5
Kościelska M. Upośledzenie umysłowe a rozwój społeczny, rozdział I
1. Rozwój społeczny (RS)– pojęcie rozwoju społecznego występuje w różnych kontekstach. Istnieją jemu bliskie pojęcia takie jak: socjalizacja i uspołecznianie. Termin „ rozwój społeczny” może oznaczać zmiany w zachowaniu albo w osobowości, ciąg tych zmian albo ich wynik, same zmiany albo ich przyczyny. Musimy więc określić jakie są zmiany w psychice i jakie są kryteria rozwoju społecznego oraz jakie są mechanizmy rozwoju społecznego.
2. Treść pojęcia rozwój społeczny
Omawiać tu będziemy zakres pojęcia „rozwój społeczny” do psychiczni człowieka. Zakres pojęcia jest tak duży, że obejmuje rozwój całej ludzkiej psychiki=> teza: rozwój psychiki ludzkiej ma genezą społeczną -> wszystkie specyficzne ludzkie formy funkcjonowania psychiki człowieka są w swej istocie społeczne
Rozwój społeczny:
S. Mika
(Proces stawania się człowiekiem)
RS jako etap w dziejach gatunku homo sapiens, który nastąpił po okresie działania często biologicznych praw rozwoju i dzięki czemu jesteśmy uczłowieczeni. => czyli jest to proces uczłowieczania -> powstawania specyficznych ludzkich form funkcjonowania psychiki.
(Proces stawania się członkiem społeczeństwa)
RS jako proces stawania się członkiem społeczeństwa = nabywania wszystkich wiadomości i umiejętności potrzebnych do udziału w życiu społecznym.
Zmaniecki -> Proces wrastania w kulturę.
Przez to, że pojęcie to jest szerokie w psychologii zawęża się je do terminu PRZYSTODOWANIE SPOŁECZNE
Przystosowanie – (w psych wych., teorii wych, pedagogice) – funkcjonowanie zgodnie z regułami współżycia społecznego, dostosowanie się do wymagań, jakie stawia społeczeństwo, ze względu na ich płeć, wiek, pozycję socjalną itd.
Rozwój społeczny – uczenie się form zachowań, które są wymagane w danym środowisku.
Badacze – psychologowie akcentują zjawisko tworzenia się w procesie socjalizacji wewnętrznych mechanizmów regulacji warunkujących harmonijne przystosowanie społeczne. -> Z. Zaboroski -> socjalizacja – określona specyfika i kanalizacja potrzeb wdrożenia się do zaspokojenia ich za pomocą celów uznawanych w określonych grupach społecznych.
Podejście interpersonalne (psych. Rozwojowa)
Socjalizacja – proces rozwoju form kontaktowania się jednostki z innymi ludźmi i przybierania względem nich ustosunkowań.
Rozumiany jest także jako proces stawania się użytecznym członkiem społeczeństwa -> mierzy się (bierze pod uwagę) pomiar samodzielności jednostek oraz aktywność skierowaną na przysparzanie korzyści innych
PODSUMOWANIE:
Rozwój społeczny
proces uczłowieczania
Kształtowanie się cech psychiki specyficznie ludzkich, których tworzenie podlega prawom społecznym
≠ rozwój biologiczny
1. proces
proces stawania się członkiem społeczeństwa w wyniku przyswajania dorobku kultury ludzkiej
a) uczenie się zachowań pozwalających przystosować się do środowiska społecznego
- opanowanie reguł zachowania obowiązujących w danym społeczeństwie
- opanowanie wiadomości i umiejętności niezbędnych do przeżycia
b) kształtowanie się różnych form kontaktowania się jednostki z innymi ludźmi i grupami:
- umiejętność działania w świecie społecznym,
- rozumienie spraw ludzkich,
- utożsamianie się do nich
c) formy zachowania się ludzi, które są istotne ze względu na ocenę korzyści i strat, jakie z działania jednostki wynikają dla grupy społecznej
≠ rozwój aspołeczny
Innym kryterium jest kryterium wieku.
