ROMAN OSSOWSKI
TEORETYCZNE i PRAKTYCZNE PODSTAWY REHABILITACJI
SPIS TREŚCI
Przedmowa.....................................................................................
ROZDZIAŁ PIERWSZY
Koncepcja funkcjonowania człowieka - ujęcie na użytek
rehabilitacji....................................................................................
1. Podstawowe mechanizmy funkcjonowania człowieka................
1.1. Mechanizmy autonomiczne..............................................
1.1.1. Metabolizm. - autonomiczne funkcjonowanie
ustroju........................................................................
1. 1.2. Homeostaza i stres - zachowanie biologicznych
standardów................................................................
1.2. Mechanizmy zachowania człowieka.................................
1.2.1. Odruchy bezwarunkowe............................................
1.2.2. Odruchy warunkowe - zachowania nabyte...............
1.2.3. Zachowania wytwarzane przez jednostkę
- przystosowanie do otoczenia oraz ustosunkowania osobiste......................................................................
2. Niepełnosprawnoś jako wyraz obniżonej wydolności
regulacyjnej jednostki................................................................
3. Sytuacje życiowe osób niepełnosprawnych...............................
3.1. Status pojęcia "sytuacja" w psychologii...........................
3.1.1. Natura informacji o relacjach między podmiotem
a otoczeniem...............................................................
3.1.2. Struktura programów regulacji a sytuacja
człowieka....................................................................
3.2. Natura sytuacji życiowych osoby niepełnosprawnej
- egzemplifikacja..............................................................
3.2.1. Percepcja własnego położenia życiowego...................
3.2.2. Percepcja otoczenia zewnętrznego.............................
3.2.3. Percepcja samego siebie w perspektywie innych.......
4. Nauczanie nowych czynności jako instrumentów przekształcania sytuacji istniejących w pożądane........................ 86
5. Niepełnosprawnoś jako czynnik zaburzający typową
strukturę czynności...................................................................... 88
5.1. Struktura czynności orientacji przestrzennej
i samodzielnego poruszania się niewidomych.................. 91
5.2. Struktura czynności porozumiewania się osób
niesłyszących i laryngektomowanych............................... 93
5.3. Struktura czynności poruszania się osób
z dysfunkcją narządów ruchu.......................................... 96
Podsumowanie................................................................................. 99
Blok rozszerzający.......................................................................... 100
Ćwiczenia....................................................................................... 102
ROZDZIAŁ DRUGI
Rehabilitacja jako droga zmiany losu rzeczywistego
w sytuację z nadzieją................................................................... 105
1. Rozwój idei rehabilitacji-rys historyczny.................................. 107
2. Podstawowe właściwości nowoczesnego systemu rehabilitacji................................................................................. 115
2.1. Powszechnoś rehabilitacji............................................ 116
2.2. Wczesne zapoczątkowanie rehabilitacji......................... 117
2.3. Kompleksowoś w rehabilitacji...................................... 119
2.4. Ciągłoś w rehabilitacji.................................................. 121
2.5. Warunki skuteczności systemu opieki leczniczo-
rehabilitacyjnej............................................................... 122
3. Rehabilitacja-cele, rodzaje....................................................... 126
4. Rehabilitacja medyczna............................................................. 129
4.1. Charakterystyka rehabilitacji medycznej....................... 129
4.2. Instrumenty rehabilitacji medycznej............................. 134
5. Rehabilitacja psychologiczna..................................................... 143
5. 1. Charakterystyka rehabilitacji psychologicznej.............. 143
5.2. Czas i fazy życia a specyficzne uwarunkowania
efektywności rehabilitacji psychologicznej..................... 151
5.2.1. Choroba oraz niepełnosprawnoś w dzieciństwie i okresie dorastania a uwarunkowania psychologiczne efektów rehabilitacji...................................... 156
5.2.2. Choroba i niepełnosprawnoś w okresie dorosłości a uwarunkowania psychologiczne efektów rehabilitacji............................................................... 164
5.2.3. Staroś ze współistnieniem choroby i niepełnosprawności a uwarunkowania psychologiczne efektów rehabilitacji.................................................. 168
5.3. Instrumenty rehabilitacji psychologicznej..................... 175
5.3.1. Rehabilitacja psychologiczna w formie
psychoterapii............................................................ 176
5.3.2. Poradnictwo rehabilitacyjne..................................... 182
5.3.3. Rehabilitacja niespecyficzna..................................... 186
6. Rehabilitacja społeczna.............................................................. 196
6.1. Charakterystyka rehabilitacji społecznej....................... 196
6.2. Instrumenty rehabilitacji społecznej.............................. 199
7. Kluczowa rola osoby niepełnosprawnej
w procesie rehabilitacji.............................................................. 201
Podsumowanie............................................................................... 206
Blok rozszerzający.......................................................................... 206
Ćwiczenia....................................................................................... 209
ROZDZIAŁ TRZECI Integracja jako cel i metoda rehabilitacji................................. 211
1. Integracja-dlaczego?................................................................ 213
2. Charakterystyka procesu integracji........................................... 220
3. Możliwości i bariery integracyjnego uczestnictwa ludzi
niepełnosprawnych w życiu społecznym................................... 231
Podsumowanie.............................................................................. 235
Blok rozszerzający......................................................................... 235
Ćwiczenia....................................................................................... 236
ROZDZIAŁ CZWARTY Diagnoza niepełnosprawności na potrzeby rehabilitacji......... 239
1. Uwagi ogólne............................................................................. 241
2. Rozważania wokół istoty i modelów diagnozy........................... 243
3. Struktura diagnozy sytuacyjnej................................................ 251
4. Miejsce pacjenta w procesie diagnozowania - pacjent
podmiot czy przedmiot?.............................................................. 259
5. Diagnoza stopnia niezdolności do pracy - zarys koncepcji........ 262
6. Uwagi o diagnozie czynności...................................................... 270
Podsumowanie............................................................................... 273
Blok rozszerzający.......................................................................... 273
Ćwiczenia....................................................................................... 274
ROZDZIAŁ PIĄTY
Główne kierunki modyfikowania właściwości otoczenia
osób niepełnosprawnych............................................................. 277
1. Ogólna charakterystyka właściwości otoczenia......................... 279
2. Struktura właściwości otoczenia i możliwości modyfikacji........ 283
2.1. Stan wiedzy i postawy społeczne wobec osób
niepełnosprawnych........................................................ 283
2.2. System ekonomiczny..................................................... 288
2.3. System prawny.............................................................. 291
2.4. Pomoc i polityka społeczna państwa............................. 301
2.5. Problemy barier architektonicznych
i urbanistycznych.......................................................... 310
2.6. System edukacji............................................................ 314
2.7. Zatrudnienie i praca osób niepełnosprawnych............. 321
2.8. System środowiskowej opieki zdrowotno-
rehabilitacyjnej.............................................................. 325
2.9. Organizacje rządowe i pozarządowe.............................. 332
Podsumowanie.............................................................................. 338
Blok rozszerzający......................................................................... 338
Ćwiczenia...................................................................................... 339
Posłowie........................................................................................ 341
Bibliografia................................................................................... 345
PRZEDMOWA
Bez podłoża idei - czynnoś nie ma znaczenia. Nick Miller, 1986
W czasach historycznych choroby gnębiły człowieka, w takim samym zakresie, jak i współcześnie. W każdej epoce ludziom zagrażały cierpienia, choroby, kalectwa i śmierć. Zawsze też człowiek próbował się broni przed nimi i ich następstwami. Używał do tego różnych środków - od medycyny magicznej po współczesną naukowo-technologiczną.
