LEKCJA SIEDEMNASTA
Zaimki wskazujące: sina, tan(y)a, enta, yana. Odmiana "ostatniego odmiennego słowa". Rzeczowniki z rdzeniem na U. Liczebniki porządkowe na -ëa.
QUENEJSKIE ZAIMKI WSKAZUJĄCE
Zaimki wskazujące to wyrazy takie jak polskie "ten" czy "tamten" (i odpowiednio "ta", "tamta"; "to", tamto") oraz ich formy mnogie "te, ci" "tamte, tamci". Mają one silniejsze znaczenie niż sam rodzajnik określony, który czasami także tłumaczy się w ten sposób (chociaż w niektórych językach świata rodzajniki pochodzą właśnie od zaimków wskazujących, które były tak nadużywane, że straciły na znaczeniu). Zaimki wskazujące używa się razem z rzeczownikami tworząc zwroty takie jak "ten dom" czy "ta kobieta".
W quenyi z czasów WP mamy potwierdzony w tekście tylko jeden zaimek wskazujący. Przysięga Ciriona zawiera słowa vanda sina tłumaczone jako "ta przysięga". Quenejski szyk zdania to właściwie "przysięga ta", gdyż sina to słowo oznaczające "ten, ta". Rdzeń SI- wiąże się z aktualnym umiejscowieniem w czasie i miejscu (por. takie wyrazy jak sí "teraz" albo sinomë "w tym miejscu" = "tutaj", ta druga forma z Wypowiedzi Elendila w WP).
Wyraz "tamten" występuje jako tanya we wczesnym tekście "qenejskim" opublikowanym w PiK, s. 277, który zawiera tanya wende "tamta panna". Szyk zdania jest tu "polski" - z zaimkiem na pierwszym miejscu a po nim rzeczownikiem - odwrotny do szyku z Przysięgi Ciriona. Być może szyk ten jest dowolny, tak więc vanda sina mogłoby brzmieć także sina vanda - i odwrotnie, moglibyśmy powiedzieć wende tanya zamiast tanya wende? W każdym razie nie możemy być całkiem pewni, czy wyraz tanya jest wciąż aktualny w quenyi z czasów WP. Etymologie wymieniają ta jako elficki "rdzeń wskazujący <<tamten>>", a właściwe słowo quenejskie "tamten" podane jest jako tana. Jako że forma ta zdaje się być doskonałym odpowiednikiem sina "ten", będziemy używać tutaj tana zamiast tanya jako słowa na "tamten" (chociaż jest również możliwe, że "qenejska" forma tanya przetrwała do późniejszych etapów koncepcyjnych). Wiedząc zatem, że vanda sina to "ta przysięga", musimy założyć, że "tamta przysięga" brzmiałoby vanda tana. Może powinniśmy uaktualnić też "qenejski" zwrot tanya wende "tamta panna" do quenyi z czasów WP: vendë tana (albo wendë tana z wcześniejszą formą czy też archaiczną pisownią wyrazu "panna"). W tym przypadku stosujemy też szyk z Przysięgi Ciriona, z zaimkiem wskazującym występującym po rzeczowniku, z którym się łączy. W haśle TA w Etym Tolkien opisał tana jako anaforyczny wyraz "tamten", czyli odnoszący się do czegoś już raz wymienionego.
Jednak sina "ten" i tan(y)a "tamten" nie są jedynymi znanymi zaimkami wskazującymi w quenyi. Chociaż nie znajdziemy ich w żadnych tekstach quenejskich, kolejne zaimki wskazujące występują w notatkach Tolkiena. Inne słowo na "tamten" to enta, wymienione pod hasłem EN w Etymologiach i opisane tam jako przymiotnik znaczący "ten tam". Sam rdzeń EN ma być "elementem albo przedrostkiem = tam". Wciąż ustawiając zaimek za rzeczownikiem, który określa, możemy być może stworzyć taki zwrot jak coa enta, wyrażający "tamten dom" w znaczeniu "ten dom tam".
Być może Tolkien chciał, aby quenya rozróżniała trzy stopnie bliskości czy odległości, tak jak pewne języki naszego świata. Język polski ma dwa takie stopnie: "ten" i "tamten". Drastycznie upraszczając sprawy możemy powiedzieć, że "ten" odnosi się do czegoś blisko osoby mówiącej natomiast "tamten" do czegoś daleko od mówiącego. Ale w niektórych językach bierze się pod uwagę także pozycję słuchacza. Istnieją dwa wyrazy na "tamten", jeden odnoszący się do czegoś daleko od mówiącego ale blisko słuchającego ("tamta rzecz przy tobie") a drugi odnoszący się do czegoś, co nie jest blisko ani mówiącego, ani słuchacza ("rzecz, którą tam widzimy"). Czy quenejskie tana jako "tamten" odnosi się do czegoś blisko adresata, a enta do czegoś odległego zarówno od mówiącego jak i od słuchającego? Istnieje niewiele dowodów na poparcie tej teorii, ale możemy być przynajmniej pewni, że enta wiąże się z konceptem "tego czegoś tam", czegoś oddzielonego od mówiącego fizyczną odległością. Należy zauważyć, że sindariński wyraz "tam", ennas (SD, s. 129 por. 128) ma stanowić dawniejszą formę miejscownika odpowiadająca quenejskiemu entassë ="w tamtym [miejscu]". (Być może tana jest po prostu ogólniejszym wyrazem na "tamten" skupiającym się na szczególnej tożsamości kogoś lub czegoś: "tamten" a przeciwieństwie do jakiegoś innego.)
Jeszcze inne słowo na "tamten", yana wspomniane jest pod hasłem YA w Etym: po tłumaczeniu "tamten" Tolkien dodał w nawiasie sprecyzowanie "(poprzedni)". Być może aran yana znaczyłoby "tamten król" z sugestią, że mówimy o poprzednim królu, teraz martwym a w każdym razie już nie rządzącym. Mogą istnieć ciekawe różnice między enta i yana jako słowami "tamten": w Etymologiach Tolkien zanotował, że rdzeń YA oznaczał "tam; o czasie, [jakiś czas] temu". Dodał, że EN, rdzeń tworzący wyraz enta "o czasie wskazuje na przyszłość". Tak więc "tamten dzień" można tłumaczyć jako aurë enta jeśli mówimy o jakimś dniu, który na nadejść w przyszłości, natomiast aurë yana to "tamten dzień" z odniesieniem do jakiegoś dnia w przeszłości. ("Neutralne" słowo bez dodatkowych znaczeń można użyć w zwrocie aurë tana.)
Jeśli chodzi o zaimki wskazujące liczby mnogiej, takie jak polskie "te, ci" i "tamte, tamci", nie mamy potwierdzonych form quenejskich. Jednak wyrazy sina "ten" oraz tana, yana "tamten" wyglądają w swojej formie na przymiotniki (-na jest końcówką przymiotnikową lub imiesłowową), a enta "tamten" zostało wyraźnie określone przez Tolkiena jako przymiotnik (Etym, hasło EN). Tak więc z całym prawdopodobieństwem możemy odmieniać te wyrazy jak przymiotniki i tworzyć ich formy liczby mnogiej przez zmianę końcowego -a na -ë:
vanda sina "ta przysięga" / vandar sinë "te przysięgi"
nis tana "tamta kobieta" / nissi tanë "tamte kobiety"
coa enta "tamten dom [tam]" / coar entë "tamte domy"
aurë yana "tamten dzień [w przeszłości]" / auri yanë "tamte dni"
Jak w przypadku normalnych przymiotników kończących się na -a, formy mnogie na -ë odzwierciedlają archaiczne formy na -ai (vandar sinai. itd.) Pośrednie dowody potwierdzają, że zaimki wskazujące mogły otrzymywać końcówkę liczby mnogiej -i w języku praelfickim: w WP w napisanie na Bramie Morii występuje sindariński zwrot: i thiw hin, "te znaki". Tolkien prawdopodobnie chciał, aby odpowiadało to czemuś w rodzaju teñwâi sinâi na wcześniejszym etapie - a w quenyi stary zaimek wskazujący sinâi "te" stałby się najpierw sinai a potem sinë.
Nie jest jasne czy omówione tu zaimki wskazujące mogą występować samodzielnie, czy tylko w połączeniu z rzeczownikiem. Czy możemy użyć sina jako "to" w zdaniu "to jest dobry dom" [jak w angielskiej konstrukcji "this is a good house"]? (A jeśli używany formy mnogiej "domy", czy powinniśmy odmienić sina jak rzeczownik kiedy występuje samo, tak że liczba mnoga brzmiałaby sinar a nie sinë?) W PM, s. 401 mamy zdanie sin quentë Quendingoldo. Tolkien nie podał tu tłumaczenia, ale musi to znaczyć albo "to powiedział Quendingoldo" albo "tak powiedział Quendingoldo". Ta druga interpretacja zawiera sin jako przysłówek "tak", ale jeśli sin znaczy "to", można by go nazwać rodzajem zaimka wskazującego - odpowiadającego sina, ten drugi jest jednak bardziej przymiotnikiem występującym w połączeniu z rzeczownikiem. Według tej interpretacji to raczej sin a nie sina byłoby używane w zdaniach takich jak "to jest dobry dom" albo "widziałem to". (A czy wtedy mielibyśmy niezależny wyraz w lm sini?) Jeśli chodzi o inne formy wskazujące mamy ta jako "niezależną" formę od "tamten", odpowiadającą przymiotnikowi tana (patrz Etym, hasło TA). Niewiele albo zupełnie nic nie wiadomo o innych formach "niezależnych", a w poniższych ćwiczeniach skoncentrujemy się na przymiotnikowych formach wskazujących sina, tana, enta, yana używanych w połączeniu z rzeczownikami.
ODMIANA "OSTATNIEGO ODMIENNEGO SŁOWA"
Teraz, kiedy poznaliśmy już wszystkie przypadki quenejskie możemy też wskazać, że różne końcówki przypadkowe nie zawsze dodawane są tam, gdzie logicznie "pasują". Kiedy rzeczownik jest częścią dłuższej frazy, na przykład gdy występuje po nim przymiotnik w roli przydawki, końcówkę przypadka można dodać do ostatniego wyrazu frazy.
Przysięga Ciriona podaje tu klasyczny przykład. Zawiera ona odniesienie do Elendil Voronda "Elendila Wiernego", voronda jest tu quenejskim przymiotnikiem oznaczającym "nieugięty, wierny". Tolkien napisał: "Przymiotniki używane jako <<tytuł>> albo często używany atrybut nazwy są umieszczane po tej nazwie." (NO, s. 360; jak wspominaliśmy wcześniej, quenya różni się tu od języka angielskiego tym, że nie wstawia się w niej między nazwę a przymiotnik rodzajnika określonego - stąd nie Elendil i Voronda, w każdym razie nie koniecznie).
W przysiędze Ciriona zwrot z imieniem i tytułem Elendil Voronda występuje z dopełniaczu - Przysięga zawiera słowa Elendil Vorondo voronwë, dosł. "wierność Elendila Wiernego". Zauważmy, że końcówka dopełniacza -o, tutaj podkreślona, dołączona jest do przymiotnika voronda (zgodnie z zasadami zastępując końcowe -a), a nie do rzeczownika Elendil. W pewien sposób przymiotnik występujący po rzeczowniku traktowany jest jako jego rozszerzenie, tak więc końcówka przypadka dodana jest do całego zwrotu. Tolkien skomentował na temat tej konstrukcji: "Z dwóch odmiennych wyrazów w apozycji odmieniany jest (...) ostatni" (NO, s. 360). Voronda "wierny" stoi tu w apozycji do "Elendil" jako dodatkowa nazwa czy też tytuł i tylko ono jest odmieniane.
Zasada ta działałaby w wielu przypadkach. Allativus od Elendil gdy występuje on osobno to Elendilenna (PM, s. 401), ale "do Elendila Wiernego" najwyraźniej brzmiałoby Elendil Vorondanna, z ostatnim słowem otrzymującym końcówkę przypadka.
W przypadku nazwy własnej, po której następuje epitet (jak Voronda w naszym przykładzie), system dodawania końcówek do ostatniego odmiennego słowa może być mniej więcej uniwersalny. Jednak nie tylko nazwy własne ale i rzeczowniki pospolite mogą być określane za pomocą przymiotników następujących po nich a nie przed nimi. Por. na przykład zwrot mallë téra "droga prosta" = "prosta droga" (LR, s. 47). Gdybyśmy mieli dodać tu końcówkę miejscownika oznaczającą "na prostej drodze", do którego wyrazu należałoby ją doczepić? Czy powinniśmy zastosować tu zasadę "ostatniego odmiennego słowa" (mallë térassë), czy dołączyć końcówkę miejscownika do rzeczownika mallessë téra)?
Wygląda na to, że dozwolone są tu obie konstrukcje. Wiersz Markirya podaje ciąg przykładów, gdzie pod rzeczowniku występuje przymiotnik (w większości przypadków imiesłów). Trzy kolejne przykłady zawierają rzeczownik isilmë "światło księżyca" połączone z różnymi imiesłowami (ilcala "lśniący", pícala "gasnący", lantala "upadający") i wszystkie trzy zwroty są odmienione w miejscowniku przez dodanie końcówki przypadka do ostatniego wyrazu zwrotu:
isilmë ilcalassë = "w lśniącym świetle księżyca"
isilmë pícalassë = "w gasnącym świetle księżyca"
isilmë lantalassë "w upadającym świetle księżyca"
(Bardziej poetyckie tłumaczenie w PiK, s. 276 podaje "pod księżycem lśniącym, księżycem gasnącym, księżycem ginącym".)
Bardzo ciekawy jest inny zwrot, ponownie zawierający imiesłów ilcala "lśniący" ale tym razem w połączeniu z allativusem:
axor ilcalannar = "na kościach błyszczących"
Zauważmy, że axo "kość" jest tu w liczbie mnogiej. Sam allativus lm "na kościach" brzmiałby oczywiście axonnar. Ale tutaj, kiedy końcówka allativusa liczby mnogiej -nnar dodana jest do ostatniego odmiennego słowa w zwrocie, rzeczownik axo otrzymuje tylko najprostszą końcówkę liczby mnogiej -r. Normalnie axor byłoby mianownikiem liczby mnogiej, ale tutaj -r wskazuje tylko w najprostszy sposób, że rzeczownik występuje w liczbie mnogiej - właściwy znacznik przypadka pojawia się dalej. Wyrazy z mianownikiem liczby mnogiej na -i otrzymywałyby oczywiście właśnie tę końcówkę, np. vendi lindalaiva = "śpiewających panien" (własny przykład zawierający possessivus, ale zasada dotyczy wszystkich przypadków: celownik vendi lindalain, allativus vendi lindalannar itd.) Musimy założyć, że rzeczowniki z liczbie podwójnej także wystąpiłyby w swojej normalnej (zwykle: mianownikowej) postaci na początku zwrotu. Rzeczowniki miałby dołączone tylko -u lub -t, a pełna końcówka przypadka występowałaby dalej. Aby podać tolkienowski w stylu...
laczek777