarte (mutae): { zębowe (dentales): d, r, th tylnojęzykowe (gutturales): g, c, k, q, ch ~· Wymowa Dzisiaj nie jesteśmy w stanie odtworzyć wymowy Rzymian starożytnych, gdyż wymowa l~Yka łacińskiego zmieniała się w ciągu wieków. Inaczej wymawiali Rzymianie te ~e głoski w okresie łaciny archaicznej w wieku III p.n.e., inaczej w epoce klasycznej W Wieku I p.n.e. i następnych, jeszcze inaczej - w wiekach późniejszych, w tzw. okresie ~Ciny poklasycznej. Obecnie dąży się do ujednolicenia wymowy łaciny, jednak każdy naród odezytuje, ~Y wymawia, wyrazy łacińskie w oparciu o bazę fonetyczną swojego ojczystego języka, o rosyjski. W Polsce przyjęła się wymowa wyrazów łacińskich ustalona przez tradycję, przystosowana do fonetycznych właściwości naszego języka; jest ona względnie zbliżona do wymowy Rzymian okresu późnego cesarstwa. Wymowa samogłosek nie nasuwa wątpliwości, jedyniey (ypsilon, igrek) w wyrnowie jest bliższy i czy też niemieckiemu ii. Dyftong ae wymawia się jak e; powstał on z dyftongu ai (ai > ae), który wymawiano aj; wymowa ta jest dla nas uchwytna w transkrypcji wyrazów greckich, np. Aischylos - czyt. A j s c h i 1 o s; łac. Aeschylus - czyt. E s c h i 1 u s ; gr. Aigyptos - czyt. Ajgiptos; łac. Aegyptus - czyt. Egiptus. Dyftong oe wymawia się jak e; powstał on z dyftongu oi (oi > oe), który wymawiano oj; ilustracją zmiany są również wyrazy pochodzenia greckiego, np. Oidipos - czyt. Ojdipos; łac. Oedipus-czyt. Edipus. W wyrazach, w których występują obok siebie samogłoski a-E-e lub o-~e, i nie stanowią one dyftongu, należy je wymawiać oddzielnie, zaznacza się to niekiedy w tekście dwiema kropkami nad drugą samogłoską, np. poeta - czyt. po-eta; aer - czyt. a-er. Dyftongi au, eu nie sprawiają nam trudności, wymawiamy je jak w wyrazach polskich, np. Auster (nazwa wiatru) wymawiamy jak w wyrazie polskim A u s t r a 1 i a; Euripżdes - jak w wyrazie polskim Europa, podobnie - aula, Augustus itp. Spółgłoskę c wymawiali Rzymianie jak k. Dopiero w wieku V n.e. c uległo na , gruncie języka łacińskiego palatalizacji, tzn. przed samogłoskami e, i, y oraz przed dyftongami ae, oe, zaczęto je wymawiać jak c, przed samogłoskami a, o, u wymawiano nadal jak k. Tradycję tę przyjęli Polacy, Rosjanie, Czesi, Niemcy. Wobec tego wyrazy: Cicero, Caesar, cymbalum wymawiamy : C i c e r o, C e s a r, c i m b a 1 u m; natomiast Cato; ' consul, curia wymówimy : K a t o, k o n s u 1, k u r i a. Jednak w latach ostatnich obserwuje się dążenie do zerwania z późną tradycją i nawrót do wymowy c jak k w każdym położeniu. Litera h przy spółgłoskach p, r, t jest przydechem, którego w wymowie nie uwzględ~ ! ' nia się; ph, rh, th występują wyłącznie w wyrazach pochodzenia greckiego. ; Litera q nie występuje samodzielnie, stanowi grupę spółgłoskową z samogłoską : i wymawia się kw, np. quarta - czyt. k w a r t a (= czwarta). Spółgłoskę s wymawia się jak polskie s, np. rosa - czyt. r o s a; Socrates - czyt Sokrates. su - przed samogłoską wymawia się jak sw, np. suavis - czyt. swawis (= przy~ ' jemny, miły). . ti - wymawiać należy konsekwentnie jak polskie ti, np. lectio - czyt. lektio amicitia - czyt. amicitia, jakkolwiek, zgodnie z tradycją późniejszego cesarstwa, ti n~ ogół wymawiano jak cj, np. ratio - wymawiano r a c j o. Nawet ze względów prak tycznych należy zachować wyrnowę konsekwentną, co pozwoli odróżnić pisownię i wy mowę wyrazów z ti od tych wyrazów, w których występuje ci, np. ocius - czyt. ociu (prędzej), ale otium - czyt. otium (wypoczynek). Spółgłoskę z wymawiamy jak polskie z, np. zodiacus - czyt. zodiakus. W wykazi~ !, liter alfabetu brak jest, w porównaniu z naszyrn alfabetern, spółgłosek: j i qv. Otóż liter ' i może spełniać funkcję samogłoski np. Ilium - czyt. Ilium (Troja) oraz spółgłosk np. ius - czyt. jus (= prawo). Spółgłoskę v czytamy jak w, np. Vistula - czp Wistula (= Wisła). 