Ryszard Kulesza - Spartańskie wychowanie (Mówią Wieki 3-2003).pdf - Antyczna Grecja - DamnFineCoffee

Spartańskie wychowanie

Historia starożytna

Starożytną Spartę bardzo długo uważano za rodzaj skamieniałości

przedhistorycznej, uznając, że zwyczaje i instytucje, które w innych krajach

greckich zanikły, w Sparcie przetrwały w zasadniczo niezmienionej postaci. Za

szczególny zabytek z najdawniejszej przeszłości uchodziło spartańskie

wychowanie (agoge), będące obecnie synonimem surowości ocierającej się

wręcz o okrucieństwo. Ostatnie badania dowiodły, że ów pogląd, jak niemal

cały wizerunek antycznej Sparty, jest zasadniczo błędny.

RYSZARD KULESZA

Na przełomie maja i czerwca w spartańskiej świątyni Artemidy Orthia młodych

chłopców poddawano okrutnej próbie. Najpierw w świątyni zjawiali się

widzowie. Po wstępnych rytuałach, ofiarach i modlitwach przybywali

młodzieńcy. Gdy ustawili się w szeregu w pobliżu długiego na 8-10 m ołtarza,

na ich plecy zaczynały spadać razy batów. Nieopodal zajmowała miejsce

kapłanka Artemidy z niewielkim posążkiem bogini w ręku, który stawał się

podobno nieznośnie ciężki, jeśli którykolwiek z biczujących (hoi mastigountes)

oszczędzał młodzieńca z powodu jego urody lub pozycji społecznej. W czasie

chłosty obecni na widowni rodzice głośno zagrzewali swe pociechy do

wytrwania. Ten, który wytrzymał najdłużej, zostawał zwycięzcą. Otrzymywał

zaszczytny tytuł bomonikes i prawo do wystawienia w sanktuarium swego

pomnika upamiętniającego okazane męstwo.

Pomnik Leonidasa w Termopilach. W 480 roku król Sparty wraz z trzystoma

wojownikami bronił wąwozu termopilskiego przed armią perską króla

Kserksesa. Wszyscy Spartanie zginęli. Według tradycji Spartanin wracał z

wojny "z tarczą albo na tarczy". Męstwo ceniono w Sparcie niezwykle wysoko,

a tchórzostwo karano surowo

Tak wyglądał sprawdzian wytrzymałości (ho tes karterias agon), najsłynniejsza

z prób, jakim poddawano młodzieńców spartańskich, i zarazem najbardziej

popularna atrakcja turystyczna Sparty w czasach rzymskich. Spektakl obejrzało

wielu zagranicznych podróżników, wśród nich Cyceron, Plutarch, Libanios.

Potępiony przez Tertuliana, który porównał fałszywą nagrodę - pragnienie

sławy, dla której Spartanie i inni poganie umierali, do prawdziwej nagrody, za

jaką chrześcijanie gotowi są oddać życie, dla elity Cesarstwa Rzymskiego stał

się kwintesencją wszystkiego, co spartańskie. O jego niesłabnącej popularności

świadczy ostatnia, najbardziej monumentalna przebudowa świątyni Artemidy

Orthia w III wieku n.e., gdy dodano trybuny, z których więcej widzów mogło

wygodnie obserwować sprawdzian.

Podczas chłosty chłopcy musieli zachować milczenie. Starożytni autorzy

twierdzą, że często umierali od razów, wybierając śmierć, zamiast wstydu, jaki

czekałby ich, gdyby nie przeszli próby w obecności swoich rodzin i przyjaciół.

Plutarch (I/II wiek n.e.) zapewnia, że widział wielu, którzy dali się zachłostać na

śmierć przy ołtarzu Orthii. W rzeczywistości było mało prawdopodobne, aby

Sparta, zwłaszcza w II wieku n.e., mogła wystawiać na ryzyko życie

potencjalnych członków nielicznej warstwy rządzącej. Zapewne Plutarch

podczas wizyty w Sparcie uległ urokowi budzących grozę (i zainteresowanie

turystów) miejscowych opowieści. Nie ulega jednak wątpliwości, że chłosta

była głównym elementem całego rytuału.