2. Kierunki rozwoju społecznego i jego zaburzenia, a patologia rozwoju umysłowego.
Analiza dotyczyć będzie istoty zmian rozwojowych w obrębie wskazanych dymensji.
I Socjalizacja jako uczłowieczenie
Ważne tu będzie wyznaczenie kryteriów bycia człowiekiem w kontekście upośledzenia umysłowego.
2 tony analizy rozwoju cech specyficznie ludzkich:
1) Koncepcja biologiczna, ewolucyjna:
-dwunożność,
- spionizowanie,
- duża objętość mózgu,
- wysoki stopień komplikacji funkcji mózgu,
- długi okres dzieciństwa,
- wytworzenie kultury,
- samoświadomość,
- samosterowność,
- samopoznanie.
Specyficzne ludzkie cechy psychiki:
- zdolność do abstrakcyjnego myślenia -> umiejętność analizy,
- zdolność do rekapitulacji doświadczeń i syntezy (pamięć)
- zdolność do świadomego decydowania o swoim postępowaniu (wola), uczucia wyższe.
↓
Zdolności te stanowią osiągnięcia rozwojowe zdobywane w okresie dzieciństwa u adolescencji (kierunki rozwoju)↓
Ø Myślenie: od inteligencji zmysłowo-ruchowej – operacje konkretne – formalne
Ø Zachowanie: od reakcji instynktownych do społecznie wyuczonych
Ø Działanie: od działania popędowego - dz. reaktywne – do intencjonalnych
Ø Przeżywanie: od emocji elementarnych do uczuć wyższych.
Zdolności (osiągnięcia rozwojowe) rozpatrywane są tutaj w kontekście rozwoju społecznego człowieka, są podstawą diagnozowania upośledzenia umysłowego -> ich brak / niski poziom jest przejawem zaburzenia.
„Niedorozwój” wyższych funkcji psychicznych jest tożsamy z zaburzeniem rozwoju społecznego
Lecz na szczęście nie jest to jedyne kryterium człowieczeństwa.
2) Koncepcja: nurt personalistyczny (humanistyka) „stawanie się osobą ludzką” ->
Ø Respektowanie wartości, które ludzkość uznaje za cenne
Ø Motywy i pobudki działania
Rozwój cech specyficznie ludzkich to wyzwolenie się spod panowania potrzeb biologicznych i zaangażowanie się w realizację wartości humanistycznych
(linia rozwoju)→ od człowieka prymitywnego do człowieka kultur.
Istota zmian obejmuje tu treść psychiki, kierunku działania, sposób ustosunkowania się do siebie i świata.
Wojtyła – miłość- ludzka zdolność do kierowania swego działania ku dobru!
Formą patologii jest zaś psychopatia (przewaga) => zaburzenia w zakresie uczuć i woli:
- przewaga działań popędowych,
-impulsywność,
- pobudliwość,
- niezdolność do odraczania reakcji,
- ubóstwo uczuć wyższym (?),
-brak odpowiedzialności, troski o innych,
- egocentryzm,
- narcyzm,
- brak poczucia lęku, winy, agresja antyspołeczna
Psychopatia nie idzie w parze z niższym poziomem inteligencji.
Socjalizacja jako proces uczłowieczania, idąca w kierunku rozwoju regulacji ludzkiego działania przez uczucia i wartości wyższe, stwarza nowe możliwości dla naszych rozważań.
Wniosek: zależność pomiędzy rozwojem umysłowym, a rozwojem społecznym, analizowanym od strony system wartości regulującego zachowanie człowieka, nie jest zatem oczywiste.
II RS= jako przystosowanie się do społeczeństwa
Odnosimy się tu do procesu stawania się członkiem społeczeństwa
Ta koncepcja socjalizacji → polegająca na przystosowaniu dziecka do wymagań życia w określonej zbiorowości wytacza rozwojowi społecznemu wyraźne granice → problemem jest określenie krytycznych wskaźników dojrzałości społecznej.
Wiąże się to z trudnością określenia ogólnego stopnia przystosowania. Wymagania te są różne. Labilne w zależności od wieku, płci, statusu społecznemu → ulegają przemianom formułują je ludzie dla ludzi → dlatego są nie stałe.
Zmieniają się wymagania i indywidualne możliwości adaptacji do nich (zależne od warunków)=> dlatego nie można stworzyć sprawiedliwych miar przystosowania społecznego
Dlatego stworzono w psychologii różne techniki służące do oceny przystosowania społecznego => ich wspólna zasada: rejestruje się formy zachowania, które twórcy tych skal uważają za arbitralne, za społecznie pożądane (lub niepożądane) i które zgodnie z ustaleniami statystycznymi występują (lub nie) u ludzi dorosłych i u dzieci w różnym wieku.
Dojrzałość społeczna a upośledzenie umysłowe
Silny nacisk kładzie się na diagnozowanie upośledzenia umysłowego na podstawie wskaźników przystosowania społecznego
Amerykańskie Towarzystwo do Badań nad Upośledzeniem (1959r.)
Niedorozwój umysłowy – niższy niż przeciętna ogólna sprawność intelektualna, która powstała w okresie rozwojowym u jest związana z jednym lub więcej zaburzeniami w zakresie:
a) Dojrzewania
b) Uczenia się
c) Społecznego przystosowania
Grossman (1973r.)
Niedorozwój umysłowy –istotnie niższy niż przeciętny ogólny poziom funkcjonowania intelektualnego występujący łącznie z upośledzeniem w zakresie przystosowania, powstały w okresie rozwojowym
Pedagogika specjalna
Upośledzeni → rewalidacja
Niedostosowania → resocjalizacja
Upośledzenie umysłowe a przestępczość
W populacji przestępczej istnieje wyższy niż w populacji generalnej odsetek jednostek z obniżoną sprawnością umysłową.
3 strony interpretacji:
I – wszy nurt
Poszukiwanie specjalnych cech defektu psychicznego osób upośledzonych, sprzyjających zachowaniu przestępczemu.
Cechy takie jak:
· Podatność na sugestie,
· Obniżony krytycyzm,
· Podatność na wpływy,
· Przewaga działań popędowych,
· Niezdolność do opanowania impulsu,
· Niezdolność pełnego rozeznania w kryteriach ocen moralnych
II – nurt
Wskazuje się tu na problematykę przestępstw popełnionych przez jednostki lekko upośledzone, kładzie nacisk na kryminogenne warunki socjalne, w których najczęściej żyją ci ludzie
Badania:
Warunki ekonomiczno-bytowe i kulturowe jednostki z NI są statystycznie gorsze od przeciętnych.
Wiele osób chorych psych. z marginesy społecznego.
Dziedziczenie społeczne -> czynniki sprzyjające opóźnieniu umysłowemu:
· Alkoholizm,
· Prostytucja,
· Wykolejenie społeczne rodziców.
III – nurt
Jednostki upośledzone są narażone na sytuacje trudne, bo nie mogły sprostać wymaganiom społecznym (np. szkolnym), do tego doznają odrzucenia emocjonalnego i społecznego (już przez rodziców)
Te sytuacje natomiast rodzą poczucie zagrożenia, lęk, wrogość => stany uczuciowe predysponujące do zachowań destrukcyjnych, agresywnych, antyspołecznych, a więc PRZESTĘPCZYCH
Upośledzenie umysłowe a neurotyzm
U dzieci i dorosłych upośledzonych częściej niż u pełnosprawnej populacji występują symptomy neurotyzmu:
Ø Lęki,
Ø Wzmożona pobudliwość,
Ø Trudności w kontaktach interpersonalnych,
Ø Brak wiary we własne siły,
Ø Obgryzanie paznokci,
Ø Brak sprecyzowanych zainteresowań,
Ø Nadpobudliwość/powolność,
Ø Zaburzenia uwagi,
Ø Zaburzenia snu,
Ø Moczenia,
Ø Onanim.
Wniosek: U dzieci NI występują jednak podobne mechanizmy rozwoju neurotycznych zaburzeń osobowości.
Obecne podejście do genezy niedostosowania społecznego osób upośledzonych umysłowo
B. Nirje (Kanada) stwierdził, że z zjawisku NI mamy do czynienia z 3 rodzajami niepełnosprawności:
1) samym upośledzeniem umysłowym,
2) z ograniczeniem możliwości rozwoju wskutek wadliwych warunków życia
3) ze świadomością własnego upośledzenia hamującą rozwój i aktywność społeczną.
Znaczący wpływ na zahamowanie aktywności poznawczej i rozwoju umysłowego dziecka ma deprywacja kontaktu emocjonalnego z osobami dorosłymi oraz zagrożenie poczucia bezpieczeństwa.
Lęk ma znaczenie ujemne dla funkcjonowania intelektualnego i przebiegu procesów uczenia się.
Lepsze zrozumienie samego zjawiska NI, wskazało też na zaburzenia emocjonalne jako wspólną przyczynę NI i nieprzystosowania emocjonalnego. Oba zjawiska mogą mieć wspólną genezę, mogą mieć genezę odrębną oraz mogą wzajemnie na siebie oddziaływać.
Socjalizacja jako stawanie się użytecznym członkiem społeczeństwa
Socjalizacja - przygotowanie do konstruktywnego udziału w życiu społecznym.
We wczesnym dzieciństwie stanem właściwym i naturalnym – zależność od otoczenia w zaspokajaniu potrzeb. Dziecko jest biorcą. Zmiana tego – główny cel socjalizacji, przedmiot zabiegów wychowawczych.
Zależność od otoczenia poza okresem dzieciństwa (przedłużenie zjawiska poza ten okres) – zjawisko nieprawidłowe, patologiczne
Czynniki:
Ø Intelektualne (rozwój procesów orientacji w otoczeniu),
Ø Rozwój sprawności motorycznej,
Ø Motywacja i system wartości,
Ø Rozwój aktywności ujmowany od strony umiejętności świadomego wyboru jej form i planowania działania (WOLA),
Ø Procesy emocjonalne,
Ø Temperament,
Ø Stan zdrowia.
Od czynników zależy klasyfikacja zjawiska jako pasożytnictwa społecznego lub jako inwalidztwa.
Relacja między tymi zjawiskami zależy od sposobu definiowania upośledzenia.
Ze społeczno-prawnego punktu widzenia kryterium orzekania o stopniu upośledzenia jest sprawą o podstawowym znaczeniu dla osób NI i warunków ich egzystencji w społeczeństwie.
- stopień upośledzenia decyduje o rodzaju i kategorii świadczeń socjalnych, rent, zasiłków, przysługujących rodzicom Dz. kalekich oraz os. dorosłym niezdolnym do pracy.
- stopień NI może mieć wpływ na sądowe odebranie jednostkom prawa do samostanowienia (ubezwłasnowolnienie).
Badania: osoby NI według miar opartych na testach inteligencji uzyskują wyższe od I.I. wyniki na skalach do badania dojrzałości społecznej i przystosowania.
Często bezradność wyuczona – stworzona przez warunki pozbawiające ludzi prawa do własnej aktywności.
Rozwój społeczny jako nabywanie kompetencji interpersonalnych
Umiejętności interpersonalne – ich opanowanie stanowi warunek satysfakcjonującego współżycia z innymi ludźmi. Kompetencje interpersonalne wiążą się przede wszystkim ze zdolnością rozumienia sytuacji społecznych i umiejętnością wyboru form działania adekwatnych do tych sytuacji, prowadzących do uzyskania w kontaktach z ludźmi zamierzonych celów.
Pojęcie inteligencji społecznej (Thordike) – zdolność rozumienia mężczyzn i kobiet, chłopców i dziewcząt oraz mądre postępowanie w stosunkach z ludźmi.
Problem wzajemności oraz naprzemienności oddziaływań jest także rozpatrywany w odniesieniu do zagadnienia komunikacji interpersonalnej. Zaburzenia zdolności komunikacyjnych są źródłami poważnych trudności funkcjonowania społecznego.
Rozwój kompetencji interpersonalnych...
harpia88