14 W inskrypcjach, w kodeksach pergaminowych i zwojach papirusowych, czyli w książkach, używali Rzymianie dużych liter; w notatkach podręcznych, listach, dokumentach, rachunkach pisano małymi literami czyli, tzw. k u r s y w ą; w tych wypadkach duża litera występowała na początku zdania, imion własnych oraz na początku, pochodzących od imion własnych, przymiotników i przysłówków. Tradycję tę utrzymano i należy jej przestrzegać; piszemy więc lingua Latina - język łaciński; Latine loqui - mówić po łacinie; populus Polonus - naród polski; res publica Polona - Polska Rzeczpospolita. III. Iloczas i zasady akcentowania wyrazów Odtworzenie właściwej wymowy Rzymian utrudnia nam także charakterystyczna cecha języka łacińskiego, jaką jest iloczas. Polega on na tym, że jęxyk łaciński rozróżniał samogłoski krótkie i długie; w zależności od tego zgłoska była krótką albo długą. To zróżnicowanie iloczasowe zgłosek nadawało językowi melodyjność, jaka w pewnym stopniu występuje w języku czeskim, angielskim, francuskim i w językach skandynawskich. Na iloczasie opiera się budowa wierszy łacińskich, której zasadniczą podstawą jest rytm. Artykulacja samogłoski długiej, którą oznaczamy znakiem -, trwała dwa razy dłużej aniżeli samogłoski krótkiej, którą oznaczamy znakiem ~ ; można porównać czas artykulacji samogłosek do wartości nut: długa = dwu krótkim ~ .~, jak wartość półnuty = dwom ćwierćnutom : ~ _ ~ ~ . Zgłoska zawierająca samogłoskę długą albo dyftong jest d ł u g a (n a t u r a 1 o n g a) np.: schema, Caesar, Auróra. Zgłoska zawierająca krótką samogłoskę jest krótka z natury (natura brevis) np.: ta-bu-la, do-mi-nus. Jeżeli po samogłosce następuje grupa spółgłosek, dwie lub więcej, zgłoska jest długa przez swoje położenie (positione longa) np.: arte. Jeżeli jednak po samogłosce następują dwie spółgłoski, z których pierwsza jest zwarta (muta) tzn, b, p, ph, d, t, th, a druga płynna (liquida) 1 lub r, czyli występuje połączenie muta cum liquida, samogłoska poprzedzająca je może być traktowana jako długa lub jako krótka, co daje się zauważyć w poezji. W takim wypadku oznaczamy samogłoskę znakiem łączonym, oznaczając długą i nad nią krótką ~, np. tenebrae = ciemność volucris = ptak, patrem = ojca. Różnice iloczasowe są dla Polaka rzeczą obcą, dlatego w wymowie nie zaznaczamy, ani słuchowo nie wyczuwamy, różnicy między samogłoską krótką i długą : np, nie zauważymy różnicy pomiędzy mianownikiem rzeczownika deklinacji I-ej zakończonym na a (a krótkie) a narzędnikiem zakończonym na a (a długie) np.: schola - schola; w wymowie Rzymian różnica ta była wyraźnie oddawana. Akcent w języku łacińskim polegał na podwyższeniu tonu sylaby wyróżnionej w wyrazie. Uwzględniał on różnicę wysokości muzycznej słowa. Siła wydechu nie odgtywała w wymowie żadnej roli. Akcent taki nazywa się a k c e n t e m t o n i c z n y m albo muzycznym, w przeciwieństwie do akcentu dynamicznego albo ekspiratorycznego, który polega na silniejszym wymówieniu danej zgłoski wyrazu, jak np. w języku polskim i innych językach nowożytnych. 2 - Język iaciński cz. I 17 lzu łacińskim akcent pada na d r u g ą albo t r z e c i ą sylabę wyrazu licząc od ależy to od iloczasu drugiej zgłoski wyrazu od końca. Obowiązują tu prawa: Li druga zgłoska od końca jest długa (-), akcent pada na nią, np.: czytaj : amicus " natura li druga zgłoska od końca jest krótka (~), akcent pada na trzecią zgłoskę czytaj : dóminus " tabula " terminus ~ść akcentowania wyrazów od iloczasu drugiej sylaby od końca nazywa się ~rzedostatniej zgłoski (lex penultimae syllabae); musimy więc ~nia poprawnego akcentowania znać iloczas drugiej sylaby wyrazu od końca. azwyczaj słowniki. tyki, czyli wyrazy nie mające własnego akcentu: -que (i), -ne (czy), -ve wają na przesunięcie akcentu wyrazu, do którego są dołączone, na pierwszą ~ od końca, np.: ale dominusque " videsne " aurumve iednak przedostatnia zgłoska wyrazu poprzedzającego enklitykę jest długa, ~lega zmaanae, np.: ce, Musaque, pleraque - materne ale pater - paterne kilku wypadkach akcent pada na zgłoskę pierwszą od końca np. dixfn powstało z dixine; rpinum). xctor, universitas, rector, decanus, professor, schola, Creta, creta, classis, tabula, cathedra, ~r, medicus, oculus, numerus, terminus, filia, advocatus, les, iurisconsultus, villa, persóna, itrum, agricultura, res publica Polona, decretum. ·., Roma, Marcus Tullius Cicero, Caius Iulius Caesar, Quintus HoratTus Flaccus, Lucius vca. , Varsovia, Francogallia, Parisii, Berolinum, Mosqua, Calissia; Ioannes Cochanovlus, us Modrevius. populi~sque Romanus. Post scriptum. Podstawowe wiadomości gramatyczne A. ~dmiana - fleksja Język łaciński, tak j ak j ęzyk polski, należy do grupy języków fl e k s y j n y c h, tzn. w poszczególnYch wyrazach (imionach i czasownikach) wyodrębnia się zwykle; zależnie od funkcji pełnionej w zdaniu przez wyraz, temat i końcówkę. Deklżnacja - uwagż wstępne Nomina (imiona): rzeczownik -nomen substantivum przymiotnik-nomen adiectivum zaimek -pronomen liczebnik -nomen numerale Język łaciński rozróżnia: 1. trzy rodzaje-gener...
bajtek46