Spór o rodowód agoge

Do niedawna uważano opisywany obrzęd za relikt najdawniejszej przeszłości,

klasyczny ryt inicjacyjny symbolizujący przejście od wieku młodzieńczego do

dorosłego. Starożytni autorzy jednak wcale nie są zgodni co do dawności

rytuału. Co więcej, pierwsza wzmianka o biczowaniu efebów (diamastigosis)

przy ołtarzu Orthii pojawia się dopiero w źródle rzymskim z I wieku p.n.e.

Plutarch wiąże początki obyczaju z okresem wojen perskich. W czasach, gdy

odwiedził Spartę, początki obrzędu najwyraźniej umieszczano w V wieku,

łącząc je z okresem świetności państwa. Ale już 50 lat później, gdy w Sparcie

bawił Pauzaniasz, biczowanie chłopców przy ołtarzu Artemidy uważano za

obyczaj Likurgowy. Najprawdopodobniej właśnie w połowie II wieku n.e. całą

agoge przypisano do zbioru zwyczajów wprowadzonych przez legendarnego

Likurga, którego Spartanie w okresie klasycznym uważali za twórcę swego

ustroju. Świadomie lub nie ich potomkowie uznali się za bezpośrednich

spadkobierców najświetniejszych tradycji spartańskich, uosabianych przez

Likurga. W atmosferze, jak panowała wówczas w rzymskiej Sparcie, bez trudu

zaakceptowano pradawność obrzędu. Była to świadoma archaizacja, której

świadectwa odnajdujemy w inskrypcjach.

Nowożytni uczeni zaopatrzyli agoge w jeszcze bardziej szacowną, sięgającą

najwcześniejszego okresu dziejów Grecji, przedlikurgową genealogię. Z

pojawienia się w inskrypcjach czegoś, co na pierwszy rzut oka wyglądało na

"dawny dialekt lakoński", wyciągnęli wniosek, że w czasach rzymskich

Spartanie przyjęli na nowo Likurgowe zwyczaje oraz powrócili do używania

dialektu lakońskiego w życiu codziennym. Jednak ostatnio okazało się, że

instytucje publiczne rzymskiej Sparty były zasadniczo takie same jak w innych

miasteczkach wschodnich prowincji cesarstwa, a analiza inskrypcji całkowicie

obaliła pogląd, że Spartanie znowu zaczęli posługiwać się językiem przodków.

Spośród ponad tysiąca znanych inskrypcji z czasów rzymskich ok. 900 stanowią

zapisane w używanej ówcześnie w całym świecie greckim koine (dialekt

"wspólny" języka greckiego, rozpowszechniony w epoce hellenistycznej) teksty

publiczne, np. uchwały miejskie, dekrety honoryfikacyjne, spisy urzędników.

Dalszych 151 inskrypcji dotyczy agoge (napisy na bazach pomników

wystawianych przez bomonikai oraz dedykacje zwycięzców w innych

zawodach). W obydwu kategoriach napisów przeważa koine. Zaledwie w trzech

inskrypcjach publicznych i 43 dotyczących agoge pojawiają się odmienne, stare

doryckie formy dialektalne.

Maska rytualna ze świątyni Artemidy Orthia w Sparcie

Zastanawia, że większość archaizujących inskrypcji wiąże się z agoge. Co

więcej, ów lingwistyczny archaizm ogranicza się do dość krótkiego okresu

czasu między latami trzydziestymi II wieku n.e. i połową następnego stulecia. A

co najciekawsze, wyjątkowość tych tekstów sprowadza się głównie do zasad

ortografii. W istocie nie chodziło o powrót do dawnego języka, lecz przydanie

zwykłej koine archaizującej ortografii, by otoczyć agoge aurą starożytności. Na

potrzeby agoge stworzono - jak się zdaje - sztuczny dialekt lakoński, używany

zapewne jedynie w czasie obrzędów.

Czy sprawdzian wytrzymałości powinniśmy w tej sytuacji uznać za wynik

lakonizowania mieszkańców rzymskiej Sparty, czy raczej za kontynuację

starszego, opisywanego przez Ksenofonta (IV wiek p.n.e.), obyczaju walki

dwóch drużyn chłopców o złożone na ołtarzu Artemidy Orthii sery? Wielu

uczonych wyznaje ten ostatni pogląd, zakładając, że źródła (zarówno

wcześniejsze, jak i późniejsze) mówią o tym samym. Wskazywałoby na to

miejsce - sanktuarium Artemidy Orthia. U Ksenofonta jednak dwie drużyny

chłopców walczą o sery i nie ma choćby najsłabszej sugestii, że chodzi o

sprawdzian wytrzymałości. Z kolei w rytuale opisywanym przez Plutarcha i

późniejszych autorów serów w ogóle nie ma - jest tylko sprawdzian

wytrzymałości!

Czyżby więc nastąpiła zmiana funkcji obrzędu? Ku takiemu rozwiązaniu

skłaniali się badacze, których uwagi nie umknęło zniknięcie serów. Walkę o

sery uznano (chyba słusznie) za element inicjacji spartańskich młodzieńców na

wojowników i mężów. Chłostanie chłopców w trakcie walki odczytano jako

element rytuału płodności, przywołując przykład rzymskich Luperkaliów. W ten

sposób walka o sery nabrała podwójnego znaczenia, odpowiadającego

podwójnym kompetencjom Artemidy jako bogini płodności i wojny. W wyniku

ewolucji obyczaju rytuał utracił swój pierwotny sens, przeistaczając się głównie

w sprawdzian wytrzymałości. Owa interpretacja, acz interesująca, jest

całkowicie błędna. W rzeczywistości karterias agon wymyślono zupełnie od

nowa w latach dwudziestych III wieku p.n.e.

Lakońska kontrrewolucja

Jego prawdziwym twórcą był stoik Sfajros Borystenita, doradca króla

Kleomenesa III, który dokonał w 227 roku p.n.e. zamachu stanu i pod hasłem

przywrócenia praw Likurga rozpoczął zasadniczą przebudowę ustroju

społecznego i politycznego Sparty.

Sfajros pomagał Kleomenesowi odbudować stary sposób wychowania i stołówki

publiczne (syssitie), ale wiele zaproponowanych zmian radykalnie odbiegało od

pierwowzoru. Należała do nich zmiana funkcji obrzędu w sanktuarium Orthii,

który z walki dwóch drużyn chłopców o sery przekształcono (w istocie

stworzono na nowo w tym samym miejscu) w sprawdzian wytrzymałości,

zgodnie z poglądami stoików - stąd nacisk na wytrzymałość - i rachubami

politycznymi Kleomenesa III. Karterias agon narodził się za sprawą Sfajrosa,

który odegrał w dziejach Sparty rolę nowego, w istocie jedynego, którego

historyczności możemy być pewni, Likurga.

Sfajros stworzył zapewne całe wychowanie spartańskie w tej postaci, którą za

pośrednictwem autorów piszących w czasach rzymskich przejęli uczeni w XIX i

XX wieku. W czasach Sfajrosa i Kleomenesa III w zapomnienie poszedł

spartański styl życia (diaita), którego zasadniczymi elementami były

ukształtowane na przełomie VII i VI wieku p.n.e. syssitie i państwowe

wychowanie.

Artemida, posąg z epoki hellenistycznej z Azji Mniejszej

Dawny model wychowawczy chciał przywrócić król Agis IV (ok. 244-240

p.n.e.), z czego należy wnosić, że w jego czasach już go zarzucono. Skoro zaś

jeszcze ok. 274 roku p.n.e. król Epiru Pyrrus myślał o oddaniu swych synów na

spartańskie wychowanie, wolno sądzić, że w tym okresie jeszcze istniało.

Zestawiając ze sobą obie informacje, możemy założyć, że zanika ono po 274

roku p.n.e., a być może przed 264 rokiem p.n.e., kiedy urodził się Agis IV.

Ostatnim znanym Spartaninem, który przeszedł agoge, był Ksanthippos,

dowódca najemny, w czasie pierwszej wojny punickiej dowodzący w 255 roku

wojskami Kartaginy walczącymi z Rzymem. Ponieważ wydaje się mało

prawdopodobne, aby Kartagińczycy skorzystali z usług kogoś, kto właśnie

ukończył agoge, a Polibiusz mówi o doświadczeniu wojskowym Ksanthipposa,

można sądzić, że zakończył on pobieranie nauk na długo przed tą datą. Na

podstawie zachowanego materiału wypada zatem przyjąć, że wychowanie

klasyczne przetrwało do ok. 270-250 p.n.e. Za terminus ante quem winniśmy

uznać wstąpienie na tron Agisa IV (ok. 244 roku p.n.e.), uwzględniając zarazem

możliwość pewnego przesunięcia daty wstecz, gdyż Agis nosił się z zamiarem

przywrócenia agoge, zanim jeszcze został królem.

Upadek spartańskiego wychowania w pierwszej połowie III wieku p.n.e. był

przejawem rozkładu całego systemu społecznego Sparty. Utrata Messenii w

371/370 roku p.n.e., koncentracja ziemi w rękach bogaczy, masowa

pauperyzacja obywateli, których liczba spadła w połowie tego stulecia do

siedmiuset, wywołały daleko idące zmiany wewnętrzne w Sparcie. Być może

sprzyjało temu przejmowanie wzorów z innych państw, a także próby

unowocześnienia państwa podjęte przez króla Areusa I (309/308-264 p.n.e.).

Sparta upodobniła się wówczas do innych państw greckich, tracąc bezpowrotnie

swą dawną oryginalność.

Plany Agisa IV reformy państwa, w tym przywrócenia agoge, nie powiodły się.

Przeciwnicy polityczni skutecznie przeszkodzili w realizacji jego zamierzeń,

zabijając młodego króla. Zamiary zamordowanego Agisa wprowadził w czyn

Kleomenes III (235-222 p.n.e.), który przy pomocy Sfajrosa przywrócił agoge i

syssitie.

Od agoge klasycznej do rzymskiej

Jednym z elementów odróżniających agoge hellenistyczną od systemów

istniejących w innych miastach greckich była z pewnością jej długotrwałość:

trwała ponad dwa razy dłużej niż zwykła efebia. O ile gdzie indziej edukacja

kończyła się zazwyczaj po dwóch latach, spartańska młodzież rozpoczynała ją

(podobnie jak rówieśnicy z innych miast) w wieku lat czternastu-piętnastu, ale

pozostawała pod nadzorem wychowawców przez następnych sześć-siedem lat.

Stworzony przez Sfajrosa system wychowawczy przetrwał do 188 roku p.n.e.,

gdy zwycięski Związek Achajski zmusił Spartę do jego zniesienia. Gdy jednak

w 146 roku p.n.e. Rzymianie po zwycięstwie nad Związkiem Achajskim nadali

Sparcie uprzywilejowany status wolnego miasta (civitas libera), powstały

warunki również do przywrócenia agoge. Jej rzymska wersja utrzymała się aż

do IV wieku n.e.

Agoge rzymska jest nam dość dobrze znana dzięki licznym inskrypcjom, a także

świadectwom literackim, wśród których największe znaczenie mają przekazy

Plutarcha i Pauzaniasza. Analiza zachowanego materiału wskazuje, że w

stosunku do wychowania klasycznego ówczesna agoge jest tworem nowym i

Ryszard Kulesza - Spartańskie wychowanie (Mówią Wieki 3-2003).pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: