13 Prorocy wychowawcami narodu.pdf

Wykład 13

Odczytanie fragmentu Pwt 18,15-20

Ks. Michał Bednarz

Prorocy wychowawcami narodu

Prowadzący: Dlaczego Izraelici tak szybko odwracali się od Boga?

Wykładowca: Izraelici natychmiast po objawieniu się Boga na Synaju i po przyjęciu Jego przykazań,

mimo zapewnienia: „ Uczynimy wszystko, co Pan nakazał ” (Wj 19,8), po odejściu MojŜesza, odstąpili

od Boga.

Podczas gdy MojŜesz znajdował się na górze Synaj, Aaron uległ naciskom ludu, który błagał: „ Uczyń

nam boga, który by szedł przed nami, bo nie wiemy, co się stało z MojŜeszem, który nas wyprowadził z

ziemi egipskiej ” (Wj 32,1). Spełnił prośbę. Zebrał złote przedmioty. Stopił je i przekształcił w posąg

przedstawiający byka. Następnie zbudował ołtarz i ogłosił: „ Jutro będzie uroczystość ku czci Pana ”

(Wj 32,5).

Ale nie przesadzajmy w potępianiu Hebrajczyków. Dla Aarona i Izraelitów posąg był wyobraŜeniem

Boga. Chcieli widzieć Boga, który wyprowadził ich z Egiptu, gdyŜ „ Ten, Który Jest ”, o którym mówił

im MojŜesz, był dla nich zbyt niepojęty. W „ domu niewoli ”, w Egipcie widzieli wspaniałe obrzędy ku

czci boga Amona czy Ra, którym oddawano cześć pod postaciami świętego byka. Ponadto mogli znać

wyobraŜenia Kananejczyków, którzy swych bogów, a zwłaszcza Baala, przedstawiali w podobny spo-

sób, gdyŜ byk był symbolem siły i płodności. Takie przekonania odzwierciedlają odkrycia archeolo-

giczne. W latach 1933-1934 w Mari, w Mezopotamii, odkryto malowidło ścienne, na którym grupa

ludzi idzie w szeregu za jakimś męŜczyzną, być moŜe kapłanem. Niesie on długi pręt, na którym znaj-

duje się mała statuetka byka. Być moŜe czegoś podobnego domagali się Izraelici, gdy mówili: „ Uczyń

nam boga, który by szedł przed nami ” (Wj 32,1).

Wybór byka-cielca zasugerowały więc Izraelitom wierzenia, z którymi spotykali się w Egipcie. Lud

chciał czcić swego Boga, podobnie jak inne narody, pod postacią, która uosabiała siłę i potęgę. W wy-

padku Izraelitów było to jednak bardzo niebezpieczne, gdyŜ prowadziło do tzw. synkretyzmu religij-

nego i bałwochwalstwa. Prości bowiem ludzie zawsze byli skłonni mieszać cielca, symbolizującego

Boga z bykiem Baala. Dlatego MojŜesz stwierdził: „ Popełniliście cięŜki grzech ” (Wj 32,30). OskarŜył

naród, Ŝe stworzył sobie Boga ze złota (Wj 32,31). Stanął przy bramie obozowiska i wezwał naród, aby

dokonał wyboru: za lub przeciwko Bogu. Ci, którzy chcieli zachować kult złotego cielca, około 3-ech

tysięcy ludzi, zginęli.

Czy naleŜy się dziwić, Ŝe Izraelici tak łatwo odstąpili od zasad, które podał im MojŜesz? Przyczyną

takiej postawy był brak wiary. Ale nie oburzajmy się zbytnio na Izraelitów, popatrzmy na siebie i

przypomnijmy sobie, jak szybko odstępujemy od przyrzeczeń składanych Bogu. JeŜeli o tym będziemy

pamiętać, wtedy zrozumiemy równieŜ Hebrajczyków i uświadomimy sobie, Ŝe jesteśmy do nich po-

dobni bardziej niŜ o tym myślimy.

Kiedy otwieramy Pismo Święte i uwaŜnie je czytamy, zauwaŜamy, Ŝe autorzy natchnieni bardzo często

przypominają o niezwykłej trosce Boga o człowieka. Ma się wraŜenie, Ŝe Bóg jest niezmordowany i

wciąŜ ma na uwadze dobro ludzi. Zatroskany o nich, wychodzi im stale na spotkanie, mimo iŜ odwra-

cają się od Niego i popadają w róŜnego rodzaju zło. Na róŜne sposoby ich wtedy wspomaga i wyrywa

z nieszczęść, które na siebie sprowadzili.