Od ponad stu lat medycyna i lecznictwo zaczęło posługiwa się badaniami laboratoryjnymi, higienę oparto na bakteriologu, wprowadzono opiekę społeczną z kasami chorych, zbudowano szpitale, sanatoria i hospicja. Do istniejącego bogactwa metod leczenia wprowadzono m.in. promieniowanie rentgenowskie, antybiotyki, szczepienia ochronne, chemioterapię, transplantacje, dietetykę i kinezyterapię. Postępująca specjalizacja w leczeniu oraz technicyzacja doprowadziła jednak do kształtowania się "medycyny bez ludzkiego oblicza". Nagle tradycyjną euforię, płynącą z postępów w leczeniu, zaczęły dopełnia wątpliwości, głównie natury etycznej i psychicznej.
Zaczęto zastanawia się nad etyką opieki, prawem człowieka do autonomii, w tym i kwestią podejmowania decyzji w czyimś imieniu, podejmowania leczenia i jego zaprzestania, stopniem dobroczynności nie naruszającej autonomii, wartości życia, prawa do godnej śmierci itp. Do przedmiotu współczesnej medycyny i psychologii dopisano takie zagadnienia, jak kontakt lekarza z chorym człowiekiem oraz związane z tym interakcje dotyczące m.in. informowania pacjenta o stanie zdrowia i potrzebnych działaniach leczniczych; psychologicznych uwarunkowań zachowania zdrowia lub szybkiego powrotu do zdrowia, pomimo występowania poważnych czynników pa-togennych; znaczenia globalnej orientacji życiowej w wysiłkach pacjenta, aby przezwycięży chorobę; zaradności życiowej człowieka,
mimo choroby i cierpienia powodującej przyjmowanie nie roli chorego, a tylko człowieka z chorobą. Można by wyróżni jeszcze wiele innych zagadnień.
Jest paradoksem, że osiągnięciom współczesnej medycyny towarzyszy wzrost liczby chorych i niepełnosprawnych. Statystyki Światowej Organizacji Zdrowia z lat 50; 60., 70. i następnych podają narastającą liczbę osób niepełnosprawnych, która w ciągu ostatnich 30 lat z 12% zwiększyła się na 18% całej populacji ludzkiej, czyli prawie co piąty mieszkaniec naszego globu jest osobą w mniejszym lub większym stopniu niepełnosprawną (K. Milanowska 1993 - I Europejski Kongres Niepełnosprawni Bliżej Europy).
Źródłem niepełnosprawności i kalectwa są:
rozwój i postęp nauk medycznych, który przyczynił się do ratowania życia i utrzymania przy życiu mimo ciężkiej choroby i niepełnosprawności;
tryb życia i warunki pracy wyrażające się m.in. w abiologicznym oraz apsychicznym postępie - automatyzacja czynności roboczych, pośpiech i tempo, sukces i pozycja za wszelką cenę oraz niezdolnoś do radosnego przezywania codzienności;
skażone środowisko, zarówno powietrze, woda jak i ziemia, które wpływa nie tylko na rozwój ontogenetyczny, ale i wywiera wpływ na filogenezę;
wypadki związane z rozwojem cywilizacji, a zwłaszcza komunikacyjne.
Przez wieki sądzono, że problemy niepełnej sprawności to przede wszystkim problemy medyczne. W wieku XX do wartości ogólnoludzkich dopisano racjonalnie pojętą troskę o ludzi niepełnosprawnych. Rehabilitacja osób niepełnosprawnych i związana z tym normalizacja ich życia jest wyrazem realizacji najlepszych idei humanistycznych, którym w przeszłości poświęcali się lekarze, naukowcy, teoretycy idei, administratorzy, działacze społeczni, duchowni, a także sami niepełnosprawni wraz z rodzinami.
Szczególnym wydarzeniem w naszym stuleciu było ogłoszenie przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych roku 1981 Rokiem Ludzi Niepełnosprawnych, a lata 1983-1992 Dekadą Ludzi Niepełnosprawnych.
Obecnie głównymi obszarami działalności praktycznej rehabilitacji są:
profilaktyka przewlekłego stanu upośledzenia sprawności fizycznej oraz stanu trwałego kalectwa;
skrócenie okresu niewydolności fizycznej i psychicznej oraz zaburzeń funkcjonalnych;
kompensacja ubytków uszkodzonych narządów i układów organizmu ludzkiego;
przywrócenie człowiekowi zdolności do pracy i zarobkowania oraz czynnego udziału w życiu społecznym (K. Milanowska 1993).
Znaczenia rehabilitacji w kreowaniu wartości humanistycznych nie da się przecenić. Rehabilitacja integruje działania medyczne i paramedyczne, przyczynia się do rehumanizacji medycyny, wnosi istotne wartości do uczłowieczenia pracy zawodowej, inspirując do osiągania harmonii układu między człowiekiem a środowiskiem pracy, pobudza do refleksji moralnej odnośnie etyki relacji międzyludzkich. Interesując się człowiekiem niepełnosprawnym ujawnia, jak wielki jest potencjał ludzkich możliwości pod warunkiem zaistnienia przyjaznego otoczenia i przeświadczenia osoby niepełnosprawnej, że musi by silniejsza od warunków.
Życie stawia osobom niepełnosprawnym znacznie wyższe wymagania aniżeli pełnosprawnym. Każde wykonane przez nich zadanie jest okupione większym wysiłkiem i pomysłowością, a za osiągniętymi celami życiowymi stoi cierpienie oraz wyrzeczenia, ale i podwójna radoś zwycięstwa.
Należy mie nadzieję, że w wieku XXI rehabilitacja przyczyni się do jeszcze większego upodmiotowienia pacjentów - będą oni klientami usług rehabilitacyjnych, a nie przedmiotem rehabilitacji. Znaczy to, że będą sami wytycza własne cele życiowe, utrzymywa do nich dystans, dobiera metody osiągania celów, a czyni to będą inteligentnie.
Uzasadnienie treści zawartych w podręczniku
Głównym przesłaniem pracy jest ukazanie szans dokonywania zmian własnego położenia życiowego przez osobę niepełnosprawną -niekiedy pesymistycznego - na egzystencję z nadzieją i sensem. Starano się ukaza warunki i możliwości rzeczywistej zmiany własnego losu. Podręcznik jest ofertą skierowaną do tych, którzy uczestniczą w procesie rehabilitacji, dokonującej się dzięki aktyvVności samych osób niepełnosprawnych oraz w przyjaznym otoczeniu rehabilitantów - lekarzy, psychologów, pedagogów specjalnych, służb specjalnych, ruchów samopomocowych, a zwłaszcza rodzin.
Struktura podręcznika została podporządkowana pewnym założeniom teoretycznym, które stanowiły podstawę doboru treści i ich strukturalizacji, oraz przygotowaniu merytorycznemu autora podręcznika - psychologa.
Założenie 1. Człowiek jest istotą biopsychiczną regulującą stosunki z otoczeniem i podlegającą regulacji.
Życie nie jest usadowieniem się w bycie, lecz nieustannym dążeniem do coraz wyższych form egzystencji. Najdobitniej wyraził to Ludvig von Bertalanffy ( 1984) w teorii systemów. Człowiek nie tylko podlega wpływom świata, ale i tworzy swój świat; nie tyle podlega oddziaływaniom świata (jest reaktywny), co sam jest źródłem aktywności. Z tych względów, takie kategorie pojęciowe jak samoregulacja, równoważenie, organizacja, homeostaza, samorealizacja, sprawnoś i wydolnoś są podstawowymi kategoriami opisu człowieka regulującego stosunki z otoczeniem i ze świadomością, że człowiek jako element strukturalny otoczenia, także podlega regulacji. W tej perspektywie osoba niepełnosprawna jest osobą o obniżonej wydolności samoregulacyjnej. Mimo to posiada wiele "uśpionych" talentów, które w procesie rehabilitacji należy zidentyfikowa i spożytkować.
Człowiek posiada możliwości intencjonalnego przekształcania własnego położenia życiowego. Możliwości jego modyfikowania zgodnie z własnymi idealizacjami, polegającymi na realizacji zadań bliskich i dalekich, są głównymi wskaźnikami jakości życia każdego człowieka. Istota trudnych sytuacji życiowych osób niepełnosprawnych wyraża się w niewydolności dokonywania zmian rzeczywistego położenia życiowego w położenie zgodne z własnymi pragnieniami, a w pewnym sensie i społecznymi oczekiwaniami.
Niestety, proces intencjonalnego przekształcania rzeczywistości napotyka na utrudnienia i przeszkody tkwiące w samej osobie, jak
rano się ukaza warunki i możliwości rzeczywistej zmiany własnego losu. Podręcznik jest ofertą skierowaną do tych, którzy uczestniczą w procesie rehabilitacji, dokonującej się dzięki aktyvVności samych osób niepełnosprawnych oraz w przyjaznym otoczeniu rehabilitantów - lekarzy, psychologów, pedagogów specjalnych, służb specjalnych, ruchów samopomocowych, a zwłaszcza rodzin.
Życie nie jest usadowieniem się w bycie, lecz nieustannym dążeniem do coraz wyższych form egzystencji. Najdobitniej wyraził to Ludvig von Bertalanffy ( 1984) w teorii systemów. Człowiek nie tylko podlega wpływom świata, ale i tworzy swój świat; nie tyle podlega oddziaływaniom świata (jest reaktywny), co sam jest źródłem aktywności. Z tych względów, takie kategorie pojęciowe jak samoregulacja, równoważenie, organizacja, homeostaza, samorealizacja, sprawnoś i wydolnoś są podstawowyrni kategoriami opisu człowieka regulującego stosunki z otoczeniem i ze świadomością, że człowiek jako element strukturalny otoczenia, także podlega regulacji. W tej perspektywie osoba niepełnosprawna jest osobą o obniżonej wydolności samoregulacyjnej. Mimo to posiada wiele "uśpionych" talentów, które w procesie rehabilitacji należy zidentyfikowa i spożytkować.
Człowiek posiada możliwości intencjonałnego przekształcania własnego położenia życiowego. Możliwości jego modyfikowania zgodnie z własnymi idealizacjami, polegającymi na realizacji zadań bliskich i dalekich, są głównymi wskaźnikami jakości życia każdego człowieka. Istota trudnych sytuacji życiowych osób niepełnosprawnych wyraża się w niewydolności dokonywania zmian rzeczywistego położenia życiowego w położenie zgodne z własnymi pragnieniami, a w pewnym sensie i społecznymi oczekiwaniami.
starano się ukazać warunki i możliwości rzeczywistej zmiany własnego losu. Podręcznik jest ofertą skierowaną do tych, którzy uczestniczą w procesie rehabilitacji, dokonującej się dzięki aktyvVności samych osób niepełnosprawnych oraz w przyjaznym otoczeniu rehabilitantów - lekarzy, psychologów, pedagogów specjalnych, służb specjalnych, ruchów samopomocowych, a zwłaszcza rodzin.
i w otoczeniu. Osoba musi radzi sobie ze stresem. Istnieje bogaty repertuar możliwości adaptacyjnych do stresu: rozwojowych (uczenie się nowych czynności, autokonterola emocji) i patologicznych (mechanizmy obronne, nerwice, psychozy). Jeśli jednak osoba niepełnosprawna pomyślnie rozwiązuje sytuacje trudne, to są one głównym czynnikiem rozwoju nowych możliwości twórczego uobecniania się w otoczeniu. Zatem edukacja w zakresie rozwiązywania trudnych sytuacji życiowych stanowi jeden z najważniejszych celów rehabilitacji.
W rozdziale I dokonano opisu człowieka niepełnosprawnego jako systemu otwartego, aktywnego i samoorganizującego się oraz człowieka jako osoby nieustannie rozwiązującej sytuacje zadaniowe. Podstawą opisu było poznawcze podejście do sytuacji, której koncepcję na gruncie polskim wypracował Tadeusz Tomaszewski. Zrozumienie człowieka działającego w sytuacji wymaga opisu jego ukierunkowania życiowego, a następnie oceny - czy w istniejących warunkach otoczenia i w oparciu o posiadane możliwości ma on szansę przekształci sytuację istniejącą (we własnej percepcji) w sytuację pożądaną (w wynik). Takie podejście do opisu człowieka w sytuacji jest określane jako holistyczno-dynamiczne (Cz. Nosal 1980). Zmiana sytuacji, czyli jej przekształcenie dokonuje się za pomocą czynności. Trudności życiowe człowieka mają więc swoje źródło w ograniczeniu czynności (kompetencji, sprawności), braku odpowiednich warunków otoczenia, bądź w podjęciu się niewykonalnych zadań.
Inne źródła trudności tkwią we właściwościach otoczenia, bądź w naturalnych ograniczeniach danej osoby spowodowanych uszkodzeniem.
Podstawowymi kategoriami opisu funkcjonowania człowieka w sytuacji są m.in. poznawcze rozumienie sytuacji, czynność, zadanie, wartość, możliwoś i percepcja własnego położenia życiowego.
Założenie 2. Głównym celem rehabilitacji jest przywracanie ludzi niepełnosprawnych "sobie" i społeczeństwu.
W procesie rehabilitacji usprawnia się to, co zostało uszkodzone, ale w równym stopniu sięga się po aktywa, które nie uległy uszkodzeniu i które są najczęściej nieznane. W oparciu o nie usiłuje
się wpisa na nowo człowieka w otoczenie jako uczestnika życia społecznego. Nowe pytania w rehabilitacji sprowadzają się do kwestii - co można uczynić, aby upodmiotowić pacjenta i nadać mu status klienta, korzystającego z usług, gdyż są mu one potrzebne w realizacji kreowanego przez siebie sensu życia.
Koncepcja rehabilitacji ulega istotnej ewolucji. Coraz częściej odchodzi się od "medycznego" modelu rehabilitacji polegającego na stawianiu diagnozy, a następnie poprzez interwencję w dążeniu do wyleczenia, czyli remisji objawów. Obecnie równie ceniony jest model umiejętności. Jego wyróżnikiem jest dążenie do kształtowania umiejętności życia, uczenia się i pracy w społeczności przy możliwie najmniejszym wsparciu osób oraz instytucji powołanych do pomagania. Rehabilitacja przebiegająca zgodnie z modelem umiejętnoś rozpoczyna się od wypracowania z klientem celów życiowych, które on pragnie i może osiągnąć.
Podstawowe twierdzenia koncepcji rehabilitacji przedstawiono w rozdziale II.
Twórcami nowoczesnego systemu rehabilitacji są Howard Rusk i Wiktor Dega. Na gruncie polskim rehabilitację medyczną dopełnił treściami humanistycznymi i organizacyjnymi Aleksander Hulek, upowszechniając w Polsce osiągnięcia Międzynarodowego Roku Osób Niepełnosprawnych (1981) oraz Dekady ONZ Ludzi Niepełnosprawnych (1983-1992). Warto zauważyć, że w redagowaniu Światowego Programu Działania ONZ na rzecz Osób Niepełnosprawnych brali udział Polacy - Aleksander Hulek, Kazimiera Milanowska i Marian Weiss. Ich poglądy stanowiły podstawę koncepcji II rozdziału podręcznika. Zwrócono w nim uwagę na m.in. znaczenie osoby niepełnosprawnej w "pisaniu" autobiografii, której najważniejszym elementem są sukcesy w przezwyciężaniu własnej niepełnosprawnośd.
W przyszłości proces rehabilitacji będzie opierał się głównie na rehabilitacji środowiskowej, w otoczeniu przyjaznej rodziny, samopomocy oraz dobrze zorganizowanej pomocy instytucji rządowych i pozarządowych.
Założenie 3. Życie społeczne jest normalne, jeśli uczestniczą w nim wszystkie podmioty. Nie mogą by z niego wyłączone
osoby niepełnosprawne, gdyż mają one naturalne prawo do pełnego społecznego uczestnictwa i prawo do podobnych osiągnięć, co ich pełnosprawni partnerzy.
Rozdział III dotyczy problemu egzystencji osób niepełnosprawnych. Istota problemu sprowadza się do pytania - czy osoby niepełnosprawne powinny ży w warunkach integracji czy segregacji? Dotyczy to integracji w edukacji, w pracy i w okresie starości. Za życiem zintegrowanym przemawiają względy etyczne, zawierające się w imperatywie poszanowania dla każdego życia, oraz względy psychologiczne. Rozwój każdej jednostki przebiega najkorzystniej w warunkach naturalnych i w procesie pełnienia wielu ró1. Pozostaje jednak problem warunków umożliwiających nie tylko życie obok, ale i we współpracy na zasadzie akceptacji. Tolerancja bowiem nie jest warunkiem wystarczającym dla integracji.
Podstawą teoretyczną idei integracji jest koncepcja Aleksandra Hulka (1997), dotycząca wspólnych i swoistych zagadnień w rehabilitacji różnych grup z odchyleniami od normy. Autor jest zwolennikiem dostrzegania w większym stopniu tego, co jest wspólne u osób z różnymi rodzajami upośledzeń i ludzi zdrowych. Życie w warunkach integracji jest uczestnictwem w normalnym życiu i sprzyja rozwojowi podobnych potrzeb oraz ich zaspokajaniu - nie wycinkowym, ale podobnym jak u osób zdrowych.
Założenie 4. Sytuacyjna koncepcja diagnozy niepełnosprawności jest szczególnie adekwatna do celów i strategii rehabilitacji. Spełnia ona wszelkie założenia psychospołecznego (interakcyjnego) modelu diagnozy w ujęciu Jerzego Brzezińskiego i Stanisława Kowalika (1991). Diagnoza sytuacyjna ma służy pacjentowi, a nie go opisywać. Jest też wyrazem podmiotowego traktowania pacjenta. Przyczynia się też do transformacji postawy wobec osoby niepełnosprawnej - z "pacjenta" w "klienta".
W rozdziale IV przedstawiono zarys koncepcji diagnozy sytuacyjnej będącej nie tyle w opozycji wobec diagnozy nozologicznej bądź typologicznej, lecz jej rozwinięciem.
Koncepcja diagnozy sytuacyjnej jest naturalną konsekwencją przyjęcia za Tadeuszem Tomaszewskim (1963) i Andrzejem Lewickim
(1969) koncepcji sytuacji i czynności jako podstawy rozwiązywania problemów egzystencjalnych człowieka. Uszczegółowieniem koncepcji diagnozy sytuacyjnej są rozważania J. Brzezińskiego oraz S. Kowalika (1991) dotyczące uwarunkowań diagnozy klinicznej. Ich zdaniem pomoc pacjentowi obejmuje następującą sekwencję zdarzeń: dyskomfort psychiczny utrudniający funkcjonowanie jednostki ^ diagnoza psychologiczna zawierająca przede wszystkim rozpoznanie i wyjaśnienie przyczyn dyskomfortu -^ pomoc psychologiczna adekwatna do wyniku diagnozy. Szczególne zalety autorzy upatrują w diagnozie funkcjonalnej, a zwłaszcza w interakcyjnym modelu diagnozy klinicznej, gdyż jego istotą jest opis trudności, jakie napotyka pacjent w regulowaniu stosunków z otoczeniem i wynegocjowanie z nim strategii pomocy.
Założenie 5. Podjęcie w końcu XX wieku, a zwłaszcza w Międzynarodowym Roku Ludzi Niepełnosprawnych (1981) oraz Dekadzie Narodów Zjednoczonych na rzecz Ludzi Niepełnosprawnych (1983-1992), problematyki rehabilitacji i normalizacji życia osób niepełnosprawnych należy do największych osiągnię humanitarnych kończącego się stulecia.
Główna, idea wspierania osób niepełnosprawnych wyraża się w tworzeniu warunków do godnego życia w takim stopniu, Jak to jest możliwe.
Warunki normalnej egzystencji osób niepełnosprawnych, przede wszystkim warunki konieczne dla udanej rehabilitacji, zostały omówione w rozdziale V. Zostało w nim scharakteryzowane przyjazne otoczenie, którego podstawową właściwością powinno by wyrównywanie szans do życia w otoczeniu skonstruowanym do możliwości ludzi zdrowych oraz niepełnosprawnych.
Idea wyrównywania szans zawiera dwa przesłania. Jedno dotyczy udogodnień umożliwiających osobie niepełnosprawnej bycie maksymalnie samodzielnym, a w konsekwencji jednostką różnych wspólnot o doś szerokim polu wolności bycia człowiekiem. Drugie wiąże się z możliwościami odkrywania nowych szans samorealizacji, której wskaźnikami jest szansa realizacji własnych dążeń oraz przez siebie artykułowanych i wyznaczonych celów życia. Tematyka rozdziału V jest systemową próbą wskazania, że tworząc przyjazne otoczenie sytuujemy człowieka z ograniczeniami w zupełnie nowych warunkach egzystencji. Człowiek niepełnosprawny jeszcze dzisiaj jest ofiarą kultury tworzonej przez wieki przez tzw. zdrową większość.
Układ dydaktyczny podręcznika
Na początku każdego rozdziału zaprezentowano cele dydaktyczne. Umożliwi to czytanie podręcznika pod kątem intencji jego autora. Poza tym ułatwi recepcję treści danego rozdziału.
Zasadniczą częścią rozdziału jest wykład, w którym zaprezentowano rzetelne podstawy umożliwiające organizację rehabilitacji jako procesu wymagającego szerokich kompetencji z zakresu różnych dyscyplin naukowych i ukierunkowanego na wspieranie osoby niepełnosprawnej w autorskim kierowaniu własnym życiem i rozwojem. Szczególnie trudnym problemem było przekonywanie Czytelnika, aby nie tyle naprawia i usprawnia to, co jest uszkodzone, ale i w równym stopniu rozwija aktywa jednostki. Ciężar i ograniczenia związane z niepełnosprawnością są skutkiem nie tyle fizycznych uszkodzeń co fizycznego i społecznego otoczenia kreowanego przez wieki, głównie z myślą o ludziach zdrowych i dorosłych. Istotę podstawowego problemu praktycznego w rehabilitacji można wyrazi w pytaniu - jakie są możliwości stymulowania rozwoju osoby niepełnosprawnej oraz jakie są możliwości kreowania otoczenia, aby osoba niepełnosprawna mogła harmonijnie układa relacje z otoczeniem i rozwija się.
W każdym rozdziale wybrane, ważne treści zostały umieszczone jako zalecenia dotyczące poszerzenia wiedzy. Natomiast celem ćwiczeń, kończących każdy rozdział, jest próba praktycznego zastosowania wiedzy. Wiedza teoretyczna ma sens, jeśli jest narzędziem poznawania oraz instrumentem zmieniania rzeczywistości. Poza tym wykonanie ćwiczeń spowoduje, że przyswojona wiedza stanie się elementem strukturalnym pamięci trwałej.
Podziękowania
Mam wielki dług wdzięczności wobec wielu osób, które w różny sposób zainspirowały mnie do napisania tego podręcznika.
Słowa wdzięczności pragnę skierowa do licznych uczestników konferencji naukowych, którzy z zainteresowaniem wysłuchiwali moich przemyśleń i często zadawali mi pytanie - czy zamierzam moje rozważania wyda w formie zwartej.
W trakcie moich wieloletnich rozważań nad życiem ludzi niepełnosprawnych korzystałem z teoretycznych osiągnię psychologii, medycyny, socjologii, pedagogiki specjalnej i prawa.
Szczególny wpływ na moje myślenie o rehabilitant wywarły prace Ludwiga von Bertalanffy'ego, Wiktora Degi, Aleksandra Hulka, Antoniego Kępińskiego, Stanisława Kowalika, Józefa Kozieleckiego, Kazimierza Obuchowskiego, Magdaleny Sokołowskiej, Tadeusza Tomaszewskiego. Nie zawsze były one ściśle poświęcone problematyce rehabilitacj...
rogatydemonek