Marginalizacja społeczna
proces powstawania nowych lub poszerzania zasięgu istniejących grup marginalnych. Wyraża się w braku uczestnictwa jednostek/grup społecznych w tych sferach życia, w których - stosownie do określonych kryteriów - uzasadnione jest oczekiwanie, że jednostki te i grupy będą uczestniczyły (G. Germani). Oznacza to sytuację, w której osoby lub grupy są pozbawione uprawnień przysługujących innym osobom lub grupom w danym społeczeństwie lub nie mają możliwości korzystania z tych uprawnień. M.s. może być rozumiana jako pozycja społeczna tych grup, które zostały odrzucone na peryferia społeczne w wyniku zdominowania przez grupy posiadające władzę (polityczną, gospodarczą, kulturalną); lub jako ambiwalentna pozycja społeczna grup mających równocześnie więcej aniżeli jedno powiązanie z innymi grupami społecznymi lub które są uzależnione od dwóch różnych kultur lub w trakcie przechodzenia z jednej do innej grupy/kultury (F. Mahler). W tych ujęciach, jednostki lub grupy marginalne różnią się pod względem szeroko pojętej kultury od swego społecznego otoczenia w sposób uniemożliwiający lub utrudniający wzajemne komunikowanie się.
Pojęcie m.s. jest relatywne, funkcjonujące zawsze w porównaniu ze stanem uważanym w danej społeczności za normalny. Przynależność do grupy marginalnej może być wynikiem subiektywnego sądu osoby/grupy, niekoniecznie zgodnego z oceną środowiska uważanego w danej społeczności za normalne. Zjawisko m.s. jest istniejącym obiektywnie, występującym w skali lokalnej, regionalnej, narodowej i międzynarodowej; może występować we wszystkich sferach życia społecznego: w gospodarce, m.in. na rynku pracy, w sferze spożycia, w sferze polityki, kultury, m.in. w dostępie do oświaty i do dóbr kulturalnych; w sferze dostępu do usług i świadczeń społecznych; w sferze mieszkalnictwa itp.
Ogólnej przyczyny procesów m.s. we współczesnym świecie doszukiwać się należy w dominującym wolnorynkowym systemie gospodarczym. Przyjęty, w krajach o gospodarce liberalnej, sposób podziału dochodu narodowego powoduje pogłębianie się podziału społeczeństwa na biednych i bogatych, przy czym biedni w wielu krajach nie tylko nie korzystają proporcjonalnie z ogólnego wzrostu gospodarczego, ale, pomimo ogólnego wzrostu, ich dochody zmniejszają się w wyrazie absolutnym, a z nimi ulega ograniczeniu ich uczestnictwo w licznych sferach życia społecznego. Globalizacja gospodarki światowej powoduje zmiany na rynku pracy, w wyniku których bezrobocie urasta do najważniejszego współczesnego problemu społecznego. Bezpośrednimi przyczynami narastania m.s. jest szeroko rozumiane ubóstwo, niski poziom oświaty, a także migracje ludności w poszukiwaniu lepszych warunków życia i w ucieczce przed międzynarodowymi konfliktami zbrojnymi i wojnami domowymi. Niepoślednią rolę marginalizującą określone grupy społeczne odgrywa także niepełnosprawność (fizyczna i umysłowa).
Ilość i różnorodność obszarów, na których występuje m.s. w skali lokalnej, regionalnej i narodowej przesądza o wielkiej liczbie kryteriów, które trzeba zastosować, aby stwierdzić istnienie, głębokość i rozległość obserwowanych zjawisk. W większości przypadków do mierzenia m.s. można użyć odpowiednich danych statystycznych różnej proweniencji. Jednak dane urzędowe, nawet jeśli są dostępne, nie dają często odpowiedzi na wiele ważnych pytań. Użycie socjologicznych metod badawczych i nadanie ich wynikom postaci liczbowej pozwala w wielu wypadkach na dokonywanie porównań, a także uszeregowanie różnych czynników wg ważności roli, jaką odegrały lub odgrywają w powstawaniu, rozszerzaniu się lub zmniejszaniu obserwowanego zjawiska. M.s. wywołuje szereg negatywnych skutków społecznych. Należą do nich: petryfikacja, pogłębianie się i powstawanie nowych obszarów marginalności oraz dziedziczenie całego syndromu marginalności lub poszczególnych, składających się nań zjawisk, takich jak: ubóstwo, bezrobocie, niski poziom wykształcenia, zły stan zdrowia. Niezależnie od skutków społecznych m.s. występują, spowodowane nią skutki indywidualne, jednostkowe takie, jak bierność, apatia, brak zaufania do innych, uciekanie się do przemocy itp. Zahamowanie rozwoju procesów m.s. wymaga bardzo złożonych działań kompleksowych zarówno w skali globalnej, lokalnej, jak i indywidualnej. W tej pierwszej dokonano wiele dla analizy zjawisk i opracowania programów działania. Wskazują na to dokumenty przyjęte na wielu konferencjach światowych odbytych w ostatniej dekadzie pod auspicjami ONZ: Konferencja na temat ochrony środowiska (Rio de Janeiro 1992), Konferencja na temat mieszkalnictwa (Vancouver 1982, Stanbuł 1996), Konferencja Ludnościowa (Kair 1994), Światowy Szczyt w sprawie Rozwoju Społecznego (Kopenhaga 1995), Konferencja w sprawie sytuacji kobiet (Pekin 1996) i in. Problem nie polega na braku programów lecz na niedostatkach w ich realizacji. Zamiana programów w obowiązujące decyzje wymaga akceptacji założeń ogólnych i ich operacjonalizacji przez władze poszczególnych państw, które mają własne priorytety, często odsuwające realizację programów światowych na nieokreśloną przyszłość.
Najważniejsze i najbardziej ogólne wytyczne działania przeciwko światowym zjawiskom m.s. formułuje się następująco: osiągnięcie jak najwyższego poziomu wykształcenia ludności świata - inwestycje w oświatę i dobre funkcjonowanie szkolnictwa na wszystkich szczeblach powinny mieć najwyższą rangę w polityce poszczególnych państw; skuteczna walka z ubóstwem, szczególnie z bezrobociem wśród młodzieży; zmodyfikowanie modelu rozwoju społecznego w kierunku znalezienia równowagi pomiędzy nieograniczonym wzrostem gospodarczym i maksymalizacją zysku a godnością człowieka (model sustainable development - zrównoważonego rozwoju); rozwiązanie problemu mieszkaniowego; budowanie społeczeństwa obywatelskiego: równość praw, w szczególności praw kobiet i młodzieży; demokratyzacja; decentralizacja; rozwój organizacji pozarządowych; rozwój infrastruktury społecznej; doskonalenie systemów zabezpieczenia społecznego. Zob. ekskluzja społeczna.
(T.K.)
© Instytut Polityki Społecznej i Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR
nubiska