Prowadzący: Kto prowadził ludzi do Boga i uczył, jak naleŜy postępować?

Wykładowca: Łatwo teŜ moŜna zauwaŜyć, Ŝe posługiwał się ludźmi, których wybrał. Do takich ludzi

naleŜeli przede wszystkim prorocy.

Kiedy słyszymy słowo prorok, myślimy natychmiast o człowieku, który zapowiada przyszłe wydarze-

nia. Tymczasem określenie to pochodzi od słów greckich, które oznaczają: mówić w czyimś imieniu .

Prorocy byli ludźmi, którzy mieli świadomość, iŜ mówią w imieniu Boga, który zlecił im szczególne

zadanie wobec innych. Nazywani są takŜe niekiedy ustami Boga . Nie mówili bowiem we własnym

imieniu, ani nie głosili tylko własnych przemyśleń. Dlatego w ich pismach spotykamy często zwrot:

„ Tak mówi Bóg ”. Posiadali świadomość posłannictwa, popartą gwałtownym i Ŝarliwym pragnieniem

mówienia w imieniu Boga i to niezaleŜnie od skutków głoszonego posłannictwa. Posłuszeństwo

względem Boga miało w ich oczach większą wartość niŜ wzgląd ludzi, nawet moŜnowładców. Z tego

względu byli prześladowani. Stary Testament przypomina o wielu wypadkach ich cierpień i męczeń-

stwa (Eliasz, Jeremiasz). Biblia określa ich takŜe przy pomocy jeszcze innych zwrotów czy słów: we-

zwany przez Boga, mąŜ BoŜy, sługa BoŜy, wysłaniec Boga, stróŜ, pasterz , itd. A ponadto Stary Testa-

ment nazywa ich bardzo często widzącymi. Dostrzegali bowiem Boga i Jego działanie w wydarzeniach

zarówno przeszłych, teraźniejszych, jak i przyszłych. Skupieni byli jednak przede wszystkim na

współczesnej im sytuacji religijnej i społecznej.

Byli zwiastunami Boga. OŜywiali najpierw i budowali wiarę, która była fundamentem ludu BoŜego i

warunkiem jego przetrwania. Uczyli o jedynym Bogu, Jego wszechobecności, wszechmocy, sprawie-

dliwości. Nikt przed nimi nie kładł takiego nacisku na wymienione BoŜe przymioty. Bronili czystości

wiary. Ostrzegali przed fałszywymi bóstwami, będącymi niebezpiecznym narkotykiem pogrąŜającym

w swoistym obłędzie zaślepienia i działającym usypiająco.

Przypominali równieŜ, Ŝe jedynie Ŝywa wiara jest autentyczna. Natomiast wiara martwa, nie owocują-

ca czynami, nie przedstawia wartości. Religijność sprowadzająca się do zewnętrznych praktyk nie

skłania człowieka do Ŝycia wiarą na co dzień, lecz przeciwnie - ją zabija. Starali się ją więc pogłębić i

oczyścić. Wiedzieli teŜ, Ŝe bez zasad moralnych naród się rozpadnie. Dlatego kształtowali postawę

moralną ludu BoŜego. Starali się budzić sumienia i kierować postępowaniem ludzi zgodnie z ich du-

chowym przeznaczeniem. Kładli nacisk na sprawiedliwość i dobroć w stosunkach z innymi ludźmi.

Etyczne wskazówki proroków wynikają bezpośrednio z ich spojrzenia na Boga i Jego Przymierze z

narodem izraelskim. JeŜeli wierzy się w Boga, to trzeba bezwarunkowo przyjąć i wypełnić wszelkie

zobowiązania moralne, wypływające z tego faktu. Dlatego ci charyzmatycy podkreślali, Ŝe naleŜyte

postępowanie moralne jest jednym z najwaŜniejszych sprawdzianów właściwego stosunku do Boga.

Poddali krytyce wszystkie zasady popularnej i obiegowej etyki ludzkiej mądrości.

Ogniskiem wezwań prorockich jest nawrócenie serca. Nie sprowadzało się ono jednak tylko do nawró-

cenia moralnego, czyli do uznania przewinień moralnych, przyznania się do fałszywych wartości,

przywrócenia woli Boga nadrzędnego miejsca w Ŝyciu. Nawrócenie oznaczało dla nich zmianę myśle-

nia. Dlatego ganili, napominali, demaskowali i dezawuowali błędne sposoby myślenia. Nikt tak jak oni

nie uwypuklił takich prawd religijnych, jak istnienie zła i grzechu. Nikt teŜ nie podkreślał tak bardzo

jak oni potrzeby nawrócenia wewnętrznego, zadośćuczynienia. Ale nikt teŜ, tak jak oni, nie przypomi-

nał o łasce Boga i Jego dobroci oraz miłosierdziu. Mówili o pełnej miłości mocy Boga Ŝywego, który

jest zawsze gotów przebaczyć. W ten sposób prostowali ścieŜki dla Pana, który jest miłością.

Prowadzący: Czy prorocy interesowali się jedynie sprawami religijnymi?

Wykładowca: Do kręgu ich zainteresowań naleŜały takŜe trudne sprawy społeczne i polityczne. Przy-

wiązywali wielką wagę do tego, Ŝeby wszyscy wierzący stanowili jedną, solidarną grupę. Głosili ideał

braterstwa. Stawali się nieprzejednanymi obrońcami ubogich i bezradnych. Bronili ich praw przed ty-

mi, którzy chcieli je zawłaszczyć. Nie szczędzili wysiłków w obronie podeptanych praw tych, którzy,

pomimo doskwierającej im nędzy, wierzyli Bogu i oczekiwali od Niego pomocy. Stali się „głosem”

tych, którzy byli ich pozbawieni. Byli zawsze obrońcami praw ludzkich: prawa do własności, zapłaty,

szacunku, itd. Wstrząsali narodem izraelskim, budząc go z obojętności i nieczułości. Pragnęli bowiem

zbudować idealną wspólnotę ludu BoŜego.

Zasługą proroków było równieŜ oŜywianie nadziei w czasach, gdy panowało powszechne zniechęce-

nie. Napełniali oŜywczym zapałem wspólnotę narodu wybranego, który z taką łatwością poddawał się

zniechęceniu i załamaniu. Tym samym przywracali nadzieję. Wpływ ich orędzia okazywał się tak

przemoŜny, Ŝe niewole i nieszczęścia stały się dla ludu BoŜego jakby tyglem, w którym oczyszczała

się i pogłębiała jego wiara. A to budziło ufność i zapowiadało nadejście nowych, lepszych czasów.

Przekonywali o tym, Ŝe Bóg kiedyś z pewnością zainterweniuje i uwolni nieszczęśliwych od udręki.

Pozwalało to patrzeć z optymizmem w przyszłość. Bez oŜywczego impulsu przesłania proroków, nie-

ustannie zwracającego serca ku Bogu, dzieje ludzkości byłyby pozbawione zbawczej nadziei.

Przesłanie proroków zapuściło głęboko korzenie w kulturze świata. Nawet niewierzący nie ukrywają

podziwu w stosunku do nich. Uświadamiają sobie bowiem, Ŝe ci charyzmatycy odegrali niezwykle

waŜną rolę w dziejach świata. Niewątpliwie mieli pewien wpływ na wszystkie prądy, które walczyły i

walczą o równość i sprawiedliwość społeczną.

Ale najwaŜniejszą rolę odegrali w dziedzinie religijnej. Ich zaangaŜowanie w sprawy Boga i człowieka

jest takŜe dla nas czymś fascynującym. WciąŜ, jak Eliasz, przypominają, Ŝe trzeba wrócić do Horebu,

czyli do BoŜych przykazań, jeŜeli chcemy stworzyć prawdziwą społeczność. Przypominają o tym takŜe

dzisiaj. Od tych zwiastunów BoŜej nowiny dzielą nas wieki, ale ich orędzie stale pozostaje Ŝywe,

szczególnie we współczesnym świecie, gdzie panuje niewiara, brak miłości i niesprawiedliwość. Co

stałoby się ze światem, na którym zabrakłoby zwiastunów Boga. Ich przesłanie posiada szczególnie

dzisiaj witalne znaczenie, gdy powszechna jest postawa Ŝyciowego konformizmu. Ludzie Ŝyjący

współcześnie przejawiają silną skłonność do kompromisu i lęk przed najmniejszym ryzykiem. „Kultu-

ra dobrobytu„ wywołuje w człowieku nadmierne dąŜenie do bytowej stabilizacji. Jedynie karcące mo-

wy proroków mają w sobie wystarczającą moc, by obudzić w nas czy oŜywić autentyczną wiarę i sza-

cunek względem bliźnich, szczególnie skrzywdzonych.

Ks. Piotr Łabuda

Krytyka tekstu

Prowadzący: Czy moŜemy dzisiaj zobaczyć tekst jakiejkolwiek księgi, Starego czy Nowego Testamen-

tu, o którym moŜna by powiedzieć, Ŝe jest to tekst napisany własnoręcznie przez Izajasza, Mateusza,

Łukasza czy innego autora?

Wykładowca: Nie posiadamy tekstu oryginalnego Ŝadnej księgi biblijnej – tzw. autografu. Podobnie

jednak nie posiadamy Ŝadnych innych ksiąg pochodzących z czasów staroŜytnych. Istnieje jednak duŜa

mnogość odpisów – czyli kopii pochodzących z oryginału, które jednakŜe w trakcie przepisywania

ulegały nieświadomym lub zamierzonym przez kopistów skaŜeniom. Na podstawie tych odpisów, sto-

sując zasady krytyki tekstu, moŜna odtworzyć tekst bardzo bliski oryginałowi. Posiadane apografy

(odpisy) róŜnią się oczywiście między sobą w róŜnych szczegółach. Wszelako posiadając wiele róŜ-

nych odpisów wypracowano pewne zasady, które pozwalają odtworzyć pierwotny tekst. Stąd teŜ zada-

niem krytyki tekstu jest rekonstrukcja tekstu oryginalnego przez badanie poszczególnych odpisów Pi-

sma Świętego, czyli świadków tekstu. Owi świadkowie przekazują tekst biblijny w języku oryginal-

nym bądź teŜ w przekładach.

Prowadzący: O jakich zatem moŜemy mówić zniekształceniach?

Wykładowca: U początku powstawania tekstu stało głoszenie Słowa przez proroków (Stary Testament)

oraz Chrystusa i Apostołów (Nowy Testament). Z czasem nastąpiło spisanie poszczególnych ksiąg.

Materiałami pisarskimi były papirusy i pergaminy, a więc materiały ze swej natury raczej nietrwałe.

Oryginały były podstawą do powstawania odpisów.

JuŜ od czasów staroŜytnych podejmowano próby wypracowania metod zachowania i odtworzenia tek-

stu oryginalnego. Jednak ojcem nauki o krytyce tekstu jest Ŝyjący w XVII wieku Richard Simon.

Opracował on metodę odróŜniania wśród wielu wariantów lekcji najbliŜszej oryginałowi. Wypra-

cowana dyscyplina wiedzy została nazwana krytyką tekstu. Na jej podstawie moŜna wyróŜnić zmiany

celowe czyli zamierzone oraz niezamierzone, czyli wynikające z niedoskonałości wzroku, słuchu lub

pamięci.

Prowadzący: A zatem kopiści nie są winni zmianom – zniekształceniom niezamierzonym?

Wykładowca: Tak. Ze zniekształceniami niezamierzonymi mamy do czynienia, gdy kopista nie zamie-

rzał ingerować w tekst, a wszelkie zmiany powstały z ludzkiej ułomności. Ów błąd wynikał zazwyczaj

z graficznego lub fonetycznego podobieństwa liter lub całych wyrazów, z przeoczenia wyrazu lub całej

linii tekstu, wreszcie z oddziaływania podobnego kontekstu. W zaleŜności od tego, czy kopista korzy-

stał z tekstu leŜącego przed jego oczami, na specjalnym pulpicie, czy teŜ w scriptorium zapisywał dyk-

towany tekst, moŜna mówić o odmiennych błędach.

Najczęściej spotykane zniekształcenia:

- Zamiana liter, sylab i całych wyrazów wynikająca z podobieństwa graficznego. W języku hebrajskim

podobne są litery waw i jod, dalet i resz, he, chet i taw; natomiast w języku greckim w kodeksach ma-

juskułowych zachodzi podobieństwo między literami alfa, lambda i delta, między theta, omikron i

sigma.

- Zamiana liter moŜe równieŜ wynikać z podobieństwa fonetycznego. W języku hebrajskim trudne do

odróŜnienia są litery szin, sin, samek. Do tej grupy błędów naleŜą teŜ częste błędy w języku greckim,

gdzie litery i, e, oi, ei wymawiano jak dźwięk „i”.

- Zgubienie litery, sylaby lub wyrazu, wynikłe z tzw. haplografii, czyli opuszczenie jednej spośród

dwóch jednakowych liter. Np. w Dz 2,43 jest zamiast „polla terata” (liczne znaki) winno być „polla te

terata” (liczne zaś znaki).

- Ditografia, czyli podwojenie litery, sylaby lub wyrazu. Z błędem tym mamy do czynienia, gdy kopi-

sta przez nieuwagę pisał dwie takie same litery, sylaby lub wyrazy, np. w Dz 13,12 zamiast „episte-

usen en to theo” (wtedy uwierzył w Boga) powinno być „episteusen to theo” (wtedy uwierzył Bogu).

- Kolejne błędy nazywane są „homojoarkton” (podobny początek) lub „homojoteleuton” (podobny ko-

niec). Polega on na przeoczeniu przez kopistę jednego wiersza, do którego dochodzi, gdy przepisujący

przeniósł wzrok z początku lub zakończenia jednego wiersza na początek lub zakończenie następnego

wiersza identycznie się zaczynającego lub kończącego. Przykładem takich błędów moŜe być tekst z

Ewangelii św. Jana (J 3,20). Zamiast „KaŜdy, kto się dopuszcza nieprawości, nienawidzi światłości (to

fos), aby nie potępiono jego uczynków”, powinno być „KaŜdy, kto się dopuszcza nieprawości, niena-

widzi światłości (to fos) i nie idzie ku światłości (to fos), aby nie potępiono jego uczynków”.

- Na powstawanie błędów częstokroć miał wpływ kontekst. Kopista znał na pamięć wiele tekstów bi-

blijnych i gdy napotykał tekst zaczynający się podobnie, kończył go z pamięci często nieświadomie go

zmieniając. Przykładem moŜe być Łk 6,20: „ Błogosławieni jesteście wy ubodzy, albowiem do was na-

leŜy królestwo BoŜe ”, który kopista nieświadomie zmienił według Mt 5,3 na: „ Błogosławieni jesteście

wy ubodzy w duchu, albowiem do was naleŜy królestwo BoŜe ”.

- Błędne rozwiązanie skrótów. Kopiści często dla oszczędzenia drogiego pergaminu uŜywali skrótów,

które potem następni przepisujący nie umieli poprawnie odczytać. Do najczęściej spotykanych skrótów

greckich naleŜą: PER – PATER – ojciec, PNA – PNEUMA – duch, ANOS – ANTROPOS – człowiek,

BLEUS – BASILEUS – król, KE – KYRIOS – Pan.

Prowadzący: Kiedy zaś mówimy o zniekształceniach zamierzonych, to w jakiejś mierze obciąŜamy

winą kopistów. Czy tak?

Wykładowca: W pewnym sensie moŜna mówić o winie kopistów. Jednak mówiąc o ich winie, trzeba

pamiętać, Ŝe nie wprowadzali oni Ŝadnych zmian, aby celowo zaszkodzić tekstowi. Błędy te wynikały

raczej z ich niedoskonałości, czy teŜ z pragnienia poprawienia tekstu, co najczęściej jednak dawało

efekt odwrotny od zamierzonego. Do najczęściej spotykanych zniekształceń zamierzonych moŜna zali-

czyć:

- Niewłaściwy podział pisma ciągłego ( scriptio continua ) na poszczególne wyrazy. Przykładem moŜe

być tekst Mk 10,40. Kopista źle podzielił wyrazy; powinno być: „nie jest moją rzeczą dać je wam, lecz

tym (all’óis), dla których jest przygotowane”, a przepisał: „nie jest moją rzeczą dać je wam, jest przy-

gotowane dla innych (allois)”,

- celowe harmonizowanie tekstów paralelnych, o innym brzmieniu. Autor celowo zmieniał i poprawiał

róŜne teksty, w celu ujednolicenia tekstu biblijnego. W opowiadaniu o nawróceniu św. Pawła niektóre

kodeksy idąc za Dz 26,14 dodają uzupełnienie do Dz 9,5: „Trudno ci wierzgać przeciw ościeniowi”.

Czasem kopista miał przed sobą dwie lekcje tego samego fragmentu Pisma Świętego i nie wiedząc,

która jest właściwa, przepisał obydwie. Np. w Mt 26,15 większość manuskryptów wspomina o „trzy-

dziestu [monetach] srebra” niektóre jednak lekcje mówią o „trzydziestu staterach”. Stąd teŜ powstała

na podstawie tych obu tekstów lekcja: „trzydzieści staterów srebra”,

- Często kopiści umieszczali na marginesie lub nad przepisywanym tekstem biblijnym zapiski, czyli

tzw. glosy. Miały one na celu wyjaśnianie lub korygowanie tekstu. Często zdarzało się, iŜ kolejny ko-

pista wprowadził te glosy do tekstu, jako tekst. W Nowym Testamencie charakter glos wyjaśniających

najczęściej posiadają greckie odpowiedniki wyrazów hebrajskich, np. w Mt 7,34 „Effatha, to znaczy,

otwórz się”,

- Często kopiści pozwalali sobie na korygowanie tekstu troszcząc się o poprawność ortograficzną,

gramatyczną i stylistyczną. Często jednak kopista, kiedy miał trudności ze rozumieniem tekstu, lub

uwaŜał go za niepoprawny pod względem doktrynalnym, stąd teŜ dokonywał poprawek. Taka korekta

moŜe mieć charakter interpolacji, dołoŜenia jakiegoś wyrazu, lub eliminacji pewnych słów. Przykła-

dem tej ostatniej jest tekst Mk 13,22, gdzie niektóre kodeksy pomijają wyrazy „ani Syn” chcąc uniknąć

trudności, co do rozumienia wiedzy Jezusa o dniu ostatecznym: „lecz o dniu owym lub godzinie nikt

nie wie, ani aniołowie w niebie, ani Syn, tylko Ojciec” (zob. Mk 13,32).

Prowadzący: Jak zatem moŜna dotrzeć i wybrać tekst, który jest najbardziej poprawny?

Wykładowca: Celem krytyki tekstu jest praca nad wieloma odpisami, co ma słuŜyć dotarciu do tekstu

jak najbliŜszego, jak najbardziej prawdopodobnego względem tekstu pierwotnego – autografu. Podej-

mowane w przeszłości próby oczyszczenia rękopisów ze skaŜeń nazywamy recenzjami tekstu. Koń-

czyły się one jednak powstawaniem nowych zniekształceń, gdyŜ nie posiadano wypracowanych metod

rewizji tekstu. Powstające recenzje tekstu powodowały równieŜ zniszczenie wielu manuskryptów po-

dejrzewanych, Ŝe zawierają skaŜony tekst. I tak właśnie np. masoreci zniszczyli wiele dawnych rękopi-

sów.

Rekonstrukcja tekstu pierwotnego, sprowadza się do przeprowadzenia dwóch zasadniczych czynności:

zbadania tekstu przy pomocy kryteriów wewnętrznych oraz zewnętrznych. Stosując te wyznaczniki,

trzeba jednak pamiętać, Ŝe nie naleŜy oceniać tekstów biblijnych jedynie na podstawie jednych kryte-

riów. Trzeba zawsze posługiwać się łącznie kryteriami wewnętrznymi i zewnętrznym. Pierwszeństwo

w krytyce mają jednak kryteria wewnętrzne.

Prowadzący: Jakie to są kryteria?

Wykładowca: W ramach kryteriów wewnętrznych wyróŜnić moŜna kilka zasad, którymi naleŜy się

kierować przy pracach z tekstem:

1. Lectio difficilior potior faciliori . Jeśli posiadamy do wyboru wiele wariantów tekstu wybieramy lek-

cję trudniejszą zakładając, Ŝe kopista chciał tekst bardziej wyjaśnić, niŜ zaciemnić.

2. Lectio brevior potior longiori . Bardziej prawdopodobna jest lekcja krótsza. Zasada ta odnosi się

głównie do tekstów paralelnych, gdyŜ kopiści często mieli skłonność do harmonizowania tekstu, jak

równieŜ do włączania w tekst glos marginalnych. Zasada ta jednak nie ma charakteru powszechnego,

gdyŜ naleŜy brać pod uwagę moŜliwość, Ŝe lekcja krótsza jest wynikiem błędu kopisty, który przeoczył

fragment tekstu